سول اینویکتوس

سول اینویکتوس به معنای خورشید شکست‌ناپذیر، یکی از خدایان روم بود، که نمودی دیگر از سول محسوب می‌شد، که یکی از نخستین خدایان خورشید بوده و در امپراتوری متأخر روم پدیدار شده بود. این ایزد رومی اگرچه بر حسب ظاهر، مظهر و نشانه‌ای از خدای سنتی خورشید در روم به نظر می‌رسید، امّا آیین‌ها و مناسکی که بعدها در امپراتوری روم به عنوان آیین‌های نیایش سول اینویکتوس شهرت یافتند، به میزان زیادی از آیین‌های خاص خدایان شرقی، و به‌ویژه از میترا وام گرفته شده بودند. اصطلاح اینویکتوس به معنای شکست ناپذیر، البته از صفت‌هایی بود که از زمان‌های دور گذشته به خدایان مختلف روم و از جمله سول اطلاق شده بود، اما محبوبیت گسترده سول اینویکتوس از دوران اصلاحات آئورلیان در اواخر قرن سوم میلادی آغاز شد.

اصل و ریشه سول اینویکتوس در واقع از ایزد میترا سرچشمه می‌گیرد که در ارتش روم و میان نظامیان و سپاهیان رومی محبوبیت یافته بود. بعد از آن نیز، سول اینویکتوس همراهی خویش با میترا و رازها و اسرار آیین مهرپرستی را ادامه داد. به عنوان نمونه، یک محراب یا درب بزرگ، در نزدیکی اس اس. پیترو. ای. مارچلینو واقع در اسکوئیلین در رم قرار گرفته که بر روی آن یک کتیبه دو زبانه وجود دارد که توسط یکی از آزادمردان وابسته به سلطنت به نام تی. فلاویوس هیجینوس، و احتمالاً در حد فاصل سالهای ۸۰ تا ۱۰۰ میلادی، ثبت شده و بر روی آن جملاتی است که نشان می‌دهند این معبد، به سول اینویکتوس میترا اختصاص داشته‌است.

در طول قرنهای دوم و سوم میلادی میترائیسم به اوج محبوبیت خود دست یافته بود، و در همین دوره زمانی آیین‌های نیایش سول اینویکتوس یا میترا نیز گسترشی شگفت‌انگیز پیدا کرد و به بخشی از آیین‌های پرستشی متداول در روم تبدیل شد. در این دوران یک پالاس مخصوص، یک نوشتار خود را به میترا اختصاص داد، و کمی بعد ائوبولوس نیز تاریخچه‌ای برای میترا به رشته نگارش درآورد، هرچند که هر دوی این نسخه‌ها امروزه از دست رفته‌اند و ناپدید شده‌اند. بر اساس برخی احتمالات، در تاریخ جعلی آگوستا که مربوط به سده چهارم میلادی است، امپراتور کومودوس در اسرار و رموز مربوط بدان شرکت داشته‌است. اما آیین‌های مربوط به آن، هرگز به یکی از آیین‌های متداول تبدیل نشدند. در منابع منتشر شده طی سال‌های اخیر، این دیدگاه قدیمی‌تر، به‌طور قطعی رد شده‌است، و امروزه به نظر می‌رسد که رومیان، به‌طور خاص خورشید را (با صفات یا القاب مختلف، از جمله با لقب: اینویکتوس، به معنای شکست ناپذیر)، بعنوان خدای خورشید یا آفتاب، احترام می‌کردند و او را می‌پرستیدند. روند پرستش سول به عنوان خدا، به گونه‌ای بدون وقفه، از دورترین دوران‌هایی که در آنها امکان ردیابی دین و مذهب روم وجود دارد، تا پایان دوران باستان تداوم یافته‌است.

معروف است که امپراتور هلیوگابال در زمان فرمانروایی‌اش از اهمیت ژوپیتر کاست و سول اینویکتوس را که گرچه ایزدی کم‌اهمیت‌تر از ژوپیتر بود، اما خود وی بدو باور داشت، بالا کشید و رومیان را نیز وادار ساخت تا خدای او را بپرستند.

جشنواره «دایس ناتالیس سولیس اینویکتی» به معنای «تولد خورشید شکست‌ناپذیر» بر اساس قسمت ششم تقویم کرونوگراف ۳۵۴ در سال ۳۵۴ بعد از میلاد، در ۲۵ دسامبر جشن ناتالیس اینویکتی برگزار می‌شد. شواهد محدودی وجود دارد که نشان می‌دهد این جشن قبل از اواسط قرن چهارم برگزار می‌شده‌است.

همان تقویم کرونوگراف ۳۵۴، قسمت هشتم، ادعا می‌کند که خداوند عیسی مسیح هشت روز قبل از تقویم ژانویه (یعنی در ۲۵ دسامبر) متولد شده‌است.

از قرن دوازدهم، گمانه‌زنی‌هایی وجود داشت مبنی بر اینکه تاریخ نزدیک به انقلاب یعنی ۲۵ دسامبر برای کریسمس به این دلیل انتخاب شده‌است که این روز تاریخ جشنواره «دایس ناتالیس سولیس اینویکتی» بوده‌است، اما مورخان اواخر دوران باستان این را نمی‌دانستند. همچنین حدس زده می‌شود که اورلیان (امپراتور روم از ۲۷۰ تا ۲۷۵ میلادی)، جشن ۲۵ دسامبر را برای سایه انداختن بر جشن‌های مسیحی اولیه که در حال افزایش بود، انتخاب کرده باشد.

هنگامیکه تک‌خدایی مورد توجه دولت روم قرار گرفت، این تک خدایی نه یکتاپرستی آیین یهود بود و نه یگانه‌پرستی شبیه آیین مسیح، بلکه این تک‌خدایی مبتنی بر نیایش سول اینویکتوس بود. سول اینویکتوس خدایی بود که در گذر زمان، خدای فرمانروای پانتئون یا مجموعهٔ خدایان رومی شد.

اگوستوس خورشید را نیایش می‌کرد و با انتقال میل‌سنگ از مصر، آنها را به عنوان هدایای خورشید در میدان‌های رم نصب کرد (این میل‌سنگ و کتیبه‌های آن، هنوز هم در رم پابرجاست)، اما در آن زمان، هنوز خورشید خدا [یا خدای خورشید]، خورشید شکست ناپذیر یا سول اینویکتوس نامیده نمی‌شد.

امپراتوران اعقاب اگوستوس، کیش خورشید خدا را حمایت، و آن را تعالی دادند. در ۳۰۶ میلادی، امپراتور کنستانتین که فرزند و جانشین امپراتور ِمُصلح، دیوکلسین و هلنا، با آن که خود از نظر آیینی نیایشگر سول اینویکتوس بود، از طریقی که خود آن را مکاشفهٔ خدایی می‌دانست، به حمایت مسیحیان برخاست و نهایتاً با غلبه بر ماکانس در کنار دیوارهای شهر رم، طی فرمان میلان، دین مسیح را [به جای آیین نیایش سول اینویکتوس]، آیین رسمی امپراتوری رم قرار داد.

• میترا

• استیوارد پرون (۱۳۸۱)، اساطیر روم، ترجمهٔ باجلان فرخی، تهران: انتشارات اساطیر، شابک ۹۶۴-۳۳۱-۱۱۰-۴