سیف فرغانی

سِیف فَرغانی نسبت به سعدی ارادت تمام داشت و او را استادِ سخن می‌نامید و با او نوشت و خواند داشته‌است. او در مدح سعدی قطعاتی دارد:

همچنین سیف فرغانی در ابیات بسیاری از اشعارش مستقیما ارادت خود به سعدی و تاثیرپذیری‌اش از او را با استفاده از نقل مصرعی از اشعار سعدی در اشعار خود نشان داده است:

سعدی مگر چو من بود، آن‌گه که این غزل گفت

«مشتاقی و صبوری از حد گذشت یارا»

یا در غزل دیگری می‌نویسد:

[۱]

ای رفته از بَرِ ما، ما گفته همچو سعدی

«خوش می‌روی به تنها، تَن‌ها فدای جانت»[۲] یا در غزل دیگری می‌نویسد:

یا در غزل دیگری می‌نویسد:

سیف فرغانی برو تصدیق سعدی کن که گفت

«من بدین زیبایی و خوبی ندیدم روی را»

گفتنی ست سیف فَرغانی چند گاهی را در تبریز گذراند و در آن‌جا با همام تبریزی آشنا شد.

موضوع قصیده‌های سیف ف[۳]َرغانی که معرّف مهارت او در سخن پارسی است، غالباً حمد خدا و وعظ و اندرز و تحقیق و انتقاد از نابه‌سامانی‌های زمان و نیز در استقبال و جواب‌گویی به استادان مقدّم بر خود چون رودکی و خاقانی و کمال‌الدّین اسماعیل و سعدی و همام تبریزی‌است. خود سیف نیز اعتقاد داشت که شاعر استاد کسی‌است که بتواند از عهدهٔ نظیرگویی شاعران پیش از خود برآید. سیف تنها یک بار به مدح شاهان پرداخت و آن قصیده‌ای در ستایش غازان‌خان، ایلخان مغول بود که به اسلام گروید و این آیین را در قلمرو ایلخانی گسترش داد. وی در قالب‌های قصیده، قطعه، رباعی و غزل، شعر سروده که از ۱۲ هزار بیت بیشتر است و در قصیده‌های خود ردیف‌های دشوار را برمی‌گزید و در ترکیبات و مفردات از وارد کردن آثار لهجهٔ محلّی ابا نداشت.

وی در سخن از سبک خراسانی در قرن ششم هجری متأثر بود و به همین دلیل بود که وی را به سرزمین فَرغانه و ولایت سمرقند منتسب می‌داشتند. کلام او ساده و روان است و در آن واژه‌های عربی کم به کار رفته‌است؛ هرچند گاه ترکیب‌های عربی را با ترکیب‌های فارسی در بعضی از شعرهای خود درهم آمیخته و گاه نیز حتی یک مصراع را تماماً عربی آورده‌است.

غزل‌های سیف که شاید بیشتر متمایل به آن‌هاست، عادتاً وقف بر موعظه‌ها و انتقادهای اجتماعی و بیان حقیقت‌های عرفانی‌است و به شاعران دیگر نیز سفارش می‌کنند که از مدیحه‌گویی پرهیز کنند و قناعت پیشه کنند یا طبع خود را به غزل‌گویی و ستایش معشوق یا وعظ و اندرز بگمارند.

اجتماعی و مذهبی

بیان نقیصه‌های اجتماعی و برشمردن زشتی‌ها و پلیدی‌های طبقهٔ فاسد جامعه، در اشعار سیف دیده می‌شود. این نقدهای صریح و جدّی، خالی از هزل و مطایبه است. سیف فرغانی مسلمان و از اهل سنت بود و در فقه مذهب حنفی داشت؛ این قصیده یکی از معروف‌ترین واکنش‌های اجتماعی اوست که خطاب به سپاهیان مغول سروده شده‌است:

از وی دیوان اشعاری به جای مانده‌است که شامل بخش‌های زیر است:

1. رباعیات
2. غزل‌ها
3. قصاید و قطعات

تنها اثر باقی‌مانده از او دیوان وی است که خودش آن را گردآوری کرده و این اثر را در دیباچه‌اش این‌گونه معرفی کرده‌است:

• ذبیح‌الله صفا (۱۳۴۲)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ابن‌سینا، ص. ۴۴۸

• دیوان سیف فَرغانی|سایت گنجور