اختلاف الحدیث
اختلاف الحدیث، شاخه‌ای از علوم حدیث که در آن به مقایسه محتوایی احادیث پرداخته می‌شود و وجوه تعارض میان آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد. در عصر صحابه، اختلافاتی در نقل سنت پیامبر(ص) و احادیث آن حضرت روی داد که گفتگو‌هایی را در تبیین علل این اختلاف و روش درست برخورد با آن ایجاب کرد. در عصر تابعین این موارد دامنه‌ای گسترده‌تر یافت، تا جایی که در سده ۱ ق، بخش عمده‌ای از اختلافات فقهی میان مکاتب بومی حجاز و عراق، به اختلاف میان روایات مورد استناد آنان بازمی‌گشت.
در میان امامیه باید کهن‌ترین گفتار در باب اختلاف الحدیث را روایت بلند ابان بن ابی عیاش (د ۱۳۸ق) به نقل از سُلَیم از امام علی(ع) دانست که در آن، وجود احادیث بر ساخته، احادیث ناشی از وهم صحابی، و نیز وجود ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محکم و متشابه در احادیث نبوی عوامل تعارض میان احادیث دانسته شده‌اند. از زبان امامان باقر(ع)، صادق(ع)، کاظم(ع) و رضا(ع) در سده ۲ق نیز احادیث پرشماری در شیوه برخورد با احادیث مختلف و جمع یا ترجیح میان آنها نقل شده است.
راهکارهای حل احادیث مختلف در سده اول
ابن سیرین
ابن سیرین به صورت یک روش کلی، درصورت امکان جمع بین دو حدیث با رعایت احتیاط، به حدیث احوط عمل می‌کرد و با این وجود، عمل به حدیث دیگر را نیز جایز می‌شمرد.
ابوحنیفه
در استنادات روایی ابوحنیفه، سخن از ترجیح سنت ثابت بر سنت غیرثابت در موارد تعارض به میان آمده است. پافشاری نداشتن ابوحنیفه و حنفیان متقدم بر جمع میان دو حدیث مختلف، برخلاف شیوه معمول نزد اصحاب حدیث، از آنجاست که بسیاری از روایات منسوب به پیامبر(ص) را نامعتبر می‌شناختند.
شافعی
شافعی در جهت استوار ساختن موضع اصحاب حدیث، روشهایی را برای جمع بین دو حدیث مختلف تا حد امکان تدوین کرده، و به طبقه‌بندی احادیث مختلف پرداخته، گاه آنها را از قبیل ناسخ و منسوخ یا مُجمَل و مفسّر شمرده، و گاه از روشهایی برای ترجیح بین دو روایت سخن گفته است.
ابن خزیمه
ابن خزیمه، به این نظر شهره بود که هرگز دو حدیث با اسانید صحیح با یکدیگر در تضاد نخواهند بود و برای رفع هرگونه تضاد ظاهری، راهی برای تألیف وجود دارد.
سده دوم
در بازگشت به پایان سده ۲ق، باید گفت که برخی از قدمای معتزله چون ابراهیم نظّام نیز به سختی به اصحاب حدیث تاخته، و بسیاری از روایات آنان را برساخته دانسته‌اند؛ گویا هموست که در یکی از آثار خود مجموعه‌ای از روایات اصحاب حدیث را گرد آورده، و دو به دو به بیان تضاد بین آنها پرداخته است. نظیر چنین گزینشی از احادیث متضاد در روایات اصحاب حدیث، در کتاب الایضاح فضل ابن شاذان نیشابوری (د ۲۶۰ق) از متکلمان امامیه نیز دیده می‌شود.
نیمه دوم سده دوم
از نیمه دوم سده ۲ق، اختلافات پیش‌آمده در احادیث مروی از امامان باقر(ع) و صادق(ع) نیز به مسأله‌ای مهم در محافل امامیه تبدیل شده بود و بدین‌ترتیب در دوره‌های بعد عملاً بخش قابل ملاحظه‌ای از مباحث اختلاف حدیث در میان امامیه را این موارد تشکیل می‌داد. به هر روی، اختلاف الحدیث با تمامی جوانب آن در این برهه، از مسائل موردبحث در محافل امامی بوده است و برپایه آنچه از عنوان یکی از آثار نایافته عبدالله بن جعفر حمیری برمی‌آید، میان دو صاحب نظر بزرگ امامی: هشام بن حکم و هشام بن سالم در مسأله دو حدیث مختلف، اختلاف‌نظرهایی بوده است؛ به‌علاوه در میان آثار هشام بن حکم، ذکر کتابی با عنوان الاخبار آمده است. در همان نیم سده، متنی کوتاه در روشهای ترجیح میان دو حدیث مختلف به روایت عالم واقفی داوود بن حصین از عمر بن حنظله رواج یافت که نزد حدیث گرایان امامیه مقبولیتی فراوان یافت و در دوره‌های بعد نیز با عنوان «مقبوله عمر بن حنظله» پذیرشی فراگیر یافت.
دیگر سده‌ها
در سده‌های بعد نیز مسأله اختلاف الحدیث، به عنوان مسأله‌ای حساس هم از سوی محدثان و هم متکلمان امامیه مورد بررسی قرار گرفت و علاوه بر کتب مستقل، برخی از علما چون کلینی در الکافی، ابن بابویه در الاعتقادات و مفید در تصحیح الاعتقاد (ص ۱۴۶-۱۴۷) بابی را بدین موضوع اختصاص دادند. آثار مستقل در این زمینه از مذاهب گوناگون، عمدتاً به سده‌های ۲- ۵ق تعلق دارند و از سده ۵ق به بعد این موضوع به‌صورت بابی از مباحث اخبار در کتب اصول فقه، یا به عنوان بابی در کتب علوم الحدیث مطرح شده است.
آثار نگاشته شده در این موضوع
آنچه از تألیفات مستقل مذاهب گوناگون اسلامی در موضوع اختلاف الحدیث شناخته شده، عبارتند از:
- اختلاف الحدیث، تألیف یونس بن عبدالرحمان (ح ۱۲۵ - بعد از ۲۰۰ق)، فقیه و متکلم نامدار امامی، اکنون تنها روایاتی چند در باب اختلاف الحدیث از یونس بن عبدالرحمان در دست است.
- اختلاف الحدیث، اثر ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۰۴ق)، که متنی در بررسی احادیث «مختلف» فقهی به روایت ربیع بن سلیمان از شافعی است و گاه بخشی از کتاب الام دانسته شده است. این کتاب که کهن‌ترین اثر بازمانده در اختلاف الحدیث است، بارها از جمله در بیروت (۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م) به‌کوشش محمد احمد عبدالعزیز به چاپ رسیده است.
- اختلاف الحدیث، تألیف محمد بن ابی عمیر بغدادی (د ۲۱۷ق/۸۳۲م)، دیگر عالم برجسته امامی.
- اختلاف الحدیث، اثر علی بن مدینی (د ۲۳۴ق/۸۴۹م)، از عالمان اصحاب حدیث بغداد.
- اختلاف الحدیث، تألیف احمد بن ابی عبدالله برقی (د ۲۷۴ یا ۲۸۰ق)، محدث امامی و گردآورنده مجموعه المحاسن.
- تأویل مختلف الحدیث، اثر عبدالله بن مسلم بن قتیبه (د ۲۷۶ق/ ۸۸۹م)، عالم پر شهرت اصحاب حدیث که گاه با عناوینی دیگر چون اختلاف الحدیث نیز خوانده شده است. ابن قتیبه در این اثر، هم احادیث اعتقادی و هم فقهی را موردبررسی قرار داده است. بعدها اهل حدیث بر این کتاب انتقادهایی داشته‌اند. این کتاب بارها از جمله در بیروت (1393ق/۱۹۷۳م) به کوشش محمد زهری نجار به چاپ رسیده است.
- اختلاف الحدیث، تألیف زکریا بن یحیی ساجی (د ۳۰۷ق/۹۱۹م)، از عالمان اصحاب حدیث و گراینده به شافعی.
- کتاب الحدیثین المختلفین، اثر محمد بن احمد بن داوود قمی (د ۳۶۸ق/۹۷۹م)، از فقیهان امامیه.
- جواب المسائل فی اختلاف الاخبار، از شیخ مفید (د ۴۱۳ق/۱۰۲۲م)، فقیه و متکلم نامدار امامی.
- کتاب الحدیثین المختلفین، تألیف احمد بن عبدالواحد ابن عبدون (د ۴۲۳ه /۱۰۳۲م)، راوی و فقیه امامی.
- الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، اثر شیخ طوسی (د ۴۶۰ق/ ۱۰۶۸م)، در ۳ جزء (در برخی چاپها ۴ مجلد) که مفصل‌ترین تألیف شناخته شده در این باب است و به احادیث فقهی اختصاص دارد. الاستبصار که یکی از کتب اربعه در اخبار امامیه است، بارها از جمله در نجف (۱۳۷۵-۱۳۷۶ق) به چاپ رسیده است.
- مشکل الا¸ثار طحاوی (د ۳۲۱ق/۹۳۳م)، عالم شهیر حنفی، نیز به مناسبت نزدیکی موضوع، با گونه‌ای از مسامحه به کتب اختلاف الحدیث ملحق شده.
پانویس
- ↑ مثلاً نک: دارمی، عبدالله، ۱/۱۹۴؛ ابن ماجه، ۱/۱۹۹-۲۰۰
- ↑ نک: کتاب سلیم...، ۱۰۳- ۱۰۷؛ کلینی، ۱/۶۲ -۶۴؛ نعمانی، ۴۹-۵۲؛ نیز برای مختصری از آن به روایت شعبی، نک: ابن جوزی، ۱۴۲-۱۴۳
- ↑ نک: حر عاملی، ۱۸/۷۵ به بعد؛ نوری، ۳/۱۸۵-۱۸۶
- ↑ نک: ابن سعد، ۷(۱)/۱۴۴
- ↑ نک: خوارزمی، ۱/۳۵۲- ۳۵۴
- ↑ نک: العالم...، ۴۳- ۴۵؛ دارمی، عثمان، ۱۲۷ به بعد؛ دمیری، ۱/۳۹۹
- ↑ نک: الرساله، ۲۱۶-۲۱۷، ۲۸۲ به بعد
- ↑ نک: اختلاف...، ۴۰، جم
- ↑ ابن صلاح، ۲۸۵
- ↑ نک: ابن قتیبه، ۲۷- ۲۸؛ بغدادی، ۸۹، ۱۹۲
- ↑ نک: ابن قتیبه، ۸۷ به بعد
- ↑ نک: ص۲۶ به بعد
- ↑ مثلاً نک: طوسی، تهذیب...، ۳/۲۲۸
- ↑ کتاب ما بین هشام بن الحکم و هشام بن سالم و القیاس و الارواح و الجنه و النار و الحدیثین المختلفین، نک: نجاشی، ۲۲۰
- ↑ نک: همو، ۴۳۳؛ طوسی، الفهرست، ۱۷۵؛ قس: ابن ندیم، ۲۲۴؛ برای روایات موجود از طریق آن دو در این باره، نک: کلینی، ۱/۶۹، ۲/۲۱۸؛ کشی، ۲۲۴
- ↑ برای متن روایت، نک: کلینی، ۱/۶۷؛ ابن بابویه، من لایحضره...، ۳/۵ -۶؛ طوسی، تهذیب، ۶/۳۰۱-۳۰۲؛ برای نقدهای آن، نک: صاحب معالم، ۲۴۷، ۲۷۲
- ↑ 1/62 به بعد
- ↑ ص ۱۷ به بعد
- ↑ مثلاً ابوالحسین بصری، ۲/۶۷۲ به بعد؛ سرخسی، ۲/۱۲ به بعد؛ محقق حلی، ۱۵۴ به بعد
- ↑ مثلاً ابن صلاح، ۲۸۴ به بعد؛ ابن جماعه، ۶۰ به بعد؛ ابن حجر، ۶۹ به بعد
- ↑ نک: طوسی، الفهرست، ۱۸۱؛ قس: ابن ندیم، ۲۷۶؛ نجاشی، ۴۴۷
- ↑ نک: کلینی، ۱/۴۰، ۶۷؛ کشی، همانجا؛ طوسی، امالی، ۱/۲۳۶- ۲۳۷؛ نیز حر عاملی، ۱۸/۸۵، شم ۳۰، به نقل راوندی
- ↑ نک: سیوطی، ۲/۱۷۵-۱۷۶
- ↑ نک: نجاشی، ۳۲۷
- ↑ نک: ذهبی، ۱۱/۶۰
- ↑ نک: طوسی، الفهرست، ۲۰
- ↑ نک: ابن ندیم، ۸۶؛ رودانی، ۱۲۷
- ↑ نک: ابن صلاح، ۲۸۵؛ نووی، ۲/۱۷۶
- ↑ نک: سبکی، ۳/۳۰۰
- ↑ نجاشی، ۳۸۴
- ↑ همو، ۴۰۰
- ↑ همو، ۸۷
- ↑ چ حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳ق، ۴ ج
- ↑ نک: سیوطی، ۲/۱۷۶؛ کتانی، ۱۵۸
منابع
- ابن بابویه، محمد، الاعتقادات، قم، ۱۴۱۳ق.
- همو، من لایحضره الفقیه، به‌کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
- ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به‌کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- ابن جوزی، یوسف، تذکره الخواص، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
- ابن حجر عسقلانی، احمد، نزهه النظر، به‌کوشش عبدالسلام مدنی، بنارس، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به‌کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۵م.
- ابن شاذان، فضل، الایضاح، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
- ابن صلاح، عثمان، علوم الحدیث، به‌کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۵م.
- ابن‌قتیبه، عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، به‌کوشش محمد زهری نجار، بیروت، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
- ابن ماجه، محمد، سنن، به‌کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
- ابن ندیم، الفهرست.
- ابوالحسین بصری، محمد، المعتمد، به‌کوشش محمد حمیدالله و دیگران، دمشق، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به‌کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
- حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
- خوارزمی، محمد، جامع مسانید ابی حنیفه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
- دارمی، عبدالله، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق.
- دارمی، عثمان، الرد علی بشر المریسی، به‌کوشش محمد حامد فقی، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- دمیری، محمد، حیاه الحیوان الکبری، قاهره، مکتبه مصطفی البابی الحلبی.
- ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به‌کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- رودانی، محمد، صله الخلف، به‌کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به‌کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
- سرخسی، محمد، اصول، به کوشش ابوالوفا افغانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق.
- سیوطی، تدریب الراوی، به‌کوشش احمد عمر هاشم، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
- شافعی، محمد، اختلاف الحدیث، به‌کوشش محمد احمد عبدالعزیز، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- همو، الرساله، به‌کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
- صاحب معالم، حسن، معالم الاصول، تهران، ۱۳۷۸ق.
- طوسی، محمد، امالی، بغداد/نجف، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
- همو، تهذیب الاحکام، به‌کوشش حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۱ق.
- همو، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه.
- العالم و المتعلم، به‌کوشش محمد رواس قلعه‌جی و عبدالوهاب هندی ندوی، حلب، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- کتاب سلیم بن قیس، بیروت، مؤسسه اعلمی.
- کتانی، محمد، الرساله المستطرفه، استانبول، ۱۹۸۶م.
- کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به‌کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- کلینی، محمد، الکافی، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۱ق.
- محقق حلی، جعفر، معارج الاصول، به‌کوشش محمدحسین رضوی، قم، ۱۴۰۳ق.
- مفید، محمد، تصحیح اعتقادات الامامیه، قم، ۱۴۱۳ق.
- نجاشی، احمد، رجال، به‌کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
- نعمانی، محمد، الغیبه، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۸۶ق.
- نووی، یحیی، «التقریب»، همراه تدریب الراوی
پیوند به بیرون
- منبع مقاله :