بقیع

پیشینهٔ تاریخی بقیع به دوران قبل از اسلام می‌رسد ولی در کتب تاریخی به روشنی قدمت تاریخی آن مشخص نشده‌است. بعد از هجرت مسلمانان به مدینه، بقیع تنها قبرستان مسلمانان بوده، مردم مدینه قبل از آمدن مسلمانان به آن‌جا اجساد مردگان خود را در دو گورستان «بنی‌حرام» و «بنی‌سالم» و گاهی نیز در خانه‌های‌شان دفن می‌کردند و در واقع بقیع اولین قبرستانی است که به دستور محمد و توسط مسلمانان صدر اسلام ساخته شد.

اولین کسی که در آنجا به توصیه پیامبر اسلام دفن شد عثمان بن مظعون بود که از دوستان نزدیک محمد و علی بن ابیطالب به‌شمار می‌رفت؛ و علی در سخنانش از عثمان بسیار یاد می‌کرد.

محمد بن عبدالله برخی از کشته شدگان جنگ اُحُد (زخمی‌هایی که در مدینه درگذشته بودند) و یکی از فرزندانش بنام ابراهیم را در آنجا به خاک سپرد. به نوشته تاریخ طبری عثمان پسر عفان در قبرستان یهودی‌های مدینه به نام حش کوکب دفن شد، اما بعدها بنی‌امیه بقیع را به قدری وسعت داد که قبر عثمان در بقیع قرار گرفت.

بقیع هم‌اینک مدفن چهار امام شیعه (حسن مجتبی، سجاد، محمد باقر و جعفر صادق) است. همچنین قبر همسران محمد (غیر از خدیجه و میمونه) و نیز عباس بن عبدالمطلب عموی محمد، فاطمه بنت اسد، مادر علی ابن ابی طالب، ام‌البنین (مادر ابوالفضل العباس) و برخی دیگر از بزرگان اسلام در این مکان قرار دارد. قبرستان بقیع در چند قدمی مسجد النبی قرار دارد.

مدفونان در بقیع

تقریباً تمامی صحابه محمد و شخصیت‌های صدر اسلام در این گورستان دفن شده‌اند. با این وجود تعداد اندکی از قبرها دارای محل دقیق و شناخته شده هستند. قبور ۲۴ نفر از خاندان پیامبر اسلام (اهل بیت) دارای قبر مشخص هستند. این افراد عبارتند از:

• حلیمه دایه (مادر رضاعی) محمد
• تمامی همسران محمد (غیر از خدیجه که در گورستان ابوطالب مکه مدفون است): جویریه، ام‌سلمه، زینب دختر جحش، زینب دختر خزیمه، سوده، حفصه، صفیه، ام‌حبیبه، عایشه
• ابراهیم پسر محمد
• همه دختران محمد: زینب، رقیه و ام‌کلثوم. فاطمه زهرا نیز گرچه به ظن قریب به یقین در بقیع دفن شده ولی محل دقیق دفن وی نامشخص است.
• چهار امام شیعیان: حسن مجتبی، زین العابدین، محمد باقر و جعفر صادق، همچنین فاطمه بنت اسد مادر علی و عباس عموی محمد.
• خدیجه کبری دختر علی.
• ام‌البنین همسر علی و مادر ابوالفضل،
• صفیه، عمه محمد و علی.
• عاتکه، عمه محمد و علی.
• جمانه، خواهر علی و دخترعموی محمد
• اروی، عمه محمد و علی.
• عقیل بن ابی‌طالب و عبدالله بن جعفر

بجز قبر اهل بیت پیامبر، قبر چهار تن از صحابه نیز مشخص است:

• عثمان
• ابوسعید خدری
• مالک بن انس
• نافع مدنی

حرم بقیع دارای دو درب ورودی بوده که یک درب همیشه بسته، و درب دیگر، ساعاتی از روز بر روی زائران باز بوده‌است. حرم بقیع حالت هشت ضلعی داشته‌است. میرزا محمدحسین گلبن فراهانی در سفرنامه‌اش این‌گونه آورده‌است که:

اول چهار نفر از دوازده امام است که در بقعهٔ بزرگی که به صورت هشت‌ضلعی ساخته شده و اندرون و گنبد آن سفیدکاری است.

ویژگی بعدی، داشتن محراب است و این که حرم، خادمانی نیز داشته‌است. حرم ائمهٔ بقیع مانند سایر حرم‌ها دارای ضریح، روپوش، چلچراغ، شمعدان و فرش بوده‌است. ابن‌جبیر می‌نویسد: قبرشان بزرگ و از سطح زمین بلندتر و دارای ضریحی از چوب می‌باشد که بدیع‌ترین و زیباترین نمونه‌است از نظر فن و هنر؛ و نقوشی برجسته از جنس مس بر روی آن ترسیم شده و میخ‌کوبی‌هایی به جالب‌ترین شکل در آن تعبیه شده که نمای آن را زیباتر و جالب‌تر نموده‌است.

محمد لبیب مصری که در سال ۱۳۲۷ هـ. ق به مدینه سفر کرده، می‌نویسد:

در آن‌جا گنبدی معروف به «قبه‌البین» قرار دارد که حجره‌ای در آن وجود دارد و در میان آن گودالی است که ادعا می‌کنند، جایگاه افتادن دندان پیامبر است؛ و ضریح امام حسن در داخل قبه‌ای است و از فلز ساخته شده‌است و خطوط فارسی بر آن نقش بسته‌است. به گمانم از آثار شیعیان عجم باشد.

وهابیان در ۸ شوال ۱۳۴۴ (۱۹۲۵م) آرامگاه امامان بقیع را ویران کردند. که به این روز یوم الهدم می‌گویند.

تا آن زمان بر روی مزارهای پیشوایان و دیگر بزرگان اسلام که در مدینه مدفون بودند گنبدها و بناهایی قرار داشت. پیشوایان بقیع در بقعه بزرگی که به‌طور هشت ضلعی ساخته شده بود و اندرون و گنبد آن سفیدکاری شده بود مدفون بودند. پس از تسلط وهابیان بر مدینه آن‌ها آرامگاه‌هایی که بر روی قبور قرار داشت را از بین بردند. در پی این رویداد بارگاه امام حسن مجتبی، امام سجاد، امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهم السلام ویران شد و علاوه بر آن مقبره خدیجه همسر، عبدالله بن عبدالمطلب پدر و آمنه مادر محمد (در جنت المعلی واقع در مکه) نیز به‌طور کامل ویران شد.

این اقدام وهابیان اعتراضاتی را در پی داشت.

تا کنون چهار مستند تاریخی و پژوهشی بر اساس اسناد تاریخی توسط گروه مردم نهاد (NGO) گروه مردمی بهشت بقیع ساخته شده‌است که می‌توان آنها را به عنوان اولین مستندها در این خصوص معرفی کرد به ترتیب سال ساخت عبارتند از: «بهشت ماندنی است» و «پنجره‌های بهشت» و «پنجره فولاد بهشت» و «پایان یک سکوت». گروه مردمی بهشت بقیع علاوه بر کارهای رسانه ای در خصوص اسناد تاریخی تخریب پژوهش‌های مختلفی انجام داده‌است.