معزالدین محمد غوری

معزالدین محمد هنگام بازگشت از طوس به رسیدگی امور خراسان پرداخت و یکی از امرای شجاع غور را به نام محمد خرنگ را حاکم مرو کرد و در ابیورد بعضی از امرا را دستگیر و گروهی را به قتل رساند. پس از بازگشت معزالدین محمد، سپاهیان خوارزمشاه در غیبت او مرو را تسخیر کردند و حاکم مرو را به قتل رساندند؛ سلطان علاءالدین محمد را به فتح هرات ترغیب کردند، او نیز در سال ۶۰۰ ه‍.ق به هرات لشکر کشید و آنجا را محاصره کرد. ناصرالدین آلپ غازی، والی شهر، به مذاکره پرداخت و وانمود کرد که از جانب معزالدین محمد اجازه انعقاد صلح را دارد؛ بدین ترتیب قرار شد که غوریان به خراسان تجاوز نکنند و خوارزمشاهیان نیز به غور حمله نکنند و همچنین آلپ غازی متعهد شد مالی را به خوارزمشاه پرداخت کند. معزالدین محمد پس از سروسامان بخشیدن به امور سلطنت برای پایان دادن جنگ با خوارزمشاهیان به خوارزم لشکر کشید. محمد خوارزمشاه بلافاصله رسولانی برای درخواست کمک از قراختاییان فرستاد. در این هنگام بین طرفین جنگ درگرفت، غوریان شکست خوردند، گروهی کشته و اسیر شدند و باقی سپاه نیز فرار کردند. پس از مدتی محمد خوارزمشاه با دانستن اهمیت خراسان برای غوریان، فرستاده‌ای نزد معزالدین محمد فرستاد و او را مقصر اصلی جنگ دانست و از وی درخواست صلح کرد، و معزالدین به‌ناچار پذیرفت که بر طبق آن بلخ و هرات به غوریان و مرو و نیشابور به خوارزمشاه تعلق گرفت. معزالدین تا مدتها در فکر انتقام گرفتن از قراختائیان بود ولی به علت اغتشاشاتی که در هند به سبب انتشار شایعه مرگش توسط یکی از امرای خود به وجود آمده بود، ناچار شد تا به آن سرزمین توجه کند و عملیات بر ضد قراختائیان را به وقت دیگر موکول کند.

لشکرکشیهای سلطان معزالدین به هند از صفحات درخشان زندگی سیاسی و نظامی اوست. علت لشکرکشیها به هند:۱-تعقیب و براندازی بازماندگان غزنویان که در لاهور اقامت داشتند۲-ایجاد امپراطوری بزرگی همچون غزنویان و دستیابی به ثروتهای افسانه ای هند بود. در سال ۵۷۱ه‍.ق اولین لشکرکشی سلطان معزالدین به هند آغاز شد که به تسخیر مولتان و اوچه از قرامطه منجر شد. وی در سال ۵۷۵ه‍.ق پیشاور را تصرف کرد و دو سال بعد به طرف لاهور لشکر کشید. معزالدین محمد در پایان سال ۵۸۳ه‍.ق به قصد تصرف اجمیر به هند لشکر کشید و در سر راه خود شهرهای تبرهنده، سرستی و کهرام را تصرف کرد. هندیان به دلیل بی نظمی که در آرایش نظامی سپاه غور، رخ داد موفق به شکست آنها شدند. در سال ۵۸۸ه‍.ق معزالدین بار دیگر به قصد انتقام عازم هندوستان می‌شود. دو سپاه مجدداً در تراین با هم رو به رو شدند. غوریان با غافلگیری، حریف را شکست دادند و دارالملک اجمیر و تمام سوالک به تصرف غوریان درآمد و سلطان معزالدین حکومت آن را به قطب الدین ایبک واگذار کرد.

کوکران با نامهای دیگر کهکران و کوکهران قومی از هندوها بودند که در کوه‌های میان لاهور و مولتان ساکن بودند که در اواخر ایام سلطنت سلطان معزالدین از قراختائیان کوکران از این فرصت استفاده کرده، طغیان کردند و راه لاهور و شهرهای دیگر را به غزنین مسدود کردند؛ بدین ترتیب ارسال خراج هند به غزنین با مشکل مواجه شد؛ بنابراین، معزالدین از قطب الدین ایبک والی دهلی، خواست تا آنها را مطیع کند اما دامنه تجاوزات کوکران به سرزمینهای دیگر کشیده شد. در سال ۶۰۲ه‍.ق در محلی ما بین جیلم و سودره با هم برخورد کردند کوکران شکست خوردند و غنایم بسیاری نصیب غوریان شد.

پس از پایان دادن به غائله هند، معزالدین تصمیم به انتقام از قراختائیان گرفت و برای عبور از جیحون حاکم بامیان را مأمور کرد بر روی آن پل ببندد و لاهور را به قصد غزنین ترک کرد و در کنار سند در محلی به نام دمیک اردو زد. چندتن از کوکریان برای انتقام جویی هنگام نماز عشا یا قبل از ظهر به خیمه او حمله کردند و وی را به قتل رساندند. مدت حکومت معزالدین از فرمانروایی او بر غزنین ۳۲سال و چندماه بود و حدود ۲۹سال تحت فرمانروایی برادرش حکومت می‌کرد و حدود سه سال پس از مرگ او به استقلال سلطنت کرد. پایتخت تابستانی او غزنین و خراسان و پایتخت زمستانی او لاهور و هند بود. پس از مرگ او قطب الدین ایبک به تخت نشست که نخستین سلطان ترک نژاد هندوستان محسوب می‌گردد.

معزالدین از نظر دیپلماسی برای جلوگیری از دشمنی و مخالفت خلیفه، با وی رابطه دوستی برقرار کرد و دستور داد تا در خطبه‌ها نام او را ذکر و روی سکه هم ضرب کنند.

شهر غزنین در زمان حکومت معزالدین مرکز داد و ستد بود و از لحاظ هنری به دوره رنسانس که از سبک هندی الهام گرفته شده و سبک معماری هندی در شمال غربی هند که نمونه بارز آن مسجد لاروند است شباهت دارد. صنعت معماری غوریان در زمان حکمرانی دو سلطان بزرگ غور یعنی غیاث الدین و معزالدین در عالیترین حد خود ظاهر شد که قسمت اعظم بناها و اماکن مقدس در سرزمینهای متصرفه غوریان در خراسان و هندوستان انجام شده‌است.

• فروغی ابری، اصغر (۱۳۸۱). تاریخ غوریان. تهران.
• روشن ضمیر، مهدی (۱۳۵۷). تاریخ سیاسی نظامی غوریان. تهران: انتشارات دانشگاه ملی ایران.

• مقاله تاریخ سیاسی غوریان