نزهت‌نامه علایی

از این کتاب ده نسخه خطی بجای مانده‌است که قدیمی‌ترین آن نسخهٔ کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفرد به شماره ۱۶۸۰ می‌باشد. در این نسخه یادداشت‌ها و حواشی بسیاری به زبان‌های ترکی و عربی نوشته شده‌است. همچنین یکی از نسخه‌های دیگر کتاب که در کتابخانه چستربیتی در دوبلین موجوداست، بیش از پانصدسال پس از تاریخ تألیف کتاب، یعنی در سال‌های ۱۰۰۷–۱۵۹۹ استنساخ شده‌است. نزهت‌نامه لااقل بمدت ۵ قرن در داخل و حتی در خارج ایران مورد توجه و استفاده دانشمندان قرارگرفته‌است.

این کتاب در سال ۱۳۵۶ به همت فرهنگ جهانپور در ۵۷۳ صفحه توسط بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجوداست. انتشار مقدمه آن در ۱۱۷ صفحه در سال ۱۳۵۸ توسط ایشان به انجام رسیده‌است.

• این کتاب از اولین دانشنامه‌های فارسی است. اولین کوشش‌ها برای طبقه‌بندی علوم می‌باشد.
• کتاب بیانگر میزان دانش عمومی دربارهٔ علوم متداول زمان خود است.
• از نظر سبک نگارش، این کتاب نشان‌دهنده مرحله دگرگونی زبان فارسی از مرحله سبک چهار قرن اول اسلام تا سبک‌های معرب قرن‌های بعدی می‌باشد.

حدود نود سال پس از تحریر نزهت‌نامه علایی، ابوبکر مطهر جمالی یزدی در مقدمه کتاب خود فرخ‌نامه می‌نویسد: «جماعتی از اقران … پیش این ضعیف شدند. یکی از ایشان تمنای مطالعه نزهت‌نامه علایی که شهمردان الموستوفی جمع کرده‌است یادکرد. درحال، حاضرکردم و آن را تأمل می‌کردند و به چشم اعزاز و اکرام می‌نگریستند. درخدمت ایشان برخود واجب کردم که به موجب آن کتابی سازم نام آن فرخ‌نامه جمالی از کتب متفرق که از این انواع باشد و هر آنچه در نزهت‌نامه باشد الی ماشاالله.»

همچنین مؤلف کتاب تاریخ یزد که حدود چهارصدسال پس از شهمردان می‌زیست، در کتاب به خود به نزهت‌نامه علایی اشاره‌نموده و آن را با سیرالملوک خواجه نظام‌الملک و شاهنامه فردوسی از مراجع خود ذکرکرده‌است (تاریخ جدید یزد به اهتمام ایرج افشار. چاپ ۱۳۴۵. صفحه ۵).

افسانه‌هایی نیز در این کتاب وجوددارد که مانند عجایب نامه‌هاست. ۷۰ سال پس از تألیف نزهت‌نامه، محمد بن محمود بن احمد طوسی، کتاب عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات را در سال‌های ۵۷۴–۵۶۲ قمری برابر ۱۱۷۷–۱۱۶۶ میلادی تألیف کرده‌است. هرچند در کتاب اشاره مستقیمی به کتاب شهمردان نشده‌است، ولی از برخی فصول آن چنین برمی‌آید که با آثار شهمردان آشنا بوده‌است.

علوم مختلف ازجمله نجوم، ریاضی، هندسه، کیمیا، طب، منطق، مردم‌شناسی، حیوان‌شناسی و معدن‌شناسی تشکیل دهندهٔ اهم مطالب کتاب است.

این کتاب در دو قسم نوشته‌شده‌است که هر قسم شامل ۶ مقالت است.

• قسم اول

در خواص منافع و طبایع مردم و حیوانات از سباع و وحوش و بهایم و طیور و هوام و حشرات زمینی و آبی و اشجار و نبات و اجساد و جواهر و احجار

مقالت اول در کیفیت تأثیر خواص و طبع اخلاق و منفعت اعضا مردم. مقالت دوم دربارهٔ چهارپایان و وحوش و بهایم. مقالت سوم مرغان. مقالت چهارم هوام و حشرات. مقالت پنجم اندر اشجار و حبوب و نبات و گیاه. مقالت ششم در اجساد و جواهر و احجار.

• قسم دوم

در چند خواص سبایع و فواید از علوم حسابی و نجومی و شناختن و دانستن هریک و چند حکایات و از اعمال پراکنده که به صنعت‌دست پیوندد. بعلاوه در این قسم فصولی دربارهٔ داستان‌های شاهنامه و همچنین حکومت علی بن ابی‌طالب وجوددارد.

مقالت هفتم در اجساد چهارگانه و فصولی که به آسمان تعلق دارد زمان و مکان. مقالت هشتم در چند نوع از علوم. مقالت نهم در علم فراست و دانستن؛ (اعضای بدن). مقالت دهم در عالم علوی. مقالت یازدهم در تعبیر رؤیا. مقالت دوازدهم در چند نوع علمی و عملی کیمیا خضاب (رنگ).

مقالت پنجم – اندر نبات و اشجار و حبوب که شامل هشت باب می‌شود.

باب اول اندر میوه و درختان با ساق

باب دوم اندر درختان مشموم و سپرغم که ده جنس است.

باب سوم چند جنس از درخت و نبات

باب چهارم اندر پالیزه و تره که بیست و دو جنس است.

باب پنجم اندر شناختن آمدن باران و زمستان و سرما

باب ششم اندر گزیدن گاو نیک

باب هفتم در نگاه داشتن درخت و بر و نهال

باب هشتم اندر بازداشتن آفت‌ها

داس که بدو شاخ رز بزنند بخون خرس یا بخون بزغ بیندایند کرم در آن شاخ نیفتد که بدو بریده باشند. آب شاخ رز بوقت بریدن بگیرند و با سیکی بیامیزند و در کوزه‌ای کنند و در میان رز بنهند ملخ آنجا نشود.

ویلهلم پرْتْـش در فهرست کتاب‌های فارسی کتاب‌خانه‌ٴ گوتا (ص ۳۰–۳۶)، با تفصیل و هرمان اته در فهرست کتاب‌های فارسی بادلیان به اختصار (مجموعه‌ٴ ۹۰۶–۹۰۸) آن را توصیف کرده‌اند.

• سارتن، جرج. مقدمه بر تاریخ علم. ترجمهٔ غلامحسین صدری افشار. انتشارات علمی و فرهنگی.
• شهمردان بن ابی الخیر رازی، نزهت‌نامه علایی-کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخه خطی و نیز چاپی
• فرهنگ جهانپور (تابستان ۱۳۶۳)، ایران‌نامه-سال دوم شماره ۸- دربارهٔ نزهت‌نامه علایی، ص. بیست صفحه(۵۹۴–۵۸۱)