زبان‌گونه‌ها

هر زبانی با توجه به شرایطی مانند تعلق اهل آن به منطقهٔ جغرافیایی و طبقهٔ اجتماعی معین و جنسیت و قومیت و سن و تحصیلات سخن‌گویان، گونه‌های متعددی دارد که از میان آنها یک گونه اعتبار بیشتری دارد، این گونهٔ خاص زبان معیار نامیده می‌شود.

زبانی است که از سوی دولت به رسمیت شناخته می‌شود اما این بدان معنا نیست که هر زبان رسمی الزاماً زبان معیار باشد.

زبان مشترک یا میانجی زبانی است که به عنوان زبان میانجی برای برقراری ارتباط سخن گویان زبان‌ها و گویش‌های گوناگون، در مقیاس کشوری، به کار می‌رود. زبان رسمی و زبان مشترک در ایران فارسی است.

گفتار صورت اصیل و ابتدایی زبان است. در زبان معیار گفتاری تلفظ و ویژگی‌های لهجه‌ای و آهنگی کلام بیشترین اهمیت را دارد. گونهٔ زبان معیار در ایران آن است که در بین افراد تحصیل کرده و دارای پایگاه اجتماعی و اقتصادی بالاتر رایج است. به علت مرکزیت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی تهران، زبان گفتاری رایج در بین تحصیلکردگان تهران، زبان معیار گفتاری در ایران است. زبان معیار گفتاری با زبان محاوره یکی است. برخی از نویسندگان نیز زبان گفتاری را زبان شکسته می‌نامند.

زبان‌گونهٔ فردی

گونهٔ فردی نظام زبانی یا به عبارت دیگر شیوهٔ خاص گفتار (و نوشتار) یک فرد معین است، در نظام کلی یک زبان بخصوص.

زبان‌گونهٔ سنی

سن نیز می‌تواند از عوامل ایجاد تفاوت در گونهٔ زبانی باشد، مثلاً واژگان، ساختارهای دستوری و آواهای زبانی که جوانان به کار می‌برند گاهی با آنچه سالخوردگان به کار می‌برند متمایز است.

زبان‌گونهٔ شغلی و تحصیلی

که از آن به عنوان «زبان حرفه‌ای (کَنت)» نیز یاد می‌شود. افرادی که عضو یک جامعهٔ حرفه‌ای هستند یا تحصیلات مشترکی دارند، دارای اشتراکاتی هستند که گونهٔ شغلی و تحصیلی را به وجود می‌آورند. البته زبان‌های رمزی و تفننی (آرگو) مانند زرگری را نمی‌توان از گونه‌های زبان حرفه‌ای به شمار آورد.

زبان‌گونهٔ جنسی

جنسیت گاهی باعث بروز تفاوت‌هایی در سطح واج، واژگان یا دستور می‌شود، چنان‌که برخی اصطلاحات یا ساخت‌ها در فارسی زنانه‌است و برخی مردانه. مثلاً مردی که اصطلاحات زنانه به کار می‌برد به طعنه «اِ وا خواهر» ‌نامیده می شود.

زبان‌گونه‌های جغرافیایی

که از آن به عنوان لهجه نیز یاد می‌شود و از مشخصه‌هایی است که به محل تولد و سکونت مربوط می‌شود مثلاً لهجهٔ اصفهانی، لهجهٔ کرمانی.

زبان‌گونه‌های اجتماعی – اقتصادی

طبقات اجتماعی گوناگون در هر جامعه، الگوهای رفتاری درون گروهی مشترک دارند... رفتار زبانی نیز به طور کلی بخشی از رفتار اجتماعی محسوب می‌شود.

زبان عامیانه زبانی که از قواعد زبان کتابی و زبان رسانه‌ای پیروی نمی‌کند و در میان اکثر مردم رواج دارد. مردم در زندگی روزمره از این زبان برای ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنند و ارتباطی با سطح سواد یا شغل آنها ندارد.