جوین (ولایت)

جُوَیْن، جُویان، کویان یا گویان؛ نام یکی از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان است. نام این ولایت در «احسن‌التقاسیم» محمد مقدسی، به صورت کویان، جُویان و گویان؛ در «صورةالارض» ابن حوقل و «تاریخ نیشابور» الحاکم، جوین؛ در «معجم‌البلدان» یاقوت حموی، «الانساب» سمعانی و «اللباب» ابن اثیر، به صورت جُوَیْن و کویان آمده‌است. به نوشته بیهقی، جوین را یزد خسر پسر ساسویه بنا کرده‌است. مردم خراسان این ناحیه را کُویان می‌گفته‌اند و جُوین معرب آن است. بر پایه گفته اعتمادالسلطنه، کسانی که نام اصلی این ناحیه را گویان می‌دانند بر این باورند که گودرز، بانی آن بوده‌است. که در روستای ک هم‌اکنون کروژده نام دارد. همچنین چنان‌که در معجم‌البلدان آمده‌است به گفته بعضی، کویان، منسوب به «کوی» است.

جوین؛ یکی از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان؛ در البلدان ابن فقیه (قرن ۳ هجری)، زام (جام)، باخرز، جوین و بیهق از شهرهای نیشابور نام برده شده‌است. ابن رسته نیز جوین را در میان سیزده رستاق نیشابور برشمرده است که عبارتند از: استوا، ارغیان، اسفراین، جوین، بیهق، بشت، رخ، باخرز، زام (جام)، زاوه، زوزن، اشبنذ (اسفند)، خواب (خواف). چنان‌که در معجم‌البلدان آمده‌است حدود سرزمین جوین، از بسطام تا نیشابور بوده و مرزهای جوین در سمت جنوب، به بیهق؛ و در سمت شمال، به مرزهای جاجرم پیوسته‌است. قصبه (شهر مرکز) آن، «آزادوار» است که در آغاز این خوره، در سمت باختر می‌باشد.

آزادوار

آزادوار به معنی لغوی «خوی و خصلت آزادان» و «همچون آزدمردان»؛ قصبه (شهر مرکز) ولایت جوین ربع نیشابور، که در مسیر راه ری به نیشابور قرار دارد و آرامگاه سید حسن غزنوی شاعر در آنجاست. گروهی از عالمان همچون ابوعبدالله محمد بن حفص بن محمد یزید شعرانی نیشابوری آزادواری (متوفی ۳۱۳ هجری)، ابوالعباس محمود بن محمد بن محمود آزادواری و ابوحامد احمد بن محمد بن عباس آزادواری منوسب به این شهرند.

حاکم‌نشینان جوین

در هر یک از ولایات، آبادی یا شهری که قصبه یا شهر اصلی هر ولایت به‌شمار می‌آمد محل استقرار حاکمران ولایت (تعیین شده از سوی حکومت مرکزی) بود. با بازبینی دوران‌های تاریخی ولایت جوین، شهر یا آبادی حاکم‌نشین ولایت جوین، تا قرن هفتم هجری و پیش از یوش مغولان به خراسان، «آزادوار»؛ از آن پس، تا نیمه قرن دوازدهم هجری (پایان حکومت صفویان)، حاکم‌نشینی به «فرومد» منتقل گردید؛ و از دوران افشاریان تا دوران فتحعلی‌شاه قاجار، «آق‌قلعه» حاکم‌نشینی جوین را عهده‌دار گردیده؛ و از آن پس و از دوران حکومت محمدشاه‌قاجار، حاکم‌نشینی به «جغتای» انتقال یافته‌است. حاکم‌نشینی جغتای با عنوان مرکز حکومت ولایات سه‌گانه جوین، بام و صفی‌آباد و تأسیس بخشداری (۱۳۱۶ش/۱۳۵۶ق) تا سال ۱۳۶۴ش/۱۴۰۵ق بر ولایت جوین ادامه یافته و پس از تقسیمات جدید کشوری، بخشی از مرکزیت اداری منطقه جوین به شهر «نقاب» منتقل گردید.

تداوم حیات تاریخی

ناحیه جوین، سرانجام، بر اساس تصویب‌نامه شماره ۱۶۱۴۷۴ سال ۱۳۸۶ دولت ایران، در خصوص اصلاحات تقسیمات کشوری در استان خراسان رضوی؛ در قالب تأسیس دو حوزه فرمانداری شهرستان جغتای به مرکزیت شهر جغتای و شهرستان جوین به مرکزیت شهر نقاب، حیات تاریخی و هویت فرهنگی ولایت کهن جوین را جغرافیای خراسان، تداوم بخشیده و ماندگار نموده‌است.

جوین در منابع گوناگون تاریخی و جغرافیایی به عنوان ولایتی آبادان و دارای رونق کشاورزی و غنای فرهنگی توصیف شده‌است. در کتاب تاریخ نیشابور الحاکم، جوین را ویژگی‌هایی همچون: خاستگاه اولیا و علما؛ شرایط سکونتگاهی بسیار مطلوب با روستاهای آباد و پیوسته و فراوانی قنات‌ها؛ هوشمندی، کوششگری و سخاوتمندی مردم ولایت؛ اهتمام مردم به دین و علوم دینی؛ گستردگی و بزرگی خانه‌ها و مهمانخانه‌ها توصیف شده‌است. محمد مقدسی، جوین را سرزمینی پهناور و پُرحاصل شناخته و نوشته‌است میوه و غلّه بسیار، و پوشاک از آن صادر می‌کنند. راهی به گرگان دارد. مردم اهل حدیث و ادب‌دوستند. آزادوار، شهر مرکز ولایت، آباد و پرجمعیت و حاصلخیز است. و یاقوت حموی، جوین را سرزمینی ارجمند و خوش آب و هوا معرفی کرده‌است که در راه کاروان‌های بسطام به نیشابور، جای گرفته. او همچنین به نقل از بیهقی نوشته‌است که این ولایت، دارای ۱۸۹ دیه است که به یکدیگر پیوسته‌اند. جوین، سرزمینی مستطیل‌مانند، میان دو کوه، در گستره‌ای پهناور است که به دو نیم، تقسیم شده. در نیمه شمالی آن، از خاور به باختر، دیه‌ها به یکدیگر پیوسته که هیچ‌یک از دیگری جدا نیست و از نیمه جنوبی آن، قنات‌هایی برآورده‌اند که شمالی‌ها را سیراب می‌کند و در این نیمه، ساختمانی نیست. میان این سرزمین و نیشابور، پیرامون ده فرسنگ، راه است.

جمعی کثیر از عالمان نامدار از ولایت جوین برخاسته‌اند. در کتاب معجم‌البلدان از این جمله از موسی بن عباس بن محمد بوعمران جوینی نیشابوری (متوفی ۳۲۳هجری)، امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن ابی‌محمد عبدالله بن یوسف بن عبدالله بن یوسف جوینی (متوفی ۴۷۸ هجری در نیشابور)، ابومحمد عبدالله بن یوسف جوینی (پدر امام‌الحرمین؛ متوفی ۴۳۴ هجری در نیشابور)، ابوالحسن علی بن یوسف جوینی (معروف به شیخ حجاز؛ متوفی ۴۶۳ در نیشابور)، ابوالمعالی محمد بن حسن به عبدالله بن حسن جوینی سرخسی یاد شده‌است. در تاریخ نیشابور الحاکم، از ۵ تن از دانشوران منسوب به جوین و آزادوار مقیم نیشابور یاد شده‌است که عبارتند از: ابراهیم بن عبدالرحمن آزادواری، محمد بن جعفر آزادواری، هارون بن محمد آزادواری، محمد بن ماهان جوینی، موسی بن عباس جوینی.امام الحرمین جوینی خود استاد غزالی و از مشاهیر علمای اسلامی است، تأثیر شگرف و بی نظیر مشاهیر و دانشمندان جوین در تاریخ ایران و به ویژه در ساختار علمی-فرهنگی دنیای اسلام، واضح و روشن است.

محصولات کشاورزی

ولایت جوین با دارا بودن تعداد زیادی چاه عمیق که در اقصی نقاط این شهرستان واقع است، کشاورزی پر رونقی را در خود جای داده‌است. بسیاری از محصولات کشاورزی در این منطقه تولید می‌شود. بیشترین محصولات کشاورزی که در این منطقه تولید می‌شود عبارتند از، گندم، جو، چغندر قند، هندوانه و خربزه و دیگر محصولاتی که کشاورزی این منطقه را رونق خاصی بخشیده‌است. در سال‌های اخیر تمایل به کاشت درخت پسته به جهت مصرف کم‌آب توسط این درخت، سبب شد بسیاری از کشاورزان در مناطقی از ولایت جوین به کاشت این درخت رو بیاورند. محصول مرغوب پسته در این منطقه موقعیت ممتازی را برای جوین در مقایسه با دیگر مناطقی که کاشت پسته در آن‌ها رواج دارد رقم زده‌است.

• «احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
• «احسن‌التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، شمس‌الدین ابی‌عبدالله محمد مقدسی، لیدن: بریل، لیدن، ۱۹۰۶م.
• «الأعلاق النفسیه»، تصنیف ابی‌علی احمد بن عمر ابن رسته، لیدن: بریل، ۱۹۸۲م.
• «الانساب»، ابی‌سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، قاهره: مکتبة ابن التمیمیة، ۱۹۸۰م.
• «اللباب فی تهذیب الانساب»، عزالدین ابن الاثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۹۸۰م.
• «البلدان»، تألیف ابی‌عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی، تحقیق یوسف الهادی، بیروت: عالم‌الکتاب، ۱۹۹۶م.
• «پیشینه تاریخی حاکم‌نشینان جوین»، منصور جغتایی، مشکوة، بهار ۱۳۷۹، شماره ۶۶.
• «تاریخ بیهق»، تألیف علی بن زید بیهقی، حیدرآباد، چاپ کلیم‌الله حسینی: ۱۹۶۸م
• «تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
• «دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۶.
• «صورة الارض»، تألیف ابی‌القاسم ابن حوقل النصیبی، بیروت: دارصادر، ۱۹۳۸م.
• «کتاب البلدان»، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح الکاتب المعروف بالیعقوبی، لیدن: بریل، ۱۸۶۰م.
• «لغت‌نامه»، علی‌اکبر دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷.
• «مرآةالبلدان»، محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تهران: چاپ عبالحسین نوائی و میرهاشم محدث، ۱۳۶۸.
• «مسالک و ممالک»، تصنیف ابن خردادبه، ترجمه سعید خاکرند، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، ۱۳۷۱.
• «معجم‌البلدان»، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.