مروانیان

ناصرخسرو در زمان نصرالدوله (چهرمین پادشاه سلسله) از آمد (دیاربکر) و چند شهر دیگر سلسله مروانیان بازدید می‌کند و از مشاهدات خود می‌نویسد.

او در مورد سیستم آب‌رسانی و فاضلاب در میافارقین می‌نویسد:

"و دو جوی آب بزرگ می‌گردد در همه خانه‌ها یکی ظاهر استعمال را و دیگر تحت‌الارض پنهان که ثقل می‌برد و چاه‌ها پاک می‌گرداند."

ناصرخسرو از مسجد جامع شهر آمد با بیش از ۲۰۰ ستون می‌گوید:

"و مسجد جامع هم از این سنگ سیاه است چنان که از آن راست و محکم تر نتواند دید. و درمیان جامع دویست واند ستون سنگین برداشته‌اند هر ستونی یکپارچه سنگ و بر ستون‌ها طاق زده‌است همه از سنگ و بر سر طاق‌ها باز ستون‌ها زده‌است کوتاه تر از آن. و صفی دیگر طاق زده بر سر آن طاق‌های بزرگ. و همه بام‌های این مسجد به خر پشته پوشیده همه تجارت ونقارب و منقوش و مدهون کرده‌است. و اندر ساحت مسجد سنگی بزرگ نهاده‌است و حوضی سنگین مدور عظیم بزرگ بر سر آن نهاده‌است و ارتفاعش قامت مردی و دور دائره آن دو گز و نایژه ای برنجین از میان حوض برآمده که آبی صافی به فواره از آن بیرون می‌آید چنان که مدخل و مخرج آن آب پیدا نیست."

ناصر خسرو در بخش‌های «آمد» و «ارزن، میافارقین، نصریه» در سفرنامه خود از بناهای عظیم، دروازه‌های بزرگ و بازارهای پررونق در قلمرو مروانیان می‌گوید و بارها تأکید می‌کند که در دیگر نقاط عالم چنین بناهایی را مشاهده ننموده‌است. او در قسمت آمد در سفرنامه‌اش چنین می‌نویسد:

"و من فراوان شهرها و قلعه‌ها دیدم در اطراف عالم در بلاد عرب و عجم و هند و ترک مثل شهر آمد هیچ جا ندیدم که بر روی زمین چنان باشد و نه نیز از کسی شنیدم که گفت چنان جای دیگر دیده‌ام."

ابن مروان حمله قبایل بیابانگرد غز را به دیاربکر در ۴۳۳/۱۴۰۲–۱۴۰۱ را دفع کرد و طغرل سلجوقی خود تا ۴۴۸/۱۰۵۶ بدانجا پا نگذاشت و در آن سال ابن مروان اطاعت او را گردن نهاد و از این زمان به بعد مروانیان دیگر سلسله‌ای مستقل نبود. وقتی ابن‌مروان در۴۵۳/۱۰۶۱ درگذشت قلمروی او بین پسرانش نصر و سعید تقسیم شد، ولی دیگر قدرت مروانیان رو به زوال نهاده بود. با آنکه مروانیان آزاری به سلجوقیان نرسانده بودند، اما حرص و آز وزیر خلیفه، فخر الدوله بن جهیر (که قبلاً در خدمت ابن مروان بود) علیه آنها انگیخته شده بود. وی و پسرش عمید الدوله از ملکشاه اجازه گرفتند که با لشکر سلجوقیان بر قلمرو مروانیان بتازند و در۴۷۸/۱۰۸۵ پس از نبردی شدید بر آن نواحی غلبه یافتند و آنها را ضمیمه مملکت سلجوقیان کردند. آخرین امیر مروانی، منصور، ده سالی دیگر، یعنی تا سال ۴۸۹/۱۰۹۶ در جزیره ابن عمر زنده بود ولی در تمام قرون بعد دیاربکر بیشتر تحت استیلای سلسله‌های ترکمان بود و ازاینرو، به تدریج مردم آن ترک‌مآب شدند.

مقاله باذِکُرد از دانشنامه جهان اسلام
کلیفورد ادموند بوسورث (۱۳۷۱)، سلسله‌های اسلامی، ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، ص. ص۹۱
کلیفورد ادموند بوسورث (۱۳۷۱)، سلسله‌های اسلامی، ترجمهٔ فریدون بدره‌ای، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه)، ص. ص۱۱۴

سایت گنجور، سفرنامه ناصرخسرو، بخش "ارزن، میافارقین، نصریه"

سایت گنجور، سفرنامه ناصرخسرو، بخش آمد