محمدتقی ادیب نیشابوری

در خیرآباد نیشابور در ۱۳۱۲ هجری قمری، به دنیا آمد. نام مادرش، فاطمه و پدرش، اسدالله بود. اجداد او از سران ایل اسکندری بودند، جد بزرگ وی به ایران آمد، و ریاست را کنار نهاده، زندگی ساده‌ای گزید.

پدر، که محمد تقی را مستعد فراگیری علوم می‌بیند در ۱۸ سالگی برای کسب علم به مشهد می‌فرستد و او سه سال در خدمت شیخ محمد کدکنی (در گذشته ۱۳۵۷ هـ. ق) که از بزرگان علما بود به کسب علم پرداخت. از اواخر سال۱۳۳۳ هـ. ق در محضر درس استاد یگانه ادبیات و بلاغت اسلامی آن زمان در حوزه خراسان یعنی ادیب نیشابوری حاضر شد و بعد از آزمون ورودی که به صورت شفاهی صورت می‌گرفت مورد توجه خاص ایشان قرار گرفت به‌طوری که خود در ۲۵ سالگی، صاحب حوزهٔ تدریس گردید. در زمستان سال ۱۳۴۷ ش. هنگام رفتن به مدرس به زمین‌خورده دچار شکستگی پا شدند و همین حادثه موجب شد که خانه‌نشین شده و بالاخره در ۲۱ آذرماه ۱۳۵۵ش (بیستم ذی الهجه ۱۳۹۶ هـ. ق) درگذشت و به همت بعضی از شاگردانش در ایوان آخرین غرفه جنوب غربی صحن عتیق (انقلاب) رضوی به خاک سپرده شد. از جمله بزرگترین شاگردان وی می‌توان به دکتر محمدجعفر جعفری لنگرودی حقوق دان بزرگ ایران و اسلام و صاحب تألیفات عدیده در فقه، حقوق و ادبیات و فلسفه حقوق اشاره کرد.

نظم

به غیر از دیوان اشعار که چهار هزار بیت است، منظومه‌هایی عرفانی از ادیب دوم به جای مانده که عبارتند از:

• آیین‌نامه
• آسایش نامه
• حدیث جان و جانان
• ستایش نامه
• طریقت نامه
• فیروزی جاوید
• گوهر تابنده
• مجمع راز و منبع نیاز
• یعقوبیه

نثر

• تاریخ ادبیات عرب.
• تاریخ ادبیات ایران (تا حکیم ناصرخسرو).
• تابش جان و بینش روان (در حکمت الهی).
• البدایه و النهایه (در حکمت).
• گوهرنامه و رساله قافیه.
• آرایش سخن (در علم بدیع).

از نوشته‌های ادیب، مجموعه‌ای شامل تاریخ ادبیات عرب، رساله قافیه، آرایش سخن و چند قصیده و غزل به نام «گوهر دانش» در ۱۳۳۷ شمسی به چاپ رسیده‌است.

اینکه نیشابور ادیبان و نویسندگان و دانشمندان بسیاری را تقدیم جامعه ادبی و علمی‌کرده‌است جای شگفتی نیست، چرا که نیشابور مرکزی بود برای تربیت انسان‌های فاضل به دلیل داشتن مدارس متعدد، با استادانی عالم که در خود جای داده بود. از جمله مدارس نیشابور در زمان‌های دور که در به وجود آمدن بافت فرهنگی و ادبی نیشابور تأثیر داشت، مدرسه حسان قریشی، که در سال ۳۴۹هجری؛ مدرسه ابن حبان تمیمی، که در سال ۳۵۴هجری؛ مدرسه دقاقیه، که در سال ۳۹۱هجری؛ مدرسه سعیدیه، که در سال ۳۹۰هجری؛ مدرسه ساعدیه، که در سال ۴۰۲هجری و مدرسه سهل سعلوکی که در سال ۴۰۴هجری تأسیس شدند، بود، و بسیاری از مدارس دیگر… ادیب از استادان مطرح ادبیات و بلاغت اسلامی بود و صاحب حافظه‌ای نیرومند، درس او سرشار از مناسبت گویی‌ها، اشعار و لطایف ذوقی بود، پس جای شگفتی نیست که شاگردان ادیب به این اذعان کنند، که حضور در محضر ادیب، آفاق دیگری را در برابر چشمانشان گشود و از صرف و نحو و ادبیات مفهوم دیگری را به آنان بخشید و در روح طالب علم جوان، اثر بسزایی داشت.

ادیب نیشابوری در شعری از تحصیلات خود و علوم و فنونی که آموخته سخن می‌گوید:

تا شدم استاد علوم عرب عالم انواع و فنون ادب

بازگرفتم ره و رسم حساب تا که ربودم قصب از شیخ و شاب

محمدجعفر جعفری لنگرودی،محمدتقی شریعتی، عبدالجواد فلاطوری (حکیمی)، احمد مهدوی دامغانی، حسن ملک شاهی، مهدی محقق، محمدرضا شفیعی کدکنی، محمدرضا حکیمی، سید هادی غضنفری خوانساری، سید علی حجت هاشمی خراسانی، احمد امین شیرازی، محمدکریم پارسا، سید علی سیستانی، حسین وحید خراسانی، ابوالقاسم خزعلی و محمدرضا نکونام.

محمدتقی ادیب نیشابوری در زمستان سال ۱۳۴۷ ش. هنگام رفتن به کلاس درس، در پی لغزیدن پا و سر خوردن، دچار شکستگی پا شد و همین رخداد، اسباب خانه نشینی وی را فراهم نمود تا در فرجام و در ۲۱ آذرماه ۱۳۵۵ش (بیستم ذی الهجه ۱۳۹۶ ه‍.ق) چشم از جهان فروبست.

• فرزندان استاد
• اثرآفرینان جلد اول-بخش ششم
• آفتاب
• مشاهیر نیشابور از فریدون گرایلی بخش مشاهیر معاصر

• یادنامه ادیب نیشابوری به اهتمام دکتر مهدی محقق
• زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری - انجمن آثار و مفاخر فرهنگی- اردیبهشت ماه ۱۳۸۸
• هفته‌نامه آستان مقدس امام خمینی (ره){حریم امام}- سال پنجم شماره ۲۲۹
• دانشوران خراسان {غلامرضا ریاضی} دی ماه ۱۳۳۶
• مرآت الهجه - شرح حال حجت هاشمی و استادان صفحه ۵۷–۷۷