قیام محمد بن عبدالله بن حسن
قیام محمد بن عبدالله بن حسن(نفس زکیه) نخستین قیام علوی علیه خلافت بنی‌عباس بود. پس از پیمان‌شکنی عباسیان در سپردن خلافت به نفس زکیه، (از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) که با او به عنوان مهدی، بیعت شده بود)، او در سال ۱۴۵ق در شهر مدینه علیه منصور عباسی قیام کرد ولی سرانجام به همراه بسیاری از طرفدارانش کشته شد. امام صادق(ع) با بیعت با نفس زکیه به عنوان اینکه او مهدی است، مخالف بود.
وضع فکری جامعه
محمد بن عبدالله در دورهای میزیست که تفکر زیدیه و دیدگاه قیام امام به سیف در میان علویان نفوذ چشمگیری داشت. اندیشه زیدیه در آن دوره سه دیدگاه را در هم تنیده بود: نخست؛ قیام و خروج علیه ظالمان در هر شرایطی؛ دوم؛ نداشتن اعتقاد به عصمت و علم غیب امام و سوم؛ نگاه مثبت به شیخین؛ این سه دیدگاه سه ضلع پیکان تفکر زید را تشکیل داده بود که هر کدام از آنها، گروهها و طیفهایی را به پیوستن به قیام علویان و زیدیان جذب میکرد.
بیعت با محمد بن عبدالله
پس از قیام یحیی بن زید و شهادت وی، طرفداران تفکر قیام به سیف به سوی محمد بن عبدالله نفس زکیه شتافتند. عبدالله بن حسن مثنی پدر نفس زکیه، در حدود سال ۱۲۶ق در منطقه ابواء نزدیک مدینه از خویشان و پیروان خود دعوت کرد تا با پسرش به عنوان مهدی، بیعت کنند و بسیاری بیعت او را پذیرفتند. طبق برخی گزارش‌ها سه برادر عباسی ابراهیم، سفّاح و منصور و براساس گزارش‌های دیگر تنها منصور عباسی با نفس زکیه بیعت کردند.
موضع امام صادق(ع)
تنها مخالفتی که در واقعه بیعت ابواء صورت گرفت، از سوی امام صادق(ع) بود. بر اساس برخی گزارش‌ها مخالفت امام صادق(ع) به دلیل نامیدن لقب مهدی اهل بیت(ع) به محمد بن عبدالله بود چرا که ایشان معتقد بود اکنون وقت ظهور مهدی نبوده و محمد بن عبدالله به هیچ عنوان، آن مهدی که پیامبر(ص) بشارت آن‌را داده، نیست.
علاوه بر آن، دلیل دیگر مخالفت امام صادق(ع) آن بود که ایشان می‌دانست بنی العباس که برای بیعت با محمد بن عبدالله نفس زکیه آمده بودند، بیعت خود را با وی خواهند شکست و از نزدیک شدن به علویان تنها برای رسیدن خود به قدرت بهره می‌برند و قیام محمد بن عبدالله به ثمر نخواهد نشست. عده‌ای از نویسندگان علاوه بر دلیل نخست معتقدند امام صادق(ع) همچون پدر خود، امام محمد باقر(ع)، با هر نوع قیام و خروج مخالف بوده و رویکرد تشیع فرهنگی را دنبال می‌کرده است برخلاف زیدیان و دیگر علویان که بر اساس دیدگاه تشیع سیاسی رفتار می‌کردند.
البته برخی گزارش‌ها بیعت نکردن امام صادق(ع) را فقط به سبب معرفی محمد بن عبدالله به عنوان مهدی امت دانسته‌اند و اما ایشان با قیام محمد بن عبدالله به عنوان اقدامی علیه ظلم و ستم و در راستای امر به معروف و نهی از منکر مخالف نبوده است.
قیام محمد علیه منصور عباسی
عباسیان که در ابتدا با محمد بن عبدالله نفس زکیه بیعت کردند و قرار بود پس از سقوط امویان حکومت را شایسته بنی‌هاشم و علویان بدانند، پس از شکست امویان، امامت نفس زکیه را نپذیرفته، خود به قدرت تکیه زدند.علویان ابتدا در دوره سفاح، نخستین خلیفه عباسی، سکوت کردند. اما در سال ۱۳۶ق با به قدرت رسیدن منصور عباسی و برخورد آشکار عباسیان با بیعت نکردن علویان، زمینه قیام علیه عباسیان فراهم گشت.
منصور عباسی که با ادعای مهدویت و امامت نفس زکیه و تبلیغ آن در بلاد مختلف به تنگ آمده بود در اولین اقدام، عبدالله محض پدر نفس زکیه و سیزده نفر از بزرگان علوی طرفدار وی را بازداشت و تلاش کرد توسط آنان از محل اختفای نفس زکیه مطلع شود اما ناکام ماند. محمد بن عبدالله نفس زکیه سرانجام در سال ۱۴۵ق در مدینه قیام کرد. فقها و محدثین مدینه با اینکه برخی از آنها شیعه نبودند، به سبب برتر دانستن محمد بن عبدالله بر منصور، تخلف از نفس زکیه را جایز ندانسته، بیعت با منصور از روی اکراه را باطل شمردند.
گزارش‌های تاریخی از فتوای مالک بن انس، پیشوای مالکیان، و ابوحنیفه، امام حنفیان، در حمایت از قیام محمد بن عبدالله حکایت دارد. به دنبال قیام محمد بن عبدالله نفس زکیه، مدینه بدون خونریزی به دست علویان افتاد و وی توانست در مدینه حکومت کند. در این مدت بسیاری از افراد در مکه، بصره، کوفه و یمن بیعت او را پذیرفتند.
کشته شدن نفس زکیه
حکومت محمد بن عبدالله نفس زکیه بیشتر از دو ماه دوام نیاورد. چراکه با لشکرکشی عباسیان به مدینه و محاصره این شهر، بسیاری از مردم به سبب ترس از ادامه محاصره و قحطی از دور محمد بن عبدالله پراکنده شدند.
در این میان تهدید و تطمیع‌های عیسی بن موسی، فرمانده لشکر عباسیان، نقش مهمی در جدا شدن مردم مدینه از سپاه محمد بن عبدالله داشت. از این رو تنها ۳۱۶ نفر در برابر عباسیان مقاومت کردند.
سرانجام با ورود عباسیان به داخل شهر، جنگ تن به تن درگرفت؛ در نهایت محمد بن عبدالله به دست حمید بن قُحطبه در منطقه «احجار الزیت» مدینه کشته شد.بعد از کشته شدن سرش را از بدنش جدا کرده و در شهرهای مختلف گرداندند و بدن وی را در بقیع دفن کردند.
ظهور فرقه محمدیه
برخی نویسندگان ملل و نحل نوشته‌اند: پس از کشته شدن نفس زکیه، مغیرة بن سعید عجلی و طرفدارانش مدعی شدند، نفس زکیه نمرده است بلکه در کوه حاجر در منطقه نجد در غیبت به سرمیبرد و ظهور خواهد کرد. این گروه به محمدیه مشهور بوده و معتقد بودند نفس زکیه مهدی موعود است.
دیدگاه علمای شیعه در مورد این قیام
سید بن طاووس که نسل وی از طرف مادر به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد به دفاع از عبدالله محض و قیام فرزندش محمد بن عبدالله نفس زکیه پرداخته و نوشته است:
- «آنها معتقد نبودند مهدی از آنها است و نسبت دادن مهدی برای نفس زکیه، به جهت معنای عمومی آن بوده چراکه به هر قیام کنندهای اطلاق می‌شده و هرگز مقصودشان مهدی موعود نبوده...».
سید طاووس معتقد است حسنیان از افراد مورد علاقه امام صادق(ع) بوده و آنان نیز به حق امام، آگاه بودند. وی احادیثی را که در ذمّ قیام محمد بن عبدالله نفس زکیه صادر شده از روی تقیه دانسته است.
در مقابل شیخ مفید به ذم عبدالله محض و محمد بن عبدالله نفس زکیه پرداخته است. کلینی نیز روایاتی در مذمت محمد بن عبدالله ذکر کرده است. آیت‌الله خویی در کتاب رجال خود عبدالله بن حسن و نفس زکیه را مجروح و مذموم دانسته است. اینکه آیا نفس زکیه خود را مهدی موعود میپنداشته یا اتهامی است که دیگران برای خدشهدار کردن شخصیت و قیام محمد بن عبدالله به او وارد کردهاند، دیدگاههای متفاوتی میان فقها، مورخین و محدثین وجود دارد.
جستارهای وابسته
- قیام زید بن علی
- قیام قتیل باخمرا
- قیام شهید فخ
پانویس
- ↑ ابن طباطبا، الفخری، ص۱۲۰.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ص۲۵۶.
- ↑ ابن طباطبا، الفخری، ص۱۱۹؛ جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ص۳۱۳.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۳۳ و ۲۵۴ - ۲۵۷.
- ↑ جعفری، تاریخ تشیع در ایران، ص۳۷.
- ↑ مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص۱۳۱-۱۳۲.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، زیدیه؛ تاریخ و عقاید، ص۳۶.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۷، ص۲۷۸
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، زیدیه تاریخ و عقاید، ص۳۷.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۱۲۷.
- ↑ مهدوی عباس آباد، قیام محمد بن عبدالله (نفس زکیه) نخستین قیام علویان علیه عباسیان، نشریه دانشکده علوم اجتماعی و انسانی دانشکده تبریز، ش۱۶، ص۱۳۴.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، ص۲۳۱.
- ↑ ابن قتیبه، المعارف، ص۳۷۸.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۳۸، ۲۳۹ و ۲۵۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۷۸.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ترجمه پاینده، ج۳، ص۲۹۴.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۵، ص۲۱۶.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۱۳۴.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ج۷، ص۵۸۹ و ۵۹۰.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۹، ص۲۸-۳۱.
- ↑ مقریزی، امتاع الاسماع، ج۱۲، ص۳۷۷.
- ↑ فرمانیان، موسوی‌نژاد، تاریخ و عقاید زیدیه، ص۳۸.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۴۲.
- ↑ سید بن طاووس، اقبال الاعمال، ص۵۷۹-۵۸۳.
- ↑ شیخ مفید، ارشاد مفید، ذیل بحث امام صادق(علیه‌السلام).
- ↑ کلینی، اصول کافی، ج۱، باب ما یفصل بین دعوی المحق و المبطل، حدیث۱۷، ص۳۵۸ ۳۶۴.
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۰، ص۱۶۴، شماره ۶۷۹۴؛ ج۱۶، ص۲۳۶، شماره ۱۱۰۸۳.
- ↑ رجوع کنید به: کاظمی پوران، قیامهای شیعه در عصر عباسی، ص۱۰۱-۱۱۲.
منابع
- ابن طباطبا، معروف به ابنطقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الاداب السلطانیه، به کوشش عبدالقادر، بیروت،دار القلم العربی، ۱۴۱۸ق.
- الاصفهانی، ابن ابیالفرج، به کوشش سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- جعفری، حسین‌محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی (شیرازی)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۵۹ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم ۱۳۶۹ش.
- مرتضی مطهری، سیری در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، انتشارات صدرا، ۱۳۹۱ش.
- فرمانیان، مهدی/موسوی‌نژاد، سید علی، زیدیه؛ تاریخ و عقاید، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۹ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ نهم.
- مهدوی عباس آباد، محمدرضا، قیام محمد بن عبدالله (نفس زکیه) نخستین قیام علویان علیه عباسیان، تبریز، فصلنامه دانشکده علوم اجتماعی و انسانی دانشکده تبریز، ش۱۶، ۱۳۸۳ش.
- ابن قتیبه، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، بی‌جا، بی‌تا.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دارالاندلس، بی‌تا.
- ابن جریر طبری، ابوجعفر محمد، تاریخ طبری، بیروت، مکتبة الخیاط، بی‌تا.
- کاظمی پوران، محمد، قیامهای شیعه در عصر عباسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الاسلامیه.
- بغدادی، عبدالقاهر بن محمد بن عبدالله، الفرق بین الفرق، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، ۱۹۷۷میلادی.