جزیره
جزیره منطقه‌ای میان دجله و فرات است که آن را جزیره اقور، جزیره قور و اقلیم اقور نیز گفته‌اند. در بسیاری از متون مربوط به صدر اسلام به قسمت شمالی بین النهرین با این عنوان اشاره شده که جای آن امروزه با قسمتی از جنوب شرقی ترکیه و مشرق سوریه و استان‌های شمالی عراق مانند صلاح‌الدین، انبار، نینوا، دهوک و قسمتی از بغداد برابری می‌کند. مردم عرب، بین النهرین علیا را جزیره و قسمت جنوبی آن را عراق می‌نامیدند.
مختصات جغرافیایی
طول این منطقه سیصد کیلومتر (از دیار بکر در شرق ترکیه تا بغداد)، میانگین عرض آن دویست کیلومتر، و مساحت آن حدود ۱۴۰ هزار کیلومتر مربع است. جزیره تقریبا بین ۳۳۲۰ تا ۳۸ درجه عرض شمالی و ۳۶۳۰ تا ۴۴درجه طول شرقی واقع است. جای آن امروزه با قسمتی از جنوب شرقی ترکیه و مشرق سوریه و استان‌های شمالی عراق مانند صلاح الدین، انبار، نینوا، دهوک و قسمتی از بغداد برابری می‌کند. بخش اعظم جزیره در منطقه‌ای پست و کم‌ارتفاع قرار دارد که به جلگه دجله و فرات یا جلگه بین النهرین معروف است. این منطقه در تعریف جغرافیایی، جزیره نیست و به دلیل قرار گرفتن میان رودهای دجله و فرات، جزیره نامیده شده است.
جزیره از نظر طبیعی از شمال به جنوب به پنج منطقه علیای جزیره، فلات علیای دجله، جزیره الدنیا، وادی فرات و منطقه الجزیره تقسیم می‌شود.
تاریخچه
- جزیره منطقه‌ای کهن است و برخی تمدنهای کهن و شهرهای کهن بین‌النهرین در اینجا شکوفا شده‌اند. اشکانیان(حکومت: ح۲۵۰قبل از میلاد تا ح۲۲۶ میلادی) دولت نیرومندی در جزیره داشتند.
- شهر باستانی الحظر نیز از پیش از میلاد تا نیمه سده سوم میلادی مرکز مهمی در جزیره بود. این شهر در جنوب موصل و کرانه نهری که به ثرثار منتهی می‌شد، تقریبا در قلب جزیره قرار داشت و ویرانه‌های آن امروز باقی است.
- در نیمه سوم سده سوم میلادی بخش شرقی جزیره جزو قلمرو ساسانیان و بخش غربی آن تابع حکام شهر تدمر بود.
- به نوشته یاقوت حموی وقتی قبیله قضاعه از جزیرةالعرب به جزیره مهاجرت کردند عمرو بن مالک تزیدی به تزید و بنوعوف بن ربان و جرم بن ربان به اطراف جزیره رفتند و با اهالی آنجا مخلوط شدند و کم کم جمیعت آنان فزونی یافت و بر طایفه‌ای از طوایف بومی فایق آمدند. در حوادثی که میان آنان و اهالی جزیره رخ داد ایرانیان مقیم جزیره را شکست دادند ولی شاپور ذوالاکتاف بدانجا حمله کرد و شهر تزید را فتح نمود و پس از غارت آنجا بسیاری از افراد قضاعه را کشت. عده‌ای نیز از این منطقه به شام کوچ کردند.
- در آغاز دوره اسلامی رومیان بر قسمت غربی و اطراف جزیره و ایرانیان بر قسمت شرقی آن تسلط داشتند.
- در سال ۱۷ قمری زمانی که سعد بن ابی وقاص در کوفه بود رومیان، لشکر اسلام به فرماندهی ابو عبیده جراح را در شهر حمص محاصره کردند. سعد لشکری با چندین فرمانده که یکی از آنان عیاض بن غنم بود بدان سو فرستاد. رومیان با شنیدن لکشرکشی مسلمانان از حمص خارج شدند و به سرزمین خود بازگشتند. سعد بن ابی وقاص در نامه‌ای از عیاض بن غنم خواست به جزیره حمله کند. عیاض نیز در همین سال جزیره را فتح کرد.
- فتح جزیره از فتح سرزمینهای دیگر برای اعراب بسیار آسان‌تر بود و مردم به اطاعت عیاض بن غنم درآمدند و پرداخت جزیه و خراج را قبول کردند. پس از فوت ابوعبیده جراح در سال ۱۸ق. عیاض بن غنم جانشین وی شد و به دستور عمر بن خطاب در نیمه شعبان سال ۱۸ قمری. ولایت جزیره را بر عهده گرفت.
پانویس
- ↑ وجدی، ج۳، ص۹۱.
- ↑ حدود العالم، ص۱۵۵؛ قزوینی، ص۲۳۵.
- ↑ الموسوعة العربیه، ذیل مدخل «الجزیره(ما بین النهرین)».
- ↑ اعتماد السلطنه، ص۲۵۲۲۵۴.
- ↑ ابو خلیل، ص۲۴.
- ↑ ابوخلیل، ص۲۶.
- ↑ یاقوت حموی، ذیل «جزیرة اقور».
- ↑ غندور، ص۳۵؛ ابوخلیل، ص۲۶.
- ↑ ابن سعد، ج۷، ص۳۹۸؛ بلاذری، ۱۴۰۷، ص۲۳۶؛ یاقوت حموی، همانجا. برای اطلاع بیشتر نک: یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۵۰، طبری، ج۴، ص۵۳۵۶
- ↑ ابن سعد، ج۷، ص۳۹۸؛ بلاذری، ۱۴۰۷، ص۲۳۶؛ یاقوت حموی، همانجا. برای اطلاع بیشتر نک: یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۵۰، طبری، ج۴، ص۵۳۵۶
منابع
- شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت، ۱۴۲۳ق.
- اعتمادالسلطنه، محمد حسن بن علی، درر التیجان در تاریخ بنی الاشکان=تاریخ اشکانیان، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری فری، تونس، ۱۹۹۲م.
- وجدی، محمد فرید، دائرةالمعارف القرن الرابع عشر/العشرین، بیروت، دارلمعرفه، بی‌تا
- مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب
- غندور، جزیرة ابن عمر منذ تاسیسها حتی الفتح العثمانی نجو ...، بیروت، ۱۹۹۰م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله :