قصیده داغگاه

به گفتهٔ نظامی عروضی در چهار مقاله: فرّخی «برگی بساخت و روی به چغانیان نهاد و چون به حضرت چغانیان رسید بهارگاه بود و امیر به داغگاه … و عمید اسعد که کدخدای امیر بود به حضرت بود و نُزلی راست می‌کرد تا در پی امیر بَرَد. فرّخی به نزدیک او رفت و او را قصیده‌ای خواند و شعر امیر بر او عرضه کرد. خواجه عمید اسعد مردی فاضل بود و شاعردوست. شعر فرّخی را شعری دید عذب و تر، خوش و استادانه. فرّخی را سگزیی دید بی‌اندام. جبّه‌ای پیش‌وپس‌چاک پوشیده. دستاری بزرگ، سگزی‌وار، در سر؛ و پای و کفش، بس ناخوش؛ و شعری در آسمان هفتم. هیچ باور نکرد که این شعر آن سگزی را شاید بود. بر سبیل امتحان گفت: «امیر به داغگاه است و من می‌روم پیش او و تو را با خودم ببرم به داغگاه، که داغگاه عظیم خوش جایی است. جهانی در جهانی سبزه بینی، پرخیمه‌وچراغ چون ستاره… قصیده‌ای گو لایق وقت و وصف داغگاه کن تا تو را پیش امیر برم.» فرّخی آن شب برفت و قصیده‌ای پرداخت سخت نیکو و بامداد در پیش خواجه عمید اسعد آورد و آن قصیده این است: چون پرند نیلگون بر روی پوشد مرغزار/ پرنیان هفت رنگ اندر سر آرد کوهسار… چون خواجه عمید اسعد این قصیده بشنید حیران فروماند که هرگز مثل آن به گوش او فرونشده بود، جملهٔ کارها فروگذاشت و فرّخی را برنشاند و روی به امیر نهاد و آفتاب‌زرد پیش امیر آمد و گفت: «ای خداوند! تو را شاعری آورده‌ام که تا دقیقی روی در نقاب خاک کشیده است، کس مثل او ندیده است» و حکایت کرد آنچه رفته بود. پس امیر فرّخی را بار داد. چون درآمد، خدمت کرد. امیر دست داد و جای نیکو نامزد کرد و بپرسید و بنواختش و به عاطفت خویش امیدوارش گردانید، و چون شراب دوری چند درگذشت، فرّخی برخاست و به آواز حزین و خوش این قصیده بخواند که: با کاروان حله برفتم ز سیستان… چون تمام برخواند، امیر شعرشناس بود و نیز شعر گفتی. از این قصیده بسیار شگفتی‌ها نمود. عمید اسعد گفت: «ای خداوند باش تا بهتر بینی.» پس فرّخی خاموش گشت و دم درکشید تا غایت مستی امیر. پس برخاست و آن قصیدهٔ داغگاه برخواند. امیر حیرت آورد. پس در آن حیرت روی به فرّخی آورد و گفت: «هزار سر کُرّه آوردند همه روی‌سپید، و چهاردست‌وپای‌سپید، خَتلی راه تو راست. تو مردی سگزی و عیّاری. چندانکه بتوانی گرفت برگیر. مال تو باشد.» فرّخی را شراب تمام دریافته بود و اثر کرده. بیرون آمد و زود دستار از سر فروگرفت. خویشتن را در میان فسیله افکند و یک گله در پیش کرد و بدان روی دشت برد، بسیار بر چپ و راست و از هر طرف بدوانید که یکی نتوانست گرفت. آخرالآمر رباطی ویران بر کنار لشکرگاه پدید آمد. کُرّگان در آن رباط شدند. فرّخی به‌غایت مانده شده بود. در دهلیز رباط دستار زیر سر نهاد و حالی در خواب شد از غایت مستی و ماندگی. کُرّگان را بشمردند، چهل‌ودو بود. رفتند و احوال به امیر بگفتند. امیر بسیار بخندید و شگفتی‌ها نمود و گفت: «مردی مقبل است. کار او بالا گیرد. او را و کُرّگان را نگاه دارید و چون او بیدار شود مرا بیدار کنید.» مثال پادشاه را امتثال کردند. دیگر روز به طلوع آفتاب فرّخی برخاست، و امیر خود برخاسته بود و نماز کرده. بار داد و فرّخی را بنواخت و آن کُرّگان را به کسان او سپردند، و فرّخی را اسب با ساختِ خاصه فرمود و دو خیمه و سه استر و پنج سر برده و جامهٔ پوشیدنی و گستردنی، و کار فرّخی در خدمت او عالی شد و تجملّی تمام بساخت». عین همین روایت را بعضی منابع دیگر مثل مجمع‌الفصحاء و تذکرهٔ هفت اقلیم هم نقل کرده‌اند.

متن قصیده مطابق تصحیح محمد دبیر سیاقی به صورت زیر است:

محمود امیدسالار، پژوهشگر و نسخه‌شناس و نویسندهٔ ایرانی و استاد دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، با تکیه به ضبط نسخه‌های کهن‌تر، همچون نسخه‌ای از ترجمان‌البلاغه رادویانی و بنابر «قاعدهٔ ضبط دشوارتر» مطلع قصیده را به صورت زیر تصحیح کرده است.

بدیع‌الله دبیری‌نژاد، دانشیار دانشگاه اصفهان، در کتابی به نام فرّخی و قصیدهٔ داغگاه (با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و برخی نکته‌های دستوری و بلاغی) این قصیده را شرح کرده است.

در طول تاریخ ادبیات پارسی و به‌ویژه در دورهٔ قاجار بسیاری از شاعران پارسی‌گو، مثل قاآنی شیرازی و صباحی بیدگلی و صبای کاشانی از قصیدهٔ مزبور استقبال کرده‌اند. مطلع قصیدهٔ قاآنی شیرازی چنین است:

• امین احمد رازی (۱۳۸۹). تذکرهٔ هفت اقلیم. تهران: سروش. شابک ۹۷۸۹۶۴۳۷۶۷۰۴۴.
• دبیری‌نژاد، بدیع‌الله (۱۳۴۸). فرّخی و قصیدهٔ داغگاه (با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و برخی نکته‌های دستوری و بلاغی). اصفهان: انتشارات مشعل.
• فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (۱۳۸۰). دیوان اشعار. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار. شابک ۹۶۴۴۰۱۰۷۲۸.
• نظامی عروضی، احمد بن عمر (۱۳۸۱). چهار مقاله. به کوشش محمد معین. تهران: زوار. شابک ۹۶۴۴۰۱۰۷۲۸.
• هدایت، رضا قلی‌خان (۱۳۸۹). مجمع‌الفصحاء. به کوشش مظاهر مصفا. تهران: امیرکبیر.