چشمه‌علی (شهرری)

نخستین نشانه‌های شهری گری در چشمه علی، که دربرگیرنده تپه باستانی، برج و باروهای کهن ری و چشمه زیرزمینی است، پیونددار به ساخت سفالینههای سرخ رنگ با نقش‌های سیاه یا قهوه‌ای سیر و نگاره‌هایی که بر آن نقش شده است.

در کنار چشمه، تپه‌ای است که در کاوش سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خورشیدی به رهبری اریک اشمیت که برای موزه هنرهای زیبای بوستون و فیلادلفیا در آمریکا انجام شد، از آن نشانه‌هایی به دست آمده‌است. اریک اشمیت بیشتر از ششصد متر مربع از پیرامون چشمه‌علی را در سه موسم پی در پی میان سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خورشیدی کاوید. کهن‌ترین نشانه‌های باشنده در این بخش که به آغاز هزاره چهارم پیش از زایش بر می‌گردد. پیامد آن یافت سه دوره مهند فرهنگی، دربرگیرنده لایه‌ها و نشانه‌های دوره‌های اسلامی، اشکانی و پیش از تاریخ بود. هزاران تکه از چیزهایی که اشمیت در چشمه‌علی یافته بود، امروزه در گنجینه‌ها و دانشگاه‌های آمریکا و بخش کوچکی از آن‌ها نیز در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود. با درگذشت اریک اشمیت، پژوهش‌های وی نیمه کاره ماند و چون رمزهای شماره‌گذاری چیزهای یافت شده را تنها خود او می‌دانست، تاکنون کسی کامیاب در خوانش آن‌ها نشده و تنها چند گزارش خبری در این‌باره از وی مانده‌است. در ۱۳۷۷ خ، گروهی از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دانشگاه تهران و دانشگاه برادفورد، تپه چشمه‌علی را با هدف تاریخ‌گذاری لایه‌های باستانی آن کاوش کرد. ترانشه‌هایی در ۲ متر در ۵ متر در شرق و غرب تپه ایجاد شد و تا ژرفای ۱۰ متری، نشانه‌های فرهنگی هزاره‌های ششم، پنجم و آغازین چهارم پیش از زایش نمایان گردید. از روی زمانی تپه کنونی چشمه‌علی برای دوره‌های فرهنگی نوسنگی، کالکولتیک انتقالی و کالکولتیک کهن است.

این‌جا در هزاره سوم پیش از زایش ناگهان وانهاده شد و دوباره از هزاره دوم آباد گشت.

نشانه‌هایی از روزگار پارتها (دیوار پرستشگاه آناهیتا وابسته به آغاز دوره مسیحی)، ساسانیها و اسلام تا روزگار تیموری نیز در این‌جا به دست آمده‌است.

بر پایه گفته‌های گوناگون مادر زرتشت نیز در این‌جا زاده شده‌است. دربارهٔ آب چشمه گفته می‌شود که از جاجرود و قیطریه فراهم می‌شود و پس از گذر از راه‌های زیرزمینی، از دل تپه می‌جوشد.

امروزه نام چشمه به امام اول شیعیان بازمی‌گردد که مردم پیرامون آن در دوران اسلام بر آن نهادند. اما ایرانیان باستان این چشمه را سورنا می‌نامیدند؛ زیرا در کنار پرستشگاه آناهیتا بوده‌است.

این چشمه از چند رو مهندی دارد. هم به شوند واگرد شدن آن به بخشی گردشگری و بنیان بوستان و سبزه در کنار آن و هم به شوند بودن چند نشان باستانی در پیرامون آن. باروی کهن ری با نام باروی ری درست در بالای چشمه است و سنگ نوشته فتح علی شاه قاجار هم بر دیواره این چشمه کنده شده‌است.

در جریان ساخت خط شش متروی تهران و عبور از شریان‌های آبی این چشمه هفت هزار سال از مرداد سال ۱۳۹۶ متأسفانه آب این چشمه به صورت متناوب قطع می‌شد. این مساله تا اردیبهشت سال ۹۶ اتفاق میفتادکه از اردیبهشت ماه به صورت کامل این چشمه خشک شده‌است. این مساله علی‌رغم پیگیری‌ها و قطع فعالیت عمرانی متروی خط شش در مجاورت این چشمه ادامه دار است. در تاریخ ۶ خرداد ۹۷ محسن هاشمی رفسنجانی در گفتگو با خبرنگاران اعلام کرد که در جلسه‌ای با حضور ریاست مترو، شهردار منطقه، مشاوران و پیمانکار مربوطه دلایل خشک شدن چشمه علی را بررسی می‌کنیم و امیدواریم بتوانیم به راه حلی عملی برسیم.

چشمه‌ای است در شمال شهر کهن ری که آبش از زیر سنگ خارایی بیرون شده به سوی جنوب روان می‌شود و بنابر پژوهش‌ها و دانسته‌های نگارنده دژ ری بندی که خلیفه مهدی عباسی بنا نمود بالای همین چشمه و روی تخته سنگ بوده چنان‌که اکنون نشانه‌های آن مانده و نمودار است همچنین گمان می‌رود که دژ تبرک همین قلعه ری بندی باشد و دیگران آن را به این نام نامور ساخته باشند و چون در زبان فارسی تبر به چم کوه است چنان‌که تبرستان به چم کوهستان است و تبرک با کاف که در فارسی نشانه کوچکی است به چم کوه کوچک است و این دژ بر روی کوه کوچک بنا شده گمان است گروهی از تاریخ نویسان از این روی این دژ را تبرک نامیده باشند. چندی گویند منوچهر این دژ را بنا کرده و برخی دژ تبرک را زبیدیه نوشته‌اند. به هر روی چشمه علی ری در گذشته آب زیادی داشته چنان‌که آثار آن در سنگ‌ها برجا مانده‌است، ولی قنات‌هایی که در بالای آن کنده‌اند، آب آن را به اندازه‌ای کم کرده که در موسم پاییز یک سنگ و نیم آب دارد. فتح علی شاه قاجار که بیشتر به چشمه علی به گشتن می‌رفت در سال ۱۲۴۸ هجری قمری دستور داد که در بالای چشمه علی سنگ نگاره ساسانی را همواره کرده و به جای آن نگاره خود را با گروهی از درباریان کنده کاری کنند و چند چامه در دور آن نگاشته شده که از تاریخ این کار خبر می‌دهد و چون همه نقش‌ها و چامه‌ها را در یک پهنه نمایاندن خالی از کاستی نبود ناچار در دو پهنه دیگر چهره‌ها را آشکار ساخته و نام چهره‌ها و سنگ نگاره چامه‌ها را آنچه مانده می‌نگاریم تا بر خوانندگان آشکار باشد. ابن حوقل نام چشمه علی را سوربنی نوشته است. گور ابن بابویه نزدیک چشمه است ، همچنین گور حاجی میرزا صفا که از بلندپایگان مشایخ عرفا بود و در تهران درگذشت. دیگر رجالیون قاجاریه، مانند حاجی پیرزاده نائینی و اشرف مشیرالدوله حاج میرزا حسین خان سپهسالار و وزیر امور خارجه آن را بنا کرده‌اند در آنجا به خاک سپرده شده اند.

• تنگه واشی
• کتیبه فتحعلی شاه قاجار (چشمه علی)
• باروی ری
• باغ صفائیه
• پیرزاده نائینی