صنعت نفت ایران
ایران یکی از اولین تولید کنندگان نفت در جهان است. در سال ۲۰۰۱ ایران چهارمین تولیدکنندهٔ بزرگ نفت خام جهان بود.طبق برآوردهای مجلهٔ نفت و گاز، تا ژانویهٔ ۲۰۱۱ ذخایر قطعی نفت ایران در حدود ۱۳۷ میلیارد بشکه بود، که حدود ۱۰٪ از مجموع ذخایر جهان است، همچنین ایران دارای ۱٬۰۴۵ تریلیون فوت مکعب ذخایر گاز طبیعی می‌باشد، که حدود ۱۶٪ از ذخایر جهان است. تولیدات نفت و گاز ایران شامل گاز مایع، نفت کوره، گازوئیل، نفت سفید، بنزین و نفتا میشود.
در دوران هخامنشیان نفت ایران در حوالی شوش استخراج میشده است. از عهد ساسانی ببعد نفت ایران بیشتر از منابع باکو استخراج میشده و به مناطق مختلف صادر میشده است. نفت چراغ و قیر و روغن سیاه برای مالیدن بر روی دمل و نفت خام برای مالیدن بر روی شترها جهت جلوگیری از انگلهای پوستی از محصولات نفت بوده اند که در دوران باستان و میانه صادر میشده اند. از اوایل قرن نوزدهم حکومت قاجار ارتباط خود را با مناطق آسیای میانه از دست داد و در ۱۸۰۶ روسها منطقه را اشغال کردند و پس از جنگ اول ایران و روس طبق معاهده گلستان باکو از ایران جدا شد و منابع نفت آن بدست روسیه افتاد. در اوایل قرن بیستم میلادی زمین شناسان اروپایی با خواندن تواریخ تخمین میزدند که نفت زیادی در خوزستان باشد و این باعث بسته شدن قرارداد دارسی و شروع تولید نفت در قرن بیستم شد.
وزارت نفت ایران نظارت بر تولید و فروش محصولات نفتی را از طریق چهار شرکت برعهده دارد. شرکت ملی نفت ایران تولید نفت خام، گاز طبیعی و میعانات گازی را برعهده دارد. شرکت ملی گاز ایران توزیع و انتقال گاز . شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران که مدیریت بر پالایش و فروش محصولات آن در داخل کشور را برعهده دارد.
تاریخ باستان
به گفته هرودوت، چاهی از نفت در هفت کیلومتری روستای اردریکا در نزدیکی شوش وجود داشته که در زمان هخامنشیان از آن نفت و قیر استخراج میشده است.
تاریخ میانه
در قرن نهم میلادی برخی از خیابانهای بغداد توسط قیری که از تقطیر نفت خام باکو تهیه میشد آسفالت شده بودند. همچنین محمد زکریای رازی در کتاب الاسرار خود دو روش برای تهیه نفت چراغ که آنرا نفط الابیض می‌نامد توسط تقطیر را شرح میدهد که ظاهرا از میدان نفتی باکو استخراج شده به شهرری حمل میگشته است.
مارکو پولو که در ۱۲۷۳ میلادی به ایران سفر کرده است پس از بازدید از باکو میگوید نفت از میدانهای آن در حال استخراج بوده و محصولات آن با صدها کشتی و شتر به اقصی نقاط دنیا حمل میشده است.
امین احمد رازی در کتاب هفت اقلیم ذکر میکند که در ۱۶۰۱میلادی نزدیک به ۵۰۰ چاه نفت در باکو وجود داشته است که هم نفت سفید و هم نفت سیاه از آنها استخراج می شده است. انگلبرت کمپفر، جهانگرد آلمانی در سال ۱۶۸۳ از میدانهای بالاخانه، بینه‌دی و سوراخانی در شبه‌جزیره آبشرون بازدید کرد. وی تولید و انتقال نفت از شبه جزیره آبشرون به ایران، آسیای مرکزی و قفقاز شمالی را با رسم تصاویر مستند کرده است.
مجله هارپر در ۱۸۸۷ مینویسد :باکو، مقر کنونی صنعت نفت روسیه، اما در زمان های قدیم بخشی از ایران، به خاطر آتش های مقدسش مشهور است و می دانیم که تا دوره فتح اسلامی، آتش پرستان به زیارتگاه های آن زیارت می کردند. هندوها تا به امروز به بازدید از این چشمه های نفت ادامه می دهند..اولین چاه نفت جهان
در ۱۵۹۳ میلادی در بالاخانه باکو چاه نفتی به عمق ۳۵ متر توسط ممدنور اوغلو حفر شد که ظاهرا اولین چاه نفت جهان است. این در دوران صفویه است که باکو جزو ایران بوده‌است
تاریخ مدرن
سرنوشت نفت باکو
نفت جنوب
ژاک دو مرگان فرانسوی در ۱۸۹۱ میلادی از قصر شیرین و کند دیدار میکرد که متوجه نفت خام بر روی زمین شد . او اینرا در نشریه گزارش سالانه معادن در سال ۱۸۹۲ درج کرد جورج لمپر از همراهان دو مرگان این گزارش را به دایی همسرش ادوارد کوته که از دنبال کنندگان نفت بوده نشان میدهد و او آنرا به آنتوان کتابچی نشان میدهد این باعث میشود کتابچی شروع به جستجو برای یافتن سرمایه گذار کند.
ویلیام ناکس دارسی در ۱۹۰۰ توافق‌نامه‌ای با هنری دراموند ولف و آنتوان کتابچی خان برای اکتشاف نفت در ایران امضا میکند. مذاکره آنها با مظفرالدین شاه قاجار، در سال ۱۹۰۱ منجر به قرارداد دارسی میشود که بموجب آن مبلغ ۲۰ هزار پوند برای کار اکتشاف در یک میلیون و ۲۰۰ هزار کیلومتر مربع پرداخت شده و بمدت ۶۰ سال دولت ایران ۱۶٪ از سود سالانه را دریافت میکند.
تیم دارسی، به سرپرستی جرج رینولدز، به ایران آمده و تا سال ۱۹۰۳ با صرف ۵۰۰ هزار پوند نتیجه‌ای نگرفتند. با اتمام منابع مالی حفاری متوقف گردید. تا اینکه دارسی شرکت نفت برمه را در سهام سندیکا شریک کرده ۱۰۰ هزار پوند بدست آورد و اکتشاف در منطقه شاردین بدون نتیجه ادامه پیدا کرد. تا اینکه دریافتند سادات قیری از خانواده‌های شوشتر چشمه‌های طبیعی نفت را در دره خرسان در شرق شوشتر (قیلارستان یا قیرلارستان یا مسجدسلیمان امروزی) استفاده برای استحصال قیر استفاده میکنند و در واقع منابع نفت برخلاف نظر ژاک دو مرگان در منطقه دیگری قرار دارد.
در ۱۹۰۷ دارسی تقاضای خرید یا اجاره زمینهای سادات قیری را داد و این به عقد قرارداد قیری-دارسی و حفر چاه نفت شماره یک منجر شد .
امتیاز دارسی
در سال ۱۹۰۱م/۱۲۸۰ش امتیاز بهره‌برداری از نفت ایران به یک انگلیسی بنام دارسی واگذار شد. در ۱۹۰۸م/ ۱۲۸۷ش در مسجدسلیمان یکی از چاه‌ها به نفت رسید . پس از آن صاحبان امتیاز با قاطعیت بیشتری عملیات اکتشافی خود را ادامه دادند و با کشفیات جدید نفت سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌تری شد.دولت انگلستان درصدد برآمد به‌طور مستقیم در پروژه مشارکت نماید و سهام دارسی را بخرد. این هدف تا جنگ جهانی اول حاصل و پس از آن دولت انگلستان مالک منابع نفتی ایران در جنوب و غرب شد.
نفت ایران در جنگ اول جهانی در تأمین سوخت ناوگان دریایی انگلستان نقش مهمی داشت. با توجه به ثروت عظیمی که از کشف و صدور نفت ایران عاید انگلیس میشد محافل ایرانی پی بردند که قرارداد دارسی نمی‌تواند حقوق اقتصادی ایران را تأمین نماید.از طرف دیگر کشورها و شرکت‌های نفتی دیگر درصدد بودند سهمی از این نفت به دست آورند.
شرکت‌های نفتی آمریکایی از اواخر دوره قاجار فعالیت‌هایشان را آغاز کرده بودند. شوروی نیز خواهان نفوذ و بخصوص امتیاز نفت شمال بود . در دهه اول سلطنت رضاشاه، افکار عمومی داخلی و خارجی درصدد کاستن از تسلط انگلیس بر منابع نفت بودند. تا اینکه رضاشاه درصدد برآمد قرارداد دارسی را لغو کند. با مذاکرات سال ۱۳۱۲ش/ ۱۹۳۳ م قرارداد دارسی با تغییرات جزئی تمدید شد که از دید مخالفان، تنها یک مانور سیاسی – اقتصادی تلقی شد.
اعتراض‌های داخل
با توجه به جوّ خفقان که بر ایران عصر رضاشاه حاکم بود مخالفت‌های داخلی مجال چندانی برای ابراز نیافت.پس از جانشینی فرزندش محمدرضا پهلوی بود که حکومت پیشین را به باد انتقاد گرفتند و از مهم‌ترین این موارد نفت ایران و انگلیس و غارت ثروت طبیعی کشور بود. ولی تا هنگامی که نیروهای متفقین در ایران حضور داشتند مخالفت‌های داخلی چندان اثری در فعالیت شرکت نفت ایجاد نکرد.
مجلس شورای ملی طی سالهای۱۳۲۳–۱۳۲۷ قوانینی در جلوگیری از واگذاری امتیازات نفتی تصویب کرد و دولت انگلستان که دید منافعش با خطر مواجه شده‌است، قرارداد الحاقی نفت (قرارداد گس-گلشائیان ) را ترتیب داد.
قرارداد ۱۹۳۳
قرارداد ۱۹۳۳، ۱۳۱۲ خ، بین دولت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس بود پس از الغای قرارداد دارسی و برای تمدید مدت آن بمدت ۶۰ سال منعقد شد.رضاشاه پس از مذاکره با سر جان کدمن، رئیس شرکت نفت ایران و انگلیس، و هور سفیر بریتانیا آن را قبول و مجلس را وادار به تصویب آن کرد. مطابق این قرارداد ایران بابت هر تن نفت صادراتی چهار پوند دریافت میکرد و با وجود شراکت حق دخالت در صادرات نفت را نداشت
قانون ملی شدن نفت که در سال ۱۳۲۹ تصویب شد این قرارداد را باطل کرد ولی پس از کودتای ۲۸ مرداد در سال ۱۳۳۲ قرارداد کنسرسیوم به نحو دیگری جانشین آن شد.
قرارداد گس-گلشائیان
قرارداد گس-گلشائیان یا «قرارداد الحاقی»، در تاریخ ۲۶ تیر ۱۳۲۸ بین دولت ایران و نمایندگان شرکت نفت انگلیس و ایران به ضمیمه قرارداد ۱۹۳۳ امضا شد. بر اساس آن تعدیلاتی در مبالغ پرداختی به ایران انجام میشد.
نام قرارداد از نویل گس (از مقامات شرکت) و عباسقلی گلشائیان (وزیر دارائی ایران) گرفته شد.این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملی نرسید .
قرارداد کنسرسیوم
قرارداد کنسرسیوم پس از کودتای ۲۸ مرداد بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی بین‌المللی بسته شد.در این قرارداد که به « امینی-پیج» نیز معروف است برخلاف قانون ملی شدن نفت اکتشاف و استخراج و فروش نفت به شرکت‌های خارجی سپرده شد و ایران به دریافت حق امتیاز (با نام مبهم «پرداخت اعلام شده») اکتفا کرد.
این قرارداد براساس اصل کلی پنجاه-پنجاه طرح شد. مذاکره‌کننده اصلی ایران در مسائل مربوط به این قرارداد علی امینی وزیر دارائی کابینه سپهبد زاهدی بود. بر اساس این قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس ۴۰٪، شرکت‌های آمریکایی نیز ۴۰٪، شرکت شل ۱۴٪ و شرکت فرانسوی ۶٪ در منافع کار سهیم بودند.
در ۲۹ اسفند ۱۳۳۲ خورشیدی اعلام شد تولید نفت خام در ایران در سال ۱۹۵۳ میلادی، ۹/۸۰۰/۰۰۰ بشکه و درآمد ایران از نفت خام ۱۰۰/۰۰۰ لیره بوده‌است.
در ۱۹۷۳ ایران یک قرارداد تازه بمدت بیست سال با کنسرسیوم منعقد کرد
قراردادهای مشارکت‌های نفتی و ایجاد کنسرسیوم‌های نفتی موازی
طی ده سال بعد از کنسرسیوم عده‌ای از کارشناسان نفت از قرارداد الحاقی شماره ۱۰ خرسند نبودند و پیشنهاد دادند که قراردادهای جدید «مشارکتی» باشند. ( برخلاف قراردادهای امتیازی که سرمایه‌گذار تمامی هزینه‌ها را تقبل میکرد و مخازن نفت و گاز، تولید، اکتشاف، بهره‌برداری، حاکمیت و فروش در طول مدت امتیاز در انحصار او بود) ، حقوق مالکانه متعلق به دولت بوده و شرکت خارجی مکلف به پرداخت مالیات ، آموزش نیروی انسانی و پرداخت هزینه‌های عملیات اکتشافی بوده و در صورت رسیدن به نفت این سرمایه گذاریها جزء آورده های وی محسوب شود.
در قرارداد مشارکتی به تدریج کشور میزبان کنترل و فعالیت‌های اکتشافی را در حوزه حاکمیت خود بدست می‌آورد یعنی به مثابه مالک ذخایر نفتی پروانه بهره‌برداری در تولید را به شرح وشرایط خاصی که در قرارداد ذکر شده بنام شرکت نفتی سرمایه‌گذار صادر میکند و حاصل تولید به نسبتی که در قرارداد معین شده میان دولت و سرمایه‌گذار تقسیم می‌گردد.
شرکت SIRIP
اولین قرارداد نفتی خارج از کنسرسیوم میان شرکت نفت ملی ایران با شرکت نفتی ایتالیا AGIP منعقد شد و قرار شد یک شرکت سرمایه‌گذاری مشترک SIRIP اکتشاف و بهره‌برداری نفت را بر عهده بگیرد. زمینه قرارداد میدان نفتی بهرگان بود. تولید از سال ۱۹۶۱ آغاز شد و در سال ۱۹۶۴ به مرحله تجاری رسید. سهامداران موظف بودند که نفت خام تولید شده را به نسبت مساوی برداشت نموده و صادر نمایند. خریدار عمده شرکت سیریپ کشور اسراییل بود.
شرکت IPAC
شرکت ایپاک در ۳۱ می ۱۹۵۸ میلادی توسط شرکت نفت پان آمریکن شعبه استاندارداویل ایندنیا و شرکت ملی نفت ایران با هدف اکتشاف و استخراج نفت در شمال خلیج‌فارس در مساحتی حدود ۱۶ هزار کیلومتر مربع و با سهام مساوی تأسیس شد. پان آمریکن ۲۵ میلیون دلار به شرکت ملی نفت ایران پرداخته و متعهد میشود که طی ۱۲ سال حداقل ۲۵ میلیون دلار برای تحقق طرح‌های مشترک هزینه کند و ۷۵ درصد سود ناشی از فروش نفت‌خام توسط ایپاک به شرکت ملی نفت ایران و ۲۵ درصد به پان آمریکن پرداخت شود. از سال ۱۳۴۰ ایپاک در میدان شماره ۱ داریوش بهره‌برداری نفت را آغاز کرد که تولید اولیه آن به ۱۰ هزار بشکه در روز می‌رسید. در سال۱۳۴۱ نیز میدان نفتی سیروس توسط این شرکت مورد بهره‌برداری قرار گرفت که ۱۲ هزار بشکه در روز از آن نفت به دست می‌آمد.
شرکت LAPCO
کنسرسیوم نفتی لاپکو میان شرکت نفت ملی ایران و شرکت‌های نفتی آمریکا ریچفیلد، سان اویل و مورفی و یونیون اول تأسیس گردید این قرار داد با نسب ۷۵ بر ۲۵ امضا شد؛ ولی حق فروش نفت با ایران بود که مشتری لاپکو شرکت نفت ساسول در آفریقای جنوبی بود. در سال ۱۹۶۷ سیاوش هنری از طرف اداره مهندسی پالایشگاه‌ها یک معامله تهاتری را با شرکت اینا در یوگسلاوی امضا کرد که طی این قرارداد شرکت یوگسلاوی باید یک سکوی نفتی مقطر در جزیره لاوان تأسیس کند.
شرکت INEPCO
شرکت این‍پکو یک سرمایه‌گذاری مشترک میان میتسویی ژاپن و شرکت ملی نفت ایران در ژوئیه ۱۹۷۱ تأسیس شد زمینه کاری این شرکت اکتشاف نفت در غرب ایران یعنی در لرستان و کرمانشاه بود. ایرانیان زمانی که متوجه شدند که شرکت ژاپنی کارایی و تجربه لازم را در اکتشاف نفت را ندارد یک سوم از سهام شرکت را به موبیل اویل دادند. دو سال بعد قراداد سرمایه‌گذاری پتروشیمی نیز میان ایران و ژاپن بسته شد.
شرکت IMINCO
شرکت نفت ایمینکو از دل قرارداد میان ایران و شرکای تجاری نفتی آجیپ ایتالیا، فیلیپس آمریکا، ایندنچرال گس هند بسته شد، سهم ایران از نفت تولیدی ۵۰ درصد و سهم شرکای خارجی هم ۵۰ درصد بود مدت قرارداد ۲۵ سال بود.
در طول جنگ ایران و عراق
در طول جنگ ایران و عراق میادین و تأسیسات نفتی ایران مورد حمله هوایی ارتش عراق قرار می‌گرفت. از میان نقاط هدف صنعت نفت ایران برای عراق در طول جنگ تأسیسات نفتی جزیره خارگ و پالایشگاه آبادان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. هدف عراق از این حملات قطع صادرات نفت ایران بود، با این حال صادرات نفت ایران در طول جنگ قطع نگردید. صنعت نفت ایران در طول جنگ ۸ ساله در حدود ۱۰۰۰ کشته، ۹۷۰۰ مجروح و ۱۱۸۰ اسیر را متحمل شد. در اثر حمله به سکوهای نفتی ایران حدود ۸۰ میلیون بشکه نفت خام به خلیج فارس نشت کرد
دوره ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی
دوره ریاست‌جمهوری خاتمی
دوره ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد
دوره ریاست‌جمهوری روحانی
امضای برنامه جامع اقدام مشترک توسط حسن روحانی و محمدجواد ظریف با باراک اوباما دوره جدیدی از کاهش تنش را بین روابط دو کشور اعلام میکرد.ایران موفق شد بار دیگر نفت خود را به راحتی در بازارهای جهانی به فروش رساند. خروج دونالد ترامپ از برجام در ۲۰۱۸ و اعمال دوباره تحریم‌ها به ایران باد سردی برای صنعت نفت ایران بود. توقیف نفتکش Grace 1 ایران در جولای ۲۰۱۹ توسط نیروهای بریتانیا و به دستور آمریکا، خرابکاری در نفتکش Happiness 1 ایران نزدیک به جده، خرابکاری در نفتکش Helm ایران در نزدیکی دریای سرخ، و حمله موشکی به نفتکش متعلق به شرکت ملی نفتکش ایران در نزدیکی دریای سرخ از منبع نامشخص از موارد افزایش تنش و بحران در خلیج فارس در سال ۲۰۱۹ می‌باشد.سرمایه‌گذاری
قبل از انقلاب اسلامی ایران ۲۵ قرارداد برای اکتشاف و بهره‌برداری از منابع نفت و گاز ایران به امضا رسید که چهار قرارداد به صورت امتیازی، ۱۱ قرارداد به صورت مشارکت در تولید و سود و ۹ قرارداد به صورت خدماتی همراه با ریسک بوده‌است. پس از انقلاب تمام قراردادهای امضا شده از نوع خدماتی بیع متقابل بوده‌است. تا قبل از تعریف کردن قراردادهای بیع متقابل در سال ۱۳۷۵، هیچ نوع قرارداد توسعه‌ای در صنعت نفت ایران وجود نداشت. تنها مشارکت خارجی‌ها حضور پیمانکارانی بود که با منابع مالی از داخل کشور اقدام به فعالیت می‌کردند؛ که به دلیل هزینه‌های هنگفت استخراج و بهره‌برداری از منابع هیدروکربنی، هیچگاه منابع مالی داخلی کفایت این امر را نمی‌کرده و توسعه میادین نفت و گاز به کندی انجام می‌گرفت.
اولین قرارداد بیع متقابل در سال ۱۹۹۵ با شرکت توتال برای توسعه میدان سیری انجام گرفت. با روی کار آمدن نهمین دولت ایران و تصمیم جدی بر از سرگیری برنامه هسته‌ای ایران و تقابل کشورهای غربی با این تصمیم، سرمایه‌گذاری خارجی در بخش صنعت نفت ایران کاهش یافت. تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران و واکنش‌های احتمالی از جانب مقامات ایران از دلایلی است که موجب میشود سرمایه‌گذاران خارجی تمایل به سرمایه‌گذاری‌های کلان در این زمینه نداشته باشند.
تولید و مصرف
- در پایان سال ۲۰۰۸ میزان تولید نفت ایران ۴٬۳۲۵٬۰۰۰ بشکه برآورد شده‌است. همچنین تولید گاز ایران در همین زمان ۱۱۶٫۳ میلیون متر مکعب بود. در سال ۱۳۸۹ تولید نفت و گاز در ایران ارزشی بالغ بر ۲۱۷ میلیارد دلار دربرداشته‌است. ایران دارای دومین ذخایر گاز دنیا است و همچنین سومین مصرف‌کننده گاز در دنیا است. به گزارش شرکت بریتیش پترولیوم ایران در سال ۲۰۱۲ حدود ۱۶۰٫۵ میلیارد متر مکعب گاز تولید می‌کرده و ۱۵۰ میلیارد مترمکعب مصرف داشته‌است. بر اساس گزارش‌های جدیدتر مصرف گاز ایران به ۱۶۰ میلیارد مترمکعب رسیده‌است. در سال ۲۰۱۲ روزانه ۱٫۲ میلیون بشکه در روز صادرات نفت داشت. در سال ۲۰۱۱ صادرات نفت از ۲٫۵ میلیون بشکه در روز به ۸۵۰ هزار بشکه در روز در ماه نوامبر کاهش یافت؛ و تولید نفت نیز با افت ۱ میلیون بشکه‌ای به ۲٫۵ میلیون بشکه در روز رسید. هم‌اکنون حدود ۸۰٪ از میادین نفت ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند؛ و بر اساس آخرین گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا، چاههای ایران سالانه ۸ تا ۱۳ درصد از توان تولید نفت خود را از دست می‌دهند.
- در ۱۶ ژانویه ۲۰۲۰ اوپک، سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اعلام کرد که تولید نفت ایران در ماه دسامبر ۲۰۱۹ نسبت به ماه قبل از آن به دو میلیون و ۹۲ هزار بشکه رسیده و روزانه ۱۵۰۰۰ بشکه کاهش یافته و به ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده‌است.
فروش و صادرات
در دهه ۱۳۵۰ با افزایش قیمت نفت در بازارهای جهانی، درآمد نفتی ایران نیز به طرز بی‌سابقه‌ای افزایش یافت. در پی وقوع انقلاب ۱۳۵۷ و جنگ ایران و عراق، زیرساخت‌های نفت ایران دچار آسیب‌های بسیاری شد که کاهش تولید و صادرات را در پی داشت. هم‌زمان با آغاز دهه ۱۳۷۰ و برطرف شدن عمده مشکلات به وجود آمده، درآمدهای حاصل از فروش نفت رو به افزایش گذاشت. سال ۱۳۷۲ سالی بود که سهم درآمدهای نفتی در بودجه سالانه به اوج خود در بعد از انقلاب رسید. اما در پی کاهش بهای جهانی نفت در سالهای آتی این دهه بود که فروش نفت ایران منفعت گذشته را به همراه نداشت. در دهه ۱۳۸۰ وابستگی دولت‌ها به درآمدهای نفتی بیش از گذشته ادامه یافت.
از زمان عضویت ایران در اوپک، قیمت فروش نفت خام این کشور اغلب موارد کمی کمتر از میانگین قیمت سبد نفتی اوپک بوده‌است.
بنابر آمار سال ۲۰۰۷، ایران چهارمین صادرکننده عمده نفت در جهان نامیده میشود. در این سال به‌طور متوسط ۲٫۴۵ میلیون بشکه نفت در روز از ایران صادر شده که ۶۰ درصد آن به کشورهای واقع در شرق کانال سوئز، ۳۲ درصد به کشورهای اروپایی و مابقی به آفریقا صادر شده‌است. اصلی‌ترین محصولات صادراتی صنعت نفت ایران را نفت موتور، نفت صنعتی، گریس، ژل‌های نفتی، متانول و قیر بوده‌است.
صادرات نفت ایران در طول سال ۲۰۱۲ در روندی تقریباً ثابت با کاهش روبرو شد. به‌طوری‌که این صادرات در ماه سپتامبر این سال به ۸۶۰٬۰۰۰ بشکه در روز رسید. این کاهش متأثر از عوامل متعددی نظیر تحریم خرید نفت ایران، تغییرات پی در پی مدیریتی در بدنه شرکت‌های تولیدی، عدم سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نگهداشت توان تولید، ممانعت از بیمه نفتکشهای ایرانی، تحریم بانک‌های ایرانی که مانع پرداخت پول نفت خریداری شده از جانب مشتریان میشود و … می‌باشد.
در سال ۲۰۱۶ میزان صادرات نفت افزایش داشت، خصوصاً صادرات به هند که از ۲۰۸ هزار و ۳۰۰ بشکه در سال ۲۰۱۵ به ۴۷۳ هزار بشکه در سال ۲۰۱۶ افزایش یافته‌است. به‌طوری‌که ایران در تأمین نیازهای نفتی هند نقش بسزایی داشته‌است.
درآمد
| سال | درآمد نفتی (دلار) |
|---|---|
| ۲۰۰۶ | ۵۷٫۶۱۹٫۰۰۰٫۰۰۰ |
| ۲۰۰۷ | ۶۶٫۲۱۴٫۰۰۰٫۰۰۰ |
| ۲۰۰۸ | ۸۷٫۰۵۰٫۰۰۰٫۰۰۰ |
| ۲۰۰۹ | ۵۶٫۳۴۲٫۰۰۰٫۰۰۰ |
| ۲۰۱۰ | ۷۱٫۵۷۱٫۰۰۰٫۰۰۰ |
اگر درآمدهای نفتی ایران بر حسب طلا محاسبه شود، سال ۱۳۸۷ پردرآمدترین سال فروش نفت ایران نام می‌گیرد و سال ۱۳۶۴ کم‌درآمدترین. در بین دولت‌های مستقر شده در حکومت جمهوری اسلامی ایران، پردرآمدترین دولت‌ها، دولت‌های نهم و دهم می‌باشند و کم‌درآمدترین آنها دولت‌های سوم و چهارم ایران. میزان درآمدهای حاصل از نفت در سال ۲۰۱۶ افزایش یافت و این میزان به دو برابر نسبت به سال قبل از آن رسید.
پتروشیمی
محصولات عمده پتروشیمی ایران پلی اتیلن، متانول، بنزن، آمونیاک، گوگرد، اسید سولفوریک ، اسیدفسفریک ، پت ، رزین اپوکسی ، اولفین ، پارازایلین ، پی وی سی و پروپیلن است. ایران در سال ۲۰۱۰-۲۰۱۱ حدود ۸.۶ میلیارد دلار انواع محصولات پتروشیمی صادر کرده است.
در اوایل دهه ۲۰۰۰، یک پروژه بلندپروازانه دولتی پتروشیمی خواستار افزایش تولید سالانه در این صنعت از ۹ میلیون تن در سال ۲۰۰۱ به ۱۰۰ میلیون تن در سال ۲۰۱۵ شد. ظرفیت تولید در سال ۲۰۰۶ میزان ۱۵ میلیون تن برآورد شد. هدف از این توسعه افزایش درصد صادرات نفت فرآوری شده ایران است که سود بیشتری نسبت به مواد اولیه دارد. در سال ۲۰۰۵ ایران ۱.۸ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی (حدود یک سوم کل صادرات غیرنفتی در آن سال) صادر کرد. چین و هند با دریافت ۳۰ درصد از صادرات پتروشیمی ایران بین خود، شرکای تجاری عمده این صنعت بودند.
پایگاه منابع داخلی ایران به ایران مزیت نسبی منحصر به فردی در تولید محصولات پتروشیمی در زمانی که قیمت نفت خام بین المللی افزایش می یابد، می دهد. بیشترین سود در کارخانه هایی بوده است که از گاز مایع به عنوان ورودی اصلی خود استفاده می کنند. برای سال مالی ۲۰۰۶، سهم صنعت پتروشیمی از تولید ناخالص داخلی حدود دو درصد پیش بینی شده بود. ایران قصد دارد تا پیش از سال ۲۰۲۵ در مجموع ۵۰۰ میلیارد دلار در بخش نفت سرمایه‌گذاری کند.
صنایع پتروشیمی ایران حجم زیادی از سرمایه گذاری خصوصی و دولتی را جذب کرده است. در اوایل دهه ۲۰۰۰، ۴۳ درصد از این سرمایه‌گذاری‌ها توسط شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، یکی از شرکت‌های تابعه وزارت نفت، که مدیریت کل بخش پتروشیمی را بر عهده دارد، تامین مالی میشد. ۵۳ درصد دیگر متعلق به سرمایه گذاران خارجی (بیش از صد بانک خارجی و شرکت خارجی)، ۳ درصد در اختیار بانک ها و یک درصد در اختیار بازار سرمایه است. بیشتر سرمایه فیزیکی صنعت پتروشیمی وارداتی است و این صنعت پیوندهای قوی با صنایع تولیدی ندارد.
در سال ۲۰۰۶، کارخانه‌های پتروشیمی جدید در مارون و عسلویه راه‌اندازی شد و ساخت سه کارخانه دیگر آغاز شد.
ظرفیت تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران از ۵۰ میلیون تن در هر سال در سال ۲۰۱۰ به بیش از ۱۰۰ میلیون تن تا سال ۲۰۱۵ افزایش خواهد یافت و به این ترتیب پس از داو کمیکال به دومین تولیدکننده بزرگ مواد شیمیایی جهان تبدیل خواهد شد.
جستارهای وابسته
- میدانهای نفتی ایران
- اقتصاد نفت
- انرژی در ایران
- شرکت ملی نفت ایران
- میدانهای گاز ایران
- خط لوله صلح
- شرکت ملی نفت کش ایران
- نهضت ملی شدن نفت
پانویس
- ↑ [https://web.archive.org/web/20120309074817/http://www.shana.ir/155561-en.html بایگانی‌شده در ۹ مارس ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine SHANA: Share of domestically l|date=2012-0Retrieved July 26, 2010.
- ↑ سفرهای مارکوپولو-فصل سوم توصیف هرمنیای بزرگ -ص۴۶.
- ↑ Energy and the Ireconomy. United States Congress. July 25, 2006. Retrieved April 14, 2016.
- ↑ Bezen, Balamir Coşkun (2009). "Global Energy Geopolitics and Iran" (PDF). Uluslararası İlişkiler (Volume 5, No. 20): 179–201. Archived from the original (PDF) on 2014-04-01. Retrieved 2016-10-29.
- ↑ "The Rising might of the Middle East super power - Council on Foreign Relations". Cfr.org. Archived from the original on 3 March 2016. Retrieved 2012-02-07.
- ↑ Oil GlobalSecurity
- ↑ Behrooz Esrafili-Dizaji & Farkhondeh Kiani (Volume 9, 2011). «Persia Land of Black Gold». Geo Expro Magazine. بایگانی‌شده از اصلی در 10 نوامبر 2013. دریافت‌شده در ۷ آوریل ۲۰۱۲.
- ↑ ایران، شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی. «پورتال شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران». شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ آوریل ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۴-۱۸.
- ↑ Herodotus; Beloe, William (1806). Herodotus. University of California Libraries. London : Leigh and S. Southeby.
- ↑ Science and Technology in World History edited by William E. Burns صفحه ۲۰۸.
- ↑ Kent, James A. ; Bommaraju, Tilak V. ; Barnicki, Scott D. (2017). Handbook of Industrial Chemistry and Biotechnology. Springer Science+Business Media. p. 18. ISBN 978-3-319-52287-6.
- ↑ سفرهای مارکوپولو-فصل سوم توصیف هرمنیای بزرگ -ص۴۶.
- ↑ گلوبال نیوز انرژی (۱۳ می ۲۰۲۲). "تاریخ استخراج نفت در آذربایجان". http://www.energyglobalnews.com (به انگلیسی). ;
- ↑ Harper's New Monthly Magazine Volume 34 December 1886 to May 1887.
- ↑ Smil, Vaclav (2017). Energy and Civilization: A History. Cambridge: The MIT Press. p. 246. ISBN 978-0-262-03577-4.
- ↑ Smil, Vaclav (2017). Energy and Civilization: A History. Cambridge: The MIT Press. p. 246. ISBN 9780262035774.
- ↑ Smil, Vaclav (2017). Energy and Civilization: A History. Cambridge: The MIT Press. p. 246. ISBN 9780262035774.
- ↑ Jacques de Morgan, « Gîtes de naphte de Kend é-Shirin », Annales des Mines, 9e série, t. I, 1892, p. 227-38.
- ↑ Leonardo Davoudi, Petroleum and the British Empire: From the D'Arcy Concession to the First World War, PhD Thesis, St. Antony's College, University of Oxford, 2017.
- ↑ «پیشینه بهره‌برداری از نفت و قیر در ایران». روزنامه صمت (صنعت، معدن، تجارت). دریافت‌شده در ۳۱ اکتبر ۲۰۲۱.
- ↑ «خانواده سادات قیری». مرکز موزه‌ها و اسناد وزارت نفت. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۲۱.
- ↑ «خانواده سادات قیری چه کسانی بودند؟» (PDF). وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۲۱.
- ↑ «فوران نفت و آتش سیاست». روزنامه دنیای اقتصاد. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۲۱.
- ↑ «شهری برای کوچیدن». روزنامه خراسان. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۲۱.
- ↑ ناهید کشتمند و شمس الدین امرایی. «بررسی قرارداد نفت دارسی براساس اسناد نویافته». پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ «قرارداد خوانین بختیاری و کمپانی نفت بختیاری». روزنامه دنیای اقتصاد. ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۲.
- ↑ Kurtis, Glenn; Eric Hooglund. Iran, a country study. Washington D.C.: Library of Congress. pp. 160–163. ISBN 978-0-8444-1187-3. Retrieved November 21, 2010.Public Domain This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ دکتر باقر عاقلی (۱۳۸۷)، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی جلد دوم، تهران: نامک، ص. ۳۰، شابک ۹۶۴۶۸۹۵۵۳۰
- ↑ Kurtis, Glenn; Eric Hooglund. Iran, a country study. Washington D.C.: Library of Congress. pp. 160–163. ISBN 978-0-8444-1187-3. Retrieved November 21, 2010.Public Domain This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ «نفت گاز پتروشیمی». شهریور ۱۳۸۰: ص ۳۷.
- ↑ ««کنسرسیوم SIRIP"». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۷.
- ↑ فخیمی، قباد. سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی.
- ↑ ««کنسرسیوم نفتی IPAC"».
- ↑ «کنرسیوم نفتی LAPCO». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ ژانویه ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۹ ژانویه ۲۰۱۷.
- ↑ فخیمی، قباد. سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی. صص. ص ۳۹۸.
- ↑ فخیمی، قباد. سی سال نفت ایران از ملی شدن تا انقلاب اسلامی. صص. ص ۳۷۷.
- ↑ نفت و دفاع مقدس بایگانی‌شده در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine پورتال شرکت ملی نفت ایران
- ↑ "Oil Spills and Disasters". infoplease.com. Retrieved 21 June 2010.
- ↑ "Petroleum industry in Iran". Wikipedia (به انگلیسی). 2019-12-02.
- ↑ Yadullah Hussain (Dec 19, 2011). "Sanctions against Iran could trigger oil price spike". National Post. Archived from the original on 2 March 2015. Retrieved Dec 20, 2011.
- ↑ «Iran Crude Oil Production | 2019 | Data | Chart | Calendar | Forecast | News». tradingeconomics.com. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
- ↑ «OPEC: Home». www.opec.org. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
- ↑ قربان‌اوغلی، جاوید (۱۶ مرداد ۱۳۹۲). «نفت و دیپلماسی در کابینه روحانی». وبگاه. روزنامه شرق. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۰ اوت ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۷ اوت ۲۰۱۳.
- ↑ «Iran - International - Analysis - U.S. Energy Information Administration (EIA)». www.eia.gov. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۲-۱۱.
- ↑ "Tehran says Iranian oil tanker struck by missiles off coast of Saudi Arabia". The Globe and Mail Inc. The Associated Press. 11 October 2019.
- ↑ حمیده صداقت (۴ دی ۱۳۸۹). «قراردادهای نفتی ایران پوست می‌اندازند» (PDF). روزنامه شرق. ص. ۹. دریافت‌شده در ۲ ژانویه ۲۰۱۱.
- ↑ کاوه امیدوار (۱۱ دسامبر ۲۰۰۶). «کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت نفت ایران». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۱۱.
- ↑ کاوه امیدوار (۲۱ دسامبر ۲۰۰۶). «نگرانی وزیر نفت ایران از کاهش سرمایه‌گذاری خارجی». بی‌بی‌سی فارسی. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۱۱.
- ↑ محمود واعظی (آذر ۱۳۸۹). «دیپلماسی انرژی ایران و قدرت‌های بزرگ در خلیج فارس» (PDF). نفت و سیاست خارجی. مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام. ص. ۱۴۸. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۷ اکتبر ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۳ ژانویه ۲۰۱۱.
- ↑ زیبا اسماعیلی (۴ آبان ۱۳۹۰). «ایران در رقابت پرسرعت توسعه نفت و گاز جهان». خبرگزاری تابناک. دریافت‌شده در ۲۳ مارس ۲۰۱۲.
- ↑ «بزرگترین مصرف‌کنندگان منابع دنیا». بازار خبر. مهر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۰ دسامبر ۲۰۱۳.
- ↑ «نگاهی به صنعت نفت و گاز ایران در سال ۲۰۱۳». رادیوفردا. ۶ دی ۱۳۹۲. دریافت‌شده در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۳.
- ↑ آژانس بین‌المللی انرژی: سقوط صادرات نفت ایران به ۳۰۰ هزار بشکه
- ↑ روزنامه ایران، ج. بیستم ش. ۵۶۵۸، ص. اقتصادی، ۲۱۳۹۱
- ↑ Jim Saxton (مارس ۲۰۰۶). "IRANS OIL & GAZ WEALTH" (PDF) (به انگلیسی). کمیته مشترک اقتصادی United States Congress. Retrieved 28 September 2010.
- ↑ مونا مشهدی رجبی (۵ دی ۱۳۸۶). «انعقاد بزرگترین قرار داد تاریخ نفت و گاز ایران با مالزی». وبگاه دیپلماسی ایرانی. دریافت‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۰.
- ↑ By Anthony DiPaola and Maher Chmaytelli (23 October 2012). "Iran Threatens to Halt Crude Exports If Sanctions Intensify". Bloomberg.com (به انگلیسی). خبرگزاری بلومبرگ. Retrieved 24 October 2012.
- ↑ نفتکشهای ایرانی بدون اجازه تانزانیا از پرچم آن استفاده میکنند رادیو فردا
- ↑ مجتبی محمدی (۲۳ اردیبهشت)، «دولت دهم و چالش تحریم بانک مرکزی و نفت»، روزنامه ایران، ج. نوزدهم ش. ۵۳۶۴، ص. صفحه ۹
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان ۲۶ دیماه1395 http://www.yjc.ir/fa/news/5938178/
- ↑ «درآمد نفتی ایران چند میلیارد دلار است؟». تابناک. ۲۸ تیر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۲۷ بهمن ۱۳۹۰.
- ↑ علی پاکزاد (۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۲)، «ارزش درآمد نفتی کدام دولت بیشتر است؟»، روزنامه ایران، ج. نوزدهم ش. ۵۳۶۸، ص. صفحه ۹
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان 26 دیماه1395 http://www.yjc.ir/fa/news/5938525/
- ↑ "No. 3831 | Domestic Economy | Page 4". Irandaily. 2011-03-20. Archived from the original on 2013-01-11. Retrieved 2012-02-07.
- ↑ "Fars News Agency :: Iran Exports over $8.6bln of Petrochemical Products in 1 Year". English.farsnews.ir. Archived from the original on 2012-03-14. Retrieved 2012-02-07.
- ↑ "Iran to build 46 new petchem units". Tehran Times. 2010-01-13. Archived from the original on 2011-06-13. Retrieved 2010-10-08.
- ↑ Kurtis, Glenn; Eric Hooglund. Iran, a country study. Washington D.C.: Library of Congress. pp. 166–167. ISBN 978-0-8444-1187-3. Retrieved November 21, 2010.Public Domain This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ Kurtis, Glenn; Eric Hooglund. Iran, a country study. Washington D.C.: Library of Congress. pp. 166–167. ISBN 978-0-8444-1187-3. Retrieved November 21, 2010.Public Domain This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ "NPC Iran will be second largest commodity chemical producer in the world by 2015". Business Credit. 2006-06-01. Archived from the original on February 21, 2009. Retrieved 2016-04-14.
پیوند به بیرون
- وبگاه رسمی شرکت نفت فلات قاره
- نگاهی آماری به دست آوردهای صنعت نفت و گاز ایران در بین سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ روزنامه دنیای اقتصاد
- کریدور نفتی و ایران
- Persia Land of Black Gold
- ۶ ویژگی نسل جدید قراردادهای نفتی ایران خبرگزاری مهر