جام (ولایت)

نام این ولایت؛ در الانساب سمعانی و اللباب ابن اثیر و احسن‌التقاسیم مقدسی به صورت جَام؛ در مسللک و ممالک ابن خردادبه و معجم‌البلدان یاقوت حموی، به صورت زام ثبت شده؛ و یعقوبی در البلدان؛ طبسین و قوهستان و نسا و ابیورد و ابرشهر و «جام» و طوس و … را در زمره کوره‌ها (ناحیه‌ها) ی نیشابور، برشمرده است. یاقوت حموی، دربارهٔ این ولایت و وجه تسمیه آن نوشته‌است: زَام، یکی از نواحی مشهور نیشابور است که قصبه (شهر مرکزی) آن، بوزجان می‌باشد. به این ولایت، «جام» می‌گویند که به خاطر سبزی گرداگرد (مدورش) شبیه به جام شیشه است؛ همچون جامی در سبزه‌سازی مدوّر.

جام؛ یکی از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان؛ ابوعبدالله حاکم، جام را همراه با باخرز (ولایت جام و باخرز)، به عنوان یکی از ولایت‌های دوازده‌گانه نیشابور برشمرده است. اما سمعانی، آنها را دو قصبه معروف از ناحیه نیشابور دانسته‌است. یاقوت حموی، با اشاره به گفته سمعانی، جام و باخرز را دو ولایت مستقل به‌شمار آورده. پیش از یاقوت، ابن خردادبه (قرن سوم هجری)؛ زام و باخرز را به صورت جداگانه در ردیف شهرهای نیشابور آورده‌است. یاقوت؛ بوزجان را قصبه (شهر مرکز) این ولایت ذکر کرده و به نقل از ابوالحسن بیهقی، تعداد آبادی‌های این ولایت را مشتمل بر یکصد و هشتاد قریه دانسته‌است. محمد مقدسی در احسن‌التقاسیم به وسعت ولایت جام اشاره نموده و همچنین بوزجان را شهر این ولایت نام برده، ضمن اینکه بوزجان را قصر ربع نیشابور نیز دانسته‌است. او بوزجان را کاخ با شهرکی بزرگ، معرفی کرده و فاصله این شهر را تا مالن (مرکز ولایت باخرز)، دو مرحله ذکر نموده‌است. بوزجان، از شهرهای واقع در مسیر جاده نیشابور به پوشنگ (فوشنج) و هرات، بوده. ابن حوقل، در صورةالارض نوشته‌است: از نیشابور تا بوزجان، چهار مرحله (واحد مسافت‌شمار قدیم) است و از بوزجان تا بوسنج (فوشنج= پوشنگ)، چهار مرحله؛ و از بوسنج تا هرات، یک مرحله است.

از ولایت جام و مرکز آن، شهر بوزجان، عالمان بسیاری برخاسته‌اند. از این جمله‌اند: ابومنصور احمد بن محمد بن حمدون بن مرداس فقیه بوزجانی (متوفی ۳۸۶ هجری)، ابوالحسن محمد بن حسن بن عنسبه بن ابراهیم بن علویه بن نعیم بوزجانی، ابولیث مذکور بن حارث نیشابوری بوزجانی، احمد بن نصر بوزجانی و ابوجعفر محمد بن موسی زامی (ادیب، نحوی، شاعر). در تاریخ نیشابور الحاکم نیز از سه تن از دانشوران این ولایت که مقیم نیشابور بوده‌اند نام برده شده‌است: احمد بن نصر بوزجانی، شداد بن احمد بوزجانی، مذکور بن حارث بوزجانی.

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، شهاب‌الدین اب‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت:دار صادر، ۱۹۷۷م.
• «الانساب»، ابی‌سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، قاهره: مکتبة ابن التمیمیة، ۱۹۸۰م.
• «اللباب فی تهذیب الانساب»، عزالدین ابن الاثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۹۸۰م.
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۶.
• «صورة الارض»، تألیف ابی‌القاسم ابن حوقل النصیبی، بیروت: دارصادر، ۱۹۳۸م.
• «کتاب البلدان»، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح الکاتب المعروف بالیعقوبی، لیدن: بریل، ۱۸۶۰م.
• «مسالک و ممالک»، تصنیف ابن خردادبه، ترجمه سعید خاکرند، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، ۱۳۷۱.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.