جمعه (روز)

جمعه ، هفتمین روز هفته که دارای جنبه عبادی، فقهی و اجتماعی مهمی در فرهنگ اسلامی است. از این رو در منابع دینی از آداب و اعمال خاصی، همچون غسل و نماز جمعه برای آن یاد شده است. بنا بر پاره‌ای روایات بسیاری وقایع مهم تاریخی در این روز رخ داده، یا در آینده به وقوع خواهد پیوست.

در فرهنگ اسلامی این روز شرافت به سزایی دارد، از این رو هر چند در برخی از کشورهای اسلامی این روز تعطیل رسمی نیست، اما فعالیت‌های روزانه حالت نیمه تعطیل به خود گرفته است. در حقیقت تعطیلی جمعه به معنای دست کشیدن و خودداری از فعالیت (همچون تعطیلی شنبه برای یهودیان) نیست بلکه جمعه در فرهنگ اسلامی روز عبادت دانسته شده است.

علاوه بر فرهنگ دینی در فرهنگ عامّه نیز این روز قداست و شرافت بسزایی دارد و بسیاری کارها در آن به فال نیک یا بد گرفته می‌شود.

در قرآن

واژه جمعه، از ریشه جمع، به معنای گردآوردن و پیوستن است كه در عربی به سه شكل خوانده می‌شود: جُمُعَه، جُمْعَه و جُمَعَه، بیشتر قاریان، در تنها آیه‌ای كه نام این روز را در بر دارد آن را به شكل جُمُعَه خوانده‌اند، معادلِ فارسی آن «آدینه» است عرب جاهلی به آن «یوم العَروبة» می‌گفتند.

سوره جمعه

سوره جمعه شصت و دومین سوره قرآن است. از آن رو آن را جمعه نامیده‌اند که در آن احکام نماز جمعه بیان شده است. سوره جمعه یازده آیه دارد. به نوشته المیزان این سوره نماز جمعه را از شعائر بزرگ خدا می‌شمارد و مسلمانان را به انجام آن دعوت می‌کند.

وجه تسمیه

درباره وجه تسمیه این روز گفته‌اند كه یكی از اجداد پیامبر اكرم(ص)، كعب بن لُؤَی، یا به قولی دیگر قُصَی بن كِلاب، مردم را در این روز گرد می‌آورد و برای آنان موعظه می‌كرد. از این رو، برخی تغییر نام این روز را از یوم العروبة به جمعه، به كعب نسبت داده‌اند. برخی دیگر این نامگذاری را به انصار مدینه منسوب دانسته‌اند، زیرا بر پایه برخی احادیث، اسعدبن زُراره پیش از هجرت پیامبر اكرم(ص) به مدینه، مردم را در این روز گرد آورد و با آنان نماز گزارد و از آن پس نام جمعه برای این روز برگزیده شد.

در احادیث وجوه دیگری هم برای نامگذاری این روز ذكر شده است، از جمله گردآوردن گلِ آدم در این روز، به پایان رسیدن آفرینش آسمان‌ها و زمین در این روز، گردآمدن مردم در این روز برای نماز، جمع شدن تمام مخلوقات در این روز و گرفتن میثاق از آنها بر ربوبیت خداوند و نبوت پیامبر اكرم(ص) و ولایت حضرت علی(ع).

اعمال

مهمترین اعمال عبادی روز جمعه عبارتند از:

نماز جمعه

نماز جمعه نمازی دو رکعتی و به جماعت (گروهی) است که در ظهر جمعه به جای نماز ظهر می‌خوانند و دو خطبه(سخنرانی) پیش از نماز دارد. بیشتر مراجع تقلید آن را در زمان غیبت ، واجب تخییری می‌دانند. در سوره جمعه خداوند اهمیت این نماز را بیان فرموده و روایات، نماز جمعه را حج فقرا و موجب آمرزش گناهان معرفی کرده و ترک کردن آن را نیز باعث نفاق و پریشانی زندگی دانسته‌اند.

غسل جمعه

غُسل جمعه از مهمترین غسل‌های مستحبی است که در روز جمعه به جا آورده می‌شود. پیامبر اکرم(ص) در اهمیت آن می‌فرماید: «هیچگاه غسل جمعه را ترک نکن، هر چند ناچار باشی از پول غذا و خوراک خود صرفه جویی کرده و برای غسل خرج کنی؛ چراکه غسل جمعه یکی از بزرگترین و برترین کارهای مستحب است.»

سایر اعمال عبادی

روز جمعه، در احادیث، روز عبادت خوانده شده و به این دلیل برترین روز هفته دانسته شده است. به موجب احادیث، پیامبر اكرم (ص) و صحابه و نیز ائمه علیهم السلام از روز پنج شنبه خود را برای به جا آوردن عبادات جمعه آماده می‌كردند.

از مهم‌ترین كارهای عبادی روز جمعه اینهاست:

• به جا آوردن نمازهای مستحب، مانند نمازهای نافله روز جمعه، نمازهای هدیه به پیامبر اكرم(ص) و حضرت فاطمه(س)، نماز اعرابی و نماز جعفر طیار
• خواندن دعاهای اختصاصی روز جمعه)
• خواندن زیارت‌های خاص این روز، مانند زیارت امام حسین(ع) و زیارت امام زمان(عج)
• صلوات فرستادن بر پیامبر اكرم (ص)
• تلاوت قرآن به ویژه برخی سوره‌هایی كه به خواندن آنها سفارش شده است.
• دعا كردن و طلب مغفرت از خداوند
• فراگیری دین
• انتظار فرج ولی عصر و دعا برای ظهور او
• خواندن دعای سِمات در غروب

بنا بر احادیث، در وقت خاصی از این روز دعا مستجاب می‌شود. گفتنی است برای برخی از روزهای جمعه، از جمله جمعه‌های ماه‌های رجب و رمضان، آداب خاصی ذكر شده است.

آداب

مکروهات

وقایع تاریخی

عناوین

ویژگی ها

• اگر كسی در روز جمعه فوت كند، به شرط معرفت به حق اهل بیت پیامبر، از عذاب قبر در امان می‌ماند.
• خیر و كرامت برای بهشتیان فزونی می‌یابد.
• ارواح مؤمنان بازماندگانشان را زیارت می‌كنند.
• فرشتگان با پیامبر اكرم و اهل بیت علیهم السلام تجدید عهد می‌كنند.
• ثواب كارهای نیک دو برابر می‌شود.

• روز آمرزش بندگان و نزول رحمت

شب جمعه

در احادیث، شب جمعه هم رتبه روز جمعه دانسته شده است و آن را شب فرود آمدن ملائكه به زمین، عرضه شدن كارهای افراد به پیامبر اكرم(ص) یا به ارواح نزدیكانِ تازه درگذشته انسان و شب سرور ائمه معرفی نموده و برای آن اعمال و آدابی مطرح كرده‌اند، از جمله توبه، عبادت، دعا و به جا آوردن نماز مستحب تلاوت قرآن و به ویژه تلاوت چند سوره معین، صلوات فرستادن بر پیامبر اكرم(ص)، و خواندن ادعیه از جمله دعای کمیل.

ایام هفته

در فرهنگ و تمدن اسلامی، صرف نظر از آنچه به اشاره در قرآن یا به تفصیل در روایات، درباره روز جمعه آمده است مهم‌ترین مشخصه و در عین حال كاركرد این روز، نقش آن در نظام تقسیم روزهای ماه به واحدهای هفت تایی به عنوان روز پایانی یا تعطیل هفتگی بوده است. از همان اوایل شكل گیری جامعه مسلمانان در مدینه، علاوه بر جنبه‌های عبادی و كاركرد دینی ـ اجتماعی جمعه، نقش‌ها و ظرفیت‌های غیردینی (سیاسی، رسانه‌ای و اقتصادی) نیز در شمار مشخصه‌های هویتی این روز در آمد.

جمعه، برخلاف شنبه (سبت / شَباط) یهودیان، هرگز تعطیل مطلق و روز خودداری از كار كردن یا روز استراحتِ كامل به پیروی از استراحت خداوند پس از فراغت از كار خلقت نبوده است، چه این حقیقت را به منزله اصالت و ابداعی بودنِ مفهوم جمعه در فرهنگ اسلامی بدانیم، چه آن را حاصل تمایل پررنگ مسلمانان صدر اسلام به متمایز بودن یا دست كم احساس نیازِ هویت جویانه آنان به متمایز بودن از یهودیان و مسیحیان بینگاریم، و چه حتی آن را ناشی از حزم و دوراندیشی بنیان گذاران سنّتِ اسلامی برای در امان ماندن از مایه‌های استهزای مفهوم یهودی «استراحت خداوند پس از شش روز آفرینش» تلقی كنیم.

گویتین و شاكد، دو محقق یهودی كه هر دو -البته با تبیینی متفاوت- جمعه مسلمانان را پدیداری دست دوم و اقتباسی از سنن پیش از اسلام دانسته‌اند، تفاوت‌های جمعه اسلامی را با سبت یهودی یا روزهای گردهمایی عرب جاهلی انكار نكرده‌اند، گو این كه تبیین فرآیند اخذ و اقتباس جمعه از یوم هاكنستِ عبری (به معنی روز گردهمایی و روز بازار هفتگی) یا عروبتای آرامی از ریشه RB ـ (به معنی باهم آمیختن) و یا آدینه فارسی (اگر اصلاً از ریشه y a به معنی آمدن باشد)، بسیار دشوار است.،

تعطیلی

تعطیلی جمعه در اسلام، در اصل به منظور فراهم ساختن فرصتی برای برگزاری شعائر عبادی (نماز جمعه و اجزای تابع آن) بود كه هویت دینی اجتماع نوپای مسلمانان را به واسطه سازوكار تكرار، تحكیم و تثبیت می‌كرد و به تبعِ آن بود كه این تعطیلی به مجموعه‌ای از رفتارهای رایج در همه فرصت‌های گردهمایی تسری یافت: رفتارهای جشنی، تفریحی، بازسازی و بازیابی كه اینها نیز به نوبه خود، مجدداً به تقویت مفهوم اجتماع اسلامی مساعدت می‌كردند. ازاین رو، تعطیلی جمعه، تعطیلی فعالیت‌های رسمی روزمره و به ویژه فعالیت‌های كاری بود تا مردم برای عبادت جمعه كه به نسبت وقت زیادی می‌گرفت، فرصت داشته باشند و گرنه، حركت و پویایی جامعه مسلمانان در روزهای جمعه، كمتر از روزهای دیگر هفته نبوده است.

تعطیلی رسمی روز جمعه، تقریباً از صدر اسلام برقرار بود. ولی علاوه بر مهدی عباسی (حك:۱۵۸ـ۱۶۹) كه پنج شنبه را هم روز استراحت دیوانیان اعلام كرد و این قانون در زمان معتصم (حك: ۲۱۸ـ ۲۲۷) لغو شد در زمان معتضد عباسی (حك: ۲۷۹ـ۲۸۹) روز سه شنبه هم تعطیل اعلام شد چرا كه به زعم وی، تعطیلی جمعه‌ها بیشتر صرف عبادت می‌شد و برای استراحت و تفریح كفایت نمی‌كرد. به دستور او به عوضِ تعطیلی امور رسمی در سه شنبه‌ها، در روزهای جمعه باید یک نفر برای رسیدگی به مظالم عامه و یكی هم برای رسیدگی به مظالم خاصه به مجلس می‌نشست.

عمومیت تعطیلی جمعه كه شامل فرقه‌های منشعب از اسلام مثل یزیدیه یا گاه غیرمسلمانان، مثل زردشتیان هم می‌شد، هرگز با سخت گیری‌هایی از نوع آنچه در فرهنگ یهود رواج داشت قابل مقایسه نبوده است چنان كه علاوه بر مواردی از نقض تعطیلی جمعه و جابه جایی آن با روزهای دیگر هفته در نزد برخی فرق مخالف با خلافت سنّی)، در اواخر دوره عباسی نیز ظاهراً بر اثر نفوذ یهود، مسلمانان شنبه‌ها بازارها را تعطیل می‌كردند و روز را به تفریح می‌گذراندند و در عوض، جمعه‌ها دكان‌های خود را دایر می‌داشتند هرچند، ابوشجاع روذراوری وزیر (متوفی ۴۸۸) به ابن خرقی محتسب دستور داد، كسانی را كه در این كار به یهود تشبه جسته بودند تنبیه كند؛ صرف نظر از این موارد، معمول آن بود كه بازارها و مراكز خرید و فروش را جمعه‌ها، پس از برگزاری نماز جمعه، دایر كنند تا مردم خریدهای هفتگی خود را انجام دهند، چنان كه قصابان معمولاً حیوانات را در این روز ذبح و برای فروش آماده می‌كردند و زنان، جمعه‌ها را به پختن نان مورد نیاز در دیگر ایام هفته صرف می‌كردند. به طور كلی، جمعه‌ها به سبب آن كه معمولاً برای طبقه مزدبگیر، روز دریافت اجرت و برای علمای دین و پرهیزگاران روز عبادت بود و نیز برای كودكان، روز تعطیلی مكتبخانه‌ها، سخت مورد توجه بود. اما اگر گزارش‌هایی كه بر اساس آنها، در مواردی مردم جمعه را گم كرده بودند، پذیرفتنی باشد، باید آنها را محدود به همین موارد استثنایی در مناطق دورافتاده دانست.

تعطیلی در کشورهای اسلامی

هم اکنون در بسیاری از كشورهای اسلامی، جمعه روز تعطیل هفتگی است. در برخی كشورها چون عربستان و ایران بر حفظ هویت جمعه تأكید بیشتری صورت می‌گیرد ولی در برخی كشورهای اسلامی كه در آنها یكشنبه رسماً تعطیل است، روز جمعه به صورت نیمه تعطیل و بیشتر یک تعطیلی دینی تلقی می‌شود. دولتِ غیر دینی تركیه نیز از ۱۳۱۴ش / ۱۹۳۵، رسماً تعطیلی هفتگی جمعه را لغو كرده و آن را به یكشنبه انتقال داده است.

ارتباط حاکمان با مردم

نماز جمعه ـ مهم‌ترین فعالیت عبادی روز جمعه به ویژه به سبب خطبه‌هایش، برای حاكمان مسلمان، فرصتی مناسب فراهم می‌ساخت تا ضمن برقراری ارتباط با مردم، از امكانات رسانه‌ای این روز نیز به خوبی استفاده كنند. اعلام تغییر خلیفه، سلطان یا حاكمان رده‌های پایین‌تر، ولایت عهدی، اخذ بیعت از مردم، اعلام براندازی، شورش یا استقلال و خودمختاری، عزل و نصب كارگزاران ارشد، اعلام فرمان‌های حكومتی، ضرب سكه جدید، لعن مخالفان، معرفی مدرّسان جدید مدرسه‌های بزرگ و... معمولاً قبل یا بعد از ادای نماز جمعه یا در ضمن ایراد خطبه این نماز انجام می‌گرفت. نماز جمعه همچون نمازهای عید، برای نمایش قدرت و شكوه حكومت، فرصتی غیرقابل چشم پوشی تلقی می‌شد. حضور خلیفه یا سلطان برای ملاقات عمومی با مردم و شنیدن تظلم آنان در نماز جمعه حائز اهمیت بود.

برپایی جشن ها

پس از ادای نماز جمعه و انجام متعلقات آن (همچون دعاها و شعارهای سیاسی و لعن مخالفان حكومت و...)، فرصت باقی مانده از روز جمعه، معمولاً صرف برخی رفتارهای جشنی می‌شد چرا كه مسلمانان جمعه را عید می‌دانسته‌اند و علاوه بر رعایت مستحباتِ توصیه شده برای این روز، برای شب یا روز جمعه، خوراک ویژه تدارک می‌دیدند جشن‌های عروسی یا بخش‌هایی از آن را در این روز برپا می‌داشتند، گاه نوزادان متولد این روز را تبركاً عید یا جمعه می‌نامیدند، در مساجد یا مكان‌های تجمع دیگر همچون قهوه خانه‌ها به قصه گویی و شعرخوانی، ترانه خوانی، استماع موسیقی، رقص و پایكوبی می‌پرداختند؛ جشن ختنه كودكان را با ساز و آواز و راهپیمایی در خیابان‌ها می‌گرفتند چنان كه گاه سروصدای آنان مانع استماع صدای خطیب جمعه می‌گردید، برای سیر و سیاحت به تفرجگاه‌ها یا میدان‌های شهر می‌رفتند و مسابقات ورزشی از جمله تیراندازی، دو، اسب دوانی، چوگان بازی برگزار می‌كردند یا در زورخانه‌ها برای تماشای ورزش‌های پهلوانی جمع می‌شدند یا در كوی و برزن جنگ خروس به راه می‌انداختند، به زیارت مكان‌های مقدّس یا فاتحه اهل قبور یا ملاقاتِ زندانیان می‌رفتند، فقیران و یتیمان را می‌نواختند.

تجارت

معمولاً در شهرهایی كه در آنها نماز جمعه برگزار می‌گردید چنانكه اشاره شد، جمعه بازاری نیز برپا می‌شد كه غالباً بیش از روزْ بازارهای دیگر ایام هفته مورد استقبال قرار می‌گرفت. زیرا روستاییان و ساكنان اطراف شهرها، در این روز، هم به عبادتشان می‌رسیدند و هم خریدهای هفتگی خود را انجام می‌دادند. از همین رو، بنا كردن اسواق در كنار مساجد جمعه یک تدبیر تجاری كارآمد به شمار می‌رفت گو این كه در شهرهای كوچک و روستاها نیز برپایی جمعه بازارهای محدودتر به عنوان نیازی هفتگی، معمول بوده است.،

آیین و رسوم

جمعه برای بعضی گروه‌ها یا در موقعیت‌های زمانی خاص نیز محمل برگزاری برخی آداب و آیین‌ها بود.

• گروهی از شیعیان كه به اشتباه معتقد بودند امام زمان(عج)، در روز جمعه‌ای از سردابی در جامع سامرا ظهور خواهد كرد، هر جمعه بعد از نماز، اسبی ابلق را با زین مُطلّا بر در جامع می‌بردند تا مركب امام باشد.
• زنان كربلایی هر عصر جمعه در زیارتگاهی موسوم به مقام المهدی در كنار نهرالحسینیه جمع می‌شوند، نذورات می‌پردازند، شمع می‌افروزند و عریضه‌های خود را بر كاغذی نوشته، در گلوله‌ای گِلین نهاده به داخل نهر می‌اندازند و مردان نیز صبح‌های جمعه در آنجا دعای ندبه می‌خوانند.
• برگزاری مجالس روضه خوانی یا ذكر مناقب امامان شیعه در روزها یا شب‌های جمعه در مساجد، حسینیه‌ها، تكایا یا منازل اشخاص (كه در افغانستان اختصاصاً جمعه خوانی نامیده می‌شود) نیز در میان شیعیان مرسوم است.
• در برخی مناطق، در شب جمعه آخر سال، سفره حضرت خضر می‌چیدند؛ در آذربایجان و همدان، شب جمعه ایام چارچار (چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله كوچک زمستان)، به نام شب خِدِرنبی بسیار محترم شمرده می‌شده است، برای این شب قاووتی از آرد گندم برشته و آرد نخودچی و عدسی بو داده تهیه می‌شد كه به اعتقاد عوام، خضر با نشان گذاشتن بر روی این قاووت آن را متبرک می‌ساخت.

مراسم قالیشویان

معمولاً در نخستین جمعه پاییز یعنی یک هفته پیش از مراسم قالیشویان در امامزاده سلطان علی اردهال، مراسم اعلام تاریخ برگزاری قالیشویان با عنوان جمعه جار در فین و كاشان برپا می‌شود، در دومین جمعه پاییز، جمعه قالی ـ مراسم اصلی قالیشویان برگزار می‌شود و در جمعه سوم ـ جمعه نِشَلگیها یا جمعه هفته قالی مردم دهكده نشلگ عزاداری می‌كنند.

در برخی مناطق، آخرین جمعه ماه رمضان ـ جمعة الوداع با انبوهی از آداب عامیانه دینی چون تهیه چل بسم اللَّـه، دعانویسی برای رفع سیاه سرفه، دفع سترونی، عملیات بخت گشایی، حلواپزان و جز آنها همراه بوده است.

بازدید از اماکن مقدس

برخی مكان‌های مقدّس یا زیارتگاه‌ها تنها در شب‌ها یا روزهای جمعه به روی مردم باز می‌شد؛ نماز گزاردن در درون کعبه انتقال منبر پیامبر(ص) به كنار دیوار كعبه ـ میان حجرالاسود و ركن عراقی به همراه پاره‌ای رفتارهای آیینی، بازكردن درهای مسجد امیرالمؤمنین علی(ع) در بصره صرفاً در روزهای جمعه، زیارت مصحف شریفی كه عثمان به شام فرستاده بود و در خزانه مسجد دمشق نگهداری می‌شده و قسم خوردنِ اصحاب دعوا به این قرآن، زیارت خرقه شریف نبوی در عثمانی، معمولاً در روزهای جمعه صورت می‌گرفت.

نزد صوفیان

جمعه نزد صوفیان نیز بسیار ارجمند بود. به تعبیری سالک محصول اعمال صالحه خود را كه در طول ایام هفته انجام داده بود در روز جمعه می‌دروید. از مجالس ذكر جمعگی صوفیان كه معمولاً «حضرت» نامیده می‌شود یا مجالس ذكر دیگر گروه‌های مذهبی پس از نماز جمعه، سماع مولویه پس از برگزاری نماز جمعه در استانبول و قاهره، مثنوی خوانی در خانقاه‌های قونیه، دعاخوانی جمعی صوفیان برای سلامتی پادشاه و حاكم و جز این‌ها گزارش‌های بسیار هست.

برخی زهاد و عباد ـ صوفی یا غیرصوفی نیز در طول ایام هفته در منازل یا خلوت خانه‌های خود انزوا پیشه می‌كردند و تنها در جمعه‌ها برای ادای نماز جمعه به میان مردم می‌آمدند.

در فرهنگ عامیانه

در معرفتِ اربابِ ساعات، باور بر این بوده كه سیاره زهره، رب روز جمعه است.

بنا بر سنّت، در كتاب‌های علوم غریبه اسلامی كه به اخبار و روایاتِ منقول از قول پیامبر(ص) و امامان، بسیار وابسته‌اند، مجموعه‌ای از تفأل‌های خیر برای این روز یاد شده است: عقد و ازدواج، خرید و فروش گاو و گوسفند و استر، نوبریدن و نوپوشیدن، حجامت و دارو خوردن و...

جمعه در فرهنگ عوام نیز موضوعِ باورهای مختلف و در بسیاری موارد، مغایر با این دسته از روایات شده است؛ مثلاً برخلاف احادیثی كه در آنها جمعه سخت مبارک دانسته و گفته شده كه در این روز، ساعتی نیکو است كه در آن هر دعای خیری برآورده خواهد شد برخی عوام معتقدند در روز جمعه ساعتی نحس هست و ازاین رو هیچ كار مهمی را نباید در این روز آغاز كرد. جندی در مقاله‌ای كه در رد این باور نوشته، منشأ آن را در باور مسیحیان به این كه عیسی در روز جمعه به صلیب كشیده شده، دانسته است.

دیگر باورها

برخی از باورهای عامیانه در باره جمعه، با عملیات ویژه حاجت خواهی همراه‌اند؛

• در تهران قدیم، زنان و دختران برای بخت گشایی و نذر، شب‌های جمعه به سراغ توپ مروارید رفته بر آن دخیل می‌بستند.
• در شب جمعه، گرگ به گله نمی‌زند و مال را دزد نمی‌برد.
• جمعه «سنگین» است و كارها در این روز به كندی به انجام می‌رسند.
• چیدنِ سفره حضرت رقیه در سه شب جمعه متوالی و تهیه و نذر آجیل مشكل گشا در سه، پنج یا هفت شب جمعه آخر ماه
• نذرِ چهل صبح جمعه زیارت حضرت عبدالعظیم در ری برای حصول حاجات، بسیار سودمند دانسته می‌شد.

تعبیر خواب

در علم تعبیرخواب، باور بر آن بود كه اگر كسی جمعه را به خواب ببیند یا ببیند كه نماز جمعه می‌خواند، تعبیرش آن است كه امورش اصلاح گردد و بركت یابد و كار او از سختی به آسانی گراید یا به سفری پر بركت برود.

همچنین اعتقاد بر این بود كه جمعه در قیامت، برای كسانی كه آن را ارج می‌نهند به صورتِ جوانی زیبا متجسم خواهد شد.

آثار درباره جمعه

در باره ویژگی‌ها، آداب و احكام روز جمعه آثار بسیاری به استقلال تألیف شده، همچنین در برخی كتاب‌ها ضمناً به این موضوع نیز پرداخته شده است كه برخی از آنها عبارتند از:

• الخصال اثر شیخ صدوق
• جمال الاُسبوع اثر سید ابن طاووس
• خصائص یوم الجمعة از شهید ثانی
• نور اللُمْعَة فی خصائص الجمعة از سیوطی
• كتاب العروس فی خصائص یوم الجمعة و فضائله از جعفر بن احمد قمی
• ابواب الجنات فی آداب الجمعات از محمدتقی احمدآبادی
• زینة الاعیاد فی اعمال الجمعة از احمد شُكر.
• الاسرار المُوَدَّعَة فی اعمال یوم الجمعة نوشته مصطفی بن ابراهیم.
• التُحفة الكریمة فی الجمعة العظیمة از خلیل مَرتا

در منابع حدیثی و فقهی شیعه و اهل سنّت باب یا باب‌هایی را به روز جمعه اختصاص داده‌اند.

جستارهای وابسته

• اصطلاحات فقهی
• دعای امام سجاد در روز جمعه

پانویس

منابع

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: