سد گلپایگان
مطالعات سد گلپایگان در سال ۱۳۲۳ شروع شد. این سد نخستین سد مدرن ایران است. عملیات ساخت آن نیز در سال ۱۳۲۶ آغاز و در سال ۱۳۳۶ به بهره‌برداری رسید.
سد سنگریزه‌ای گلپایگان با هسته رُسی مایل است و با شیوه قدیمی ساخت سدهای خاکی بر روی پی سنگی شِل ساخته شده‌است.
در سال ۱۳۴۹–۵۰، به تراز تاج سد ۵ متر و به تاج سرریز ۷ متر افزوده شد و در نتیجه گنجایش مخزن از ۲۸ به ۴۲/۵ میلیون متر مکعب افزایش پیدا کرد.
سیستم آبگیر - تخلیه‌کننده سد گلپایگان شامل دو لوله به قطر ۳۶ و ۵۶ اینچ و به طول ۲۱۰ متر می‌باشد که به دو سری شیرهای هاول بانگر مجهز می‌گردند.
تجهیزات نصب شده در این خطوط عبارتند از: آشغالگیر ورودی، دریچه تعمیراتی رأس، شیر پروانه‌ای اضطراری و شیر سرویس هاول بانگر.
| سد گلپایگان | |
|---|---|
| نام رسمی | سد گلپایگان |
| کشور | ایران |
| محل | ۲۵ کیلومتری جنوب غربی گلپایگان |
| مختصات | ۳۳°۲۴′۱۰″شمالی ۵۰°۰۵′۱۴″شرقی / ۳۳٫۴۰۲۸۵°شمالی ۵۰٫۰۸۷۱۲۷°شرقی |
| آغاز ساخت | ۱۳۲۶ |
| گشایش | مرحله اول ۱۳۳۶، مرحله دوم ۱۳۵۰ |
| سد و سرریزها | |
| گونه سد | سنگریزه‌ای با هسته رسی |
| بر روی رود | اناربار |
| ارتفاع از پی | ۵۶ |
| طول تاج | ۳۶۰ |
| گونه سرریز | اوجی آزاد |
| مخزن | |
| حجم کل مخزن | ۴۲٫۵ میلیون متر مکعب |
| مساحت مخزن | ۲٫۶۴ کیلومتر مربع |
| درازای مخزن | ۴ کیلومتر |
| سد پایین‌دست و سرریزها | |
| گونه سد | سنگریزه‌ای با هسته رسی |
تاریخچه
سد گلپایگان در ۲۳ کیلومتری جنوب باختری شهر گلپایگان در نزدیکی روستای اختخوان بر روی رودخانه اناربار واقع شده‌است. نام پیشین این سد، سد شاه اسماعیل بود که پس از انقلاب به نام گلپایگان تغییر یافت.
هدف از احداث این سد جلوگیری از خسارات ناشی از سیل و تأمین آب کشاورزی شش هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه بوده‌است. ارتفاع سد از پی ۵۶ متر است.
تجهیزات فنی و امکانات رفاهی در زمان ساخت این سد محدود بود ولی با تلاش شبانه‌روزی و دلسوزانه سازندگان آن بعد از گذشت سالیان دراز از زمان بهره‌برداری تاکنون ایمنی و پایداری سد مطلوب و قابل قبول و مهم‌ترین منبع تأمین آب کشاورزی زمین‌های گلپایگان است. با وجود اینکه یک هفته به سبب سرمای شدید و بارش برف زیاد، کار ساخت سد با مشکلات متعدد برخورد کرده و متوقف شده و از طرفی اصولاً انجام این نوع کار در فضای تنگ، کار مشکلی است و به انجام مقدمات زیاد نیاز دارد. اما ۲۱۱ مترمکعب بتن در آب ریخته شد.
اولین «توپی» بتنی در ایران نیز، به دست متخصصان ایرانی بعد از تلاش مداوم، در سد گلپایگان ساخته شد. حجم کل مخزن این سد ۴۵ میلیون مترمکعب و حجم مفید مخزن ۴۲ میلیون مترمکعب است.
ساخت
در آغاز ساختن سد اختخوان گلپایگان، مهندس طالقانی مسوول ساختن آن بود اما وی با آمریکایی‌ها برای ساخت سد کرج ارتباط پیدا کرد و استعفا داد. بعد از او مهندس علیقلی بیانی، یکی از مؤسسین شرکت آب منطقه‌ای تهران و از مجریان طرح لوله کشی آب تهران (نویسنده کتاب «عشق عرفانی» و مترجم کتاب حسّ مذهبی، بعد چهارم روح انسانی اثر «کرونتایم») که رشته تحصیلی اش مرتبط با سدسازی و لوله کشی شهرها بود به اختخوان رفت و دو سال و نیم آن جا بود و با وجود شرایط سخت زندگی در آنجا، نخستین سد خاکی کشور را گشایش کرد. در ساختن سد گلپایگان، این استاد فرزانه نقش بی‌همتایی داشته‌است.
سد گلپایگان به عنوان اولین سد مدرن ایران و بدون هیچکونه ابزار دقیقی در داخل و خارج بدنه آن با بیش از نیم قرن فعالیت همچنان مهم‌ترین منبع تأمین آب زمین‌های کشاورزی شهرستان گلپایگان می‌باشد.
به دلیل سپری شدن پنج دهه از عمر مفید سد، بهره‌برداری نامناسب و به تبع آن بروز مشکلات فنی، مکانیکی و سازه‌ای …، این سد در حال حاضر با مشکلات جدی مواجه است. ...
از آنجا که بعد از اتمام طرح انتقال آب سرشاخه‌های دز، به عنوان سدی رسوب‌گیر عمل کرده و همواره مخزنی پرآب خواهد داشت، به به راهکارهایی چون انجام مطالعات جامع ایمنی، تعمیرات اساسی سیستم هیدرومکانیکال و الکترومکانیکال و ضرورت نصب ابزار دقیق در سد نیاز است.
این سد در حال حاضر با مشکلات جدی چون: اشکال در سیستم تخلیه برج آبگیر، شیب تند و عدم محافظ سنگی ریپ راپ Rip Rap در بالادست سد، ریزش جناح راست سرریز و فرسایش بتون کف حوضچه آرامش مواجه می‌باشد که ادامه این روند می‌تواند کار سد را مختل کند.
عمده‌ترین مشکلات
از عمده‌ترین مشکلات سد گلپایگان خرابی دریچه تخلیه تحتانی رسوبات بود که طی دو سال گذشته با تلاش و همت متخصان کشور مجرای آبگیری و تخلیه تحتانی این سد با ایجاد تغییرات عمده بخصوص در قسمت ورودی آبگیر، طی یک عملیات فشرده و پرخطر علاجبخشی گردید…
آخرین عملیات هیدروگرافی مخزن سد گلپایگان در سال ۱۳۷۰ انجام شده‌است. انجام دوباره این عملیات جهت تعیین میزان، نوع و چگونگی پخش رسوبات مخزن سد ضرورت دارد.
اصلاح و تعمیر شیب و پوشش سنگی بالادست، ترمیم رویه بتنی سرریز و… ضروری است.
ماهیان موجود در دریاچه سد
در دریاچه سد گلپایگان ماهی‌های زیر یافت می‌شود:
سوف، کپور، ماهی سفید رودخانه‌ای و قزل آلا
ماهی سفید و قزل آلای سد گلپایگان بسیار مرغوب است.
پانویس
- ↑ شركت سهامی آب منطقه‌ای اصفهان، سد گلپایگان
- ↑ رودخانه قمرود در اصل اناربار است.
این رودخانه که به نام‌های گل افشان، اناربار، لهل رود و لعل بار نیز معروف است، از زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و پس از طی ۲۸۸ کیلومتر به دریاچه نمک می‌ریزد. این رودخانه در ابتدا به نام دربند معروف بود و در محل اخته‌خون در جنوب باختری گلپایگان سدی بر روی آن احداث شده‌است .
قمرود (اناربار)، در محدوده شهرستان‌های گلپایگان، خمین، محلات، دلیجان و قم جاری است و اراضی این نواحی را آبیاری می‌کند.
به اعتقاد مردم گلپایگان نام واقعی قم رود، اناربار است و به همین دلیل روی تابلوها، قمرود را خط زده و اناربار نوشته‌اند.
برخی از قمی‌ها می‌گویند انار در اصل اناربار بوده‌است بعد از آن اختصار کردند در او و گفتند انار، و انار اسم وادی قم بوده وبار اسم کنار وادی - ↑ «مرکز پژوهشها - تغییر نام سدهای کشور». rc.majlis.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۴-۰۵.
- ↑ سیمای فرزانگان - مهندس علیقلی بیانی، فرزانه‌ای از جنس آب. علی اکبر جعفری (صدای گلپایگان)
- ↑ «بعد از ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ به سبب همکاری با دولت ملی دکتر محمد مصدق، زندانی شدم و بعد از چند ماه آزاد شدم و در اواخر بهمن سال ۱۳۳۲ بر طبق قراردادی با شرکت آبیاری گلپایگان که وابسته به بنگاه آبیاری و سازمان برنامه بود، مدیریت فنی ساختمان سد اختوان را بر عهده گرفتم. این سد اولین سد مخزنی ایران بود. این سد از جنس سنگ و ارتفاع آن از کف رودخانه ۵۱ متر و سطح دریاچه آن ۱۹۸ هکتار و طول منحنی آن ۷ کیلومتر و عرض سد در کف ۲۲۰ متر است. هنگامی که من مسؤول سد اختوان شدم، تونل آبگیری و بخش بزرگی از کارهای بدنه ریزی خودسر انجام شده بود.
برای ادامه کارها دچار سه مشکل اساسی شدم. اول اینکه جاده دسترسی به کارگاه با بالا آمدن آب سد زیر آب رفت و ارتباط ما با گلپایگان قطع شد و این در حالی بود که تمام مایحتاج ما از جمله غذا و نفت و … باید از گلپایگان می‌رسید. مشکل دوم این بود که برخلاف اصول ابتدایی سدسازی، محل آبگیری از سد در پایین‌ترین افق مخزن قرار داشت و،
مشکل سوم این بود که طبقات سنگی محیط بر تونل به وسیله تزریق ملاط سیمانی مناسب آب‌بند نشده بود؛ لذا به محض آبگیری مخزن فوران آب از درزهای جدار بتنی تونل چنان شدید بود که انجام کار درون تونل برای نصب لوله‌های فلزی و شیرها مطلقاً میسر نبود.
علاوه بر این زندگی عادی در آنجا از هر حیث موجب نگرانی بود. حتی یک کمک پزشک نداشتیم.
دارو و درمان اصلاً مطرح نبود. امنیت جانی هم نداشتیم. چون گرگ گرسنه فراوان بود. شب‌ها گرگ‌ها وارد حیاط خانه من می‌شدند و حتی دو تا از سگ‌های مرا دریدند و شب‌ها جرأت نداشتیم از خانه بیرون برویم.»
مهندس علینقی بیانی (خاطرات سد گلپایگان) - ↑ دریاچه سد مخزنی شهرستان گلپایگان با ۶۰ سال قدمت و به عنوان نخستین سد مخزنی خاکی کشور به دلیل تداوم برودت هوا در اواخر دی ماه سال ۸۶ (منهای ۲۳ درجه) یخ زد. یخ زدگی دریاچه ۴۵ میلیون مترمکعبی سد گلپایگان طی سالیان گذشته بسیار کم سابقه است.
- ↑ گزارش ارزیابی تفصیلی ایمنی و پایداری سد گلپایگان، مهندسین مشاور مهاب قدس، مرداد ۱۳۷۴
منابع
- راهکارهای اساسی جهت افزایش عمر مفید اولین سد مدرن ایران (سد گلپایگان)
- گزارش نهایی عملیات میکروژئودزی سد گلپایگان، شرکت مبناسنج، فروردین ۱۳۷۹
- گزارش رسوب‌سنجی سد گلپایگان، مهندسین مشاور دستور نوین، اردیبهشت ۱۳۷۷
- پرتال استان اصفهان
- نقشه بزرگ راه سد گلپایگان
- نقشه ماهواره‌ای سد گلپایگان
- نقشه طبیعی سد گلپایگان
- سیمای فرزانگان - مهندس علیقلی بیانی، فرزانه‌ای از جنس آب. علی اکبر جعفری
- کنترل ایمنی و پایداری در سدهای قدیمی فاقد ابزار دقیق: مطالعه موردی سد گلپایگان
(سعدی قادری - فریبرز ناطقی الهی و مهراب رستمی)
در این مقاله با بررسی پنج دهه فعالیت بهره‌بردار ی سد گلپایگان به روش‌های کنترل ایمنی و پایداری ا ین سد قدیمی پرداخته و در راستای توسعه و بسط تجارب به دست آمده از آن اقداماتی چون: مشاهده، قرائت و کنترل روزانه نشت، کنترل نشست، انجام بازرسی‌های مستمر فصلی و سالیانه، انجام بازرسی‌های دوره‌ای ایمنی سد، تعمیرات نگهداری سالانه و اقدامات علاج بخشی بموقع، به عنوان راهکارها ی اساسی جهت کنترل رفتار و ا یمنی سد گلپایگان و سایر سدها ی قدیمی و کوچک فاقد ابزار دقیق پیشنهاد شده‌است…