محمد صادقی تهرانی

محمد صادقی تهرانی (۱۳۰۵ - ۱۳۹۰ش) فقیه و مفسّر شیعی. وی محوریت علوم اسلامی را بر پایه قرآن می‌دانست و به نقد روش‌های متداول در حوزه‌های علمیه شیعی پرداخت. پیش از انقلاب، از مبارزین سیاسی بود و در سال ۱۳۴۱ش به سبب سخنرانی در مسجد اعظم قم علیه محمدرضا پهلوی تحت تعقیب قرار گرفت. او هفده سال در کشورهای عربستان، عراق و لبنان در کنار فعالیت‌های علمی، علیه حکومت پهلوی فعالیت می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در برخی شهرها نماز جمعه برپا کرد، اما بعد‌ها تا آخر عمر فقط به تألیف و تدریس مشغول شد. تفسیر سی جلدی «الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنه» نوشته اوست.

زندگی‌نامه و تحصیلات

محمد صادقی تهرانی، در سال ۱۳۰۵ش در تهران متولد شد. پدرش شیخ رضا لسان‌المحققین (لسان‌الواعظین) خطیب و منبری بود. صادقی، دوره دبستان و متوسطه را در مدارس جدید گذراند. دروس مقدماتی اسلامی را در مدرسه سپهسالار (قدیم) آغاز کرد و در درس اخلاق و تفسیر محمدعلی شاه‌آبادی شرکت می‌کرد. درس‌ها را در مدرسه مروی ادامه داد و در دروس شیخ محمدحسین زاهد؛ میرزا باقر آشتیانی، سید صدرالدین جزایری، میرزا مهدی آشتیانی، میرزا احمد آشتیانی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی شرکت کرد.

وی در سال ۱۳۲۰ش عازم قم گردید و در فیضیه ساکن شد. در روزهای تعطیل به تهران رفته و در درس محمدعلی شاه‌آبادی شرکت می‌کرد. او از درس فلسفه امام خمینی و فقه آیت‌الله بروجردی هم بهره برد. علامه طباطبایی نیز از استادانی بود که صادقی خود را متأثر از او می‌داند. به‌گفته خودش هشت ـ نه سال در درس تفسیر علامه شرکت کرده است.

تهرانی پس از ۱۰ سال سکونت در قم به تهران بازگشت و علاوه بر شرکت در درس سید احمد خوانساری به توصیه سید ابوالقاسم کاشانی در امتحان مدرسی دانشگاه شرکت کرد و همراه با مرتضی مطهری و مهدی حائری قبول شد. در دانشکده معقول و منقول، بدون حضور در کلاس و تنها با شرکت در امتحانات، چهار لیسانس حقوق، علوم تربیتی، فلسفه و فقه و سپس دکترای عالی معارف اسلامی با دفاع از رساله ستارگان از نظر قرآن در سال ۱۳۳۸ش دریافت کرد. در همین دانشکده نیز سه سال به تدریس فلسفه اسلامی بر مبنای قرآن و سنت پرداخت.

اساتید

درگذشت

محمد صادقی تهرانی در ۱ فروردین ۱۳۹۰ش در قم درگذشت. یکی از شاگردانش بر وی نماز خواند و در روز سوم فروردین در قبرستان باغ بهشت شهر قم به خاک سپرده شد. آیت‌الله خامنه‌ای در پیام تسلیتی از صادقی به عنوان عالمی متفکر یاد کرد.

فعالیت‌های سیاسی

پیش از انقلاب

• صادقی با آغاز نهضت ملی شدن صنعت نفت با سید ابوالقاسم کاشانی همکاری می‌کرد و در میان دانشجویان سخنرانی‌های علمی و سیاسی ایراد می‌نمود.
• به خاطر سخنرانی تند علیه محمدرضا پهلوی (سخنان تند علیه روحانیت در ۴ بهمن ۱۳۴۱ش در جریان سفر به قم) در سالگرد درگذشت آیت‌الله بروجردی (۱۳۴۱ خورشیدی) در مسجد اعظم قم تحت تعقیب قرار گرفت و به عربستان سعودی گریخت.
• در مکه علاوه بر تبلیغ علیه حکومت ایران میان حجاج، به مناظره با علمای وهابی و تبلیغ مذهب شیعه پرداخت. فعالیت های سیاسی صادقی تهرانی در مکه به بازداشت و اخراجش به عراق انجامید.

• در عراق بیش از آنکه به تحصیل بپردازد، طی ده سال اقامتش در نجف به تدریس و پژوهش پرداخت، همچنین به فعالیت علیه حکومت شاهنشاهی ایران ادامه داد تا اینکه سرانجام با اخراج گسترده ایرانیان از عراق که پس از درگذشت آیت الله سید محسن حکیم در سال ۱۳۴۹ش آغاز شد، به بیروت کوچ کرد.
• صادقی تهرانی در لبنان نماز جمعه اقامه ‏کرد، با علمای اهل سنت، مسیحی، یهودی و دروزی بحث و مناظره داشت و با استدلال‌های قرآنی با آنها گفتگو می‌کرد. با شدت گرفتن جنگ داخلی لبنان، آن کشور را به قصد حجاز ترک و به مدت دو سال در مکه اقامت گزید. به علت برخی فعالیت‌های سیاسی‌ به مدت دو هفته در شهربانی مکه بازداشت گردید و در نهایت از مسیر بیروت، جهت دیدار با امام خمینی روانه پاریس شد.

پس از انقلاب

• با بازگشت امام خمینی به تهران، صادقی نیز پس از هفده سال که طی آن چهار بار غیاباً به اعدام محکوم شده بود، به ایران بازگشت. فعالیت او پس از انقلاب اسلامی ایران با برپایی نمازجمعه در تهران و شهرستان‌ها آغاز شد و خود، در مورد اقامه نماز جمعه در مشهد می‌گوید: «سرآمدش نمازجمعه‌ای بود که در پارک ملت مشهد مقدس در حضور حدود نیم میلیون نفر نمازگزار انجام شد، از تانک به عنوان منبر نمازجمعه و از تیربار ضدهوایی به عنوان سلاح و از لباس کفن کامل استفاده کردم.»
• در دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه تهران هم نمازجمعه برگزار کرد تا اینکه امام خمینی، سید محمود طالقانی را به امامت جمعه تهران منصوب کرد.
• صادقی تهرانی سپس در مسجد جمکران به برپایی نمازجمعه پرداخت تا آنکه از این کار هم کناره گرفت و با مشورت امام خمینی و «برای ریشه‌دار کردن نهضت و انقلاب قرآنی» به تدریس، تألیف و پژوهش‌های قرآنی پرداخت. صادقی تهرانی دلیل مخالفت برخی از دیدگاه هایش با آرای مشهور، مورد آزار برخی از افراد قرار گرفت و حتی درس وی برای مدتی تعطیل شد، به علاوه گرفتاری‌های دیگری نیز برای او پیش آمد.
• در پی سخنان رحیم مشایی رئیس دفتر محموداحمدی‌نژاد رئیس جمهور وقت جمهوری اسلامی ایران، در تاریخ ی ۲۲ دی‌ماه ۱۳۸۸ش، درباره حضرت نوح، صادقی تهرانی اعلام کرد «ابقاء رحیم مشایی در هر سمتی، حرام است».

تأسیس جامعة علوم القرآن

صادقی تهرانی در سال ۱۳۵۸ش با همکاری چند نفر از طلاب و شاگردانش موسسه جامعة علوم القرآن را تأسیس و به پژوهش‌های قرآنی پرداخت. هدف این موسسه، انقلاب علمی قرآنی در همه ابعاد مادی و معنوی مسلمانان اعلام شد و کوشید قرآن را از مهجوریت فراگیر درآورد.

آثار

صادقی تهرانی، تألیفات فراوانی به زبان‌های عربی و فارسی در علوم مختلف اسلامی دارد. تفسیر الفرقان مشهورترین اثر او در علم تفسیر است.

تفسیر قرآن به قرآن

الفرقان فی تفسیر القرآن کتاب تفسیر سی جلدی اوست. نویسنده در مقدمه تفسیر تاکید می‌کند که بایسته‌ترین روش تفسیری، شیوه تفسیر قرآن با قرآن است. وی می‌نویسد: «همه شیوه‌های تفسیری نادرست است، جز شیوه تفسیر قرآن با قرآن و این‌‌‌ همان شیوه تفسیر پیامبر (ص) و امامان (ع) است. بر مفسّران لازم است که این روش تفسیری را از معلمان معصوم فراگیرند و در تفسیر آیات به کار بندند.» در مجالی دیگر می‌نویسد: «روش های تفسیری، از دو حالت بیرون نیستند؛ یا تفسیر قرآن با قرآن هستند و یا تفسیر قرآن با رأی».

علامه طباطبائی در یادداشتی تفسیر فرقان را موجب روشنی چشم و مایه افتخار معرفی می‌کند.

روش پژوهشی

• صادقی قرآن و سنت (بر محور کتاب) را پایه اصول استنباط فقهی و دلائل قطعی و معصوم می‌داند. از دیدگاه وی کتاب و سنت، بر هم تطابق دارند و محور احکام اخلاقی، عقیدتی، فردی، اجتماعی، عبادی، سیاسی و... فقط قرآن و در رتبه دوم، سنت منطبق بر محور وحی قرآنی است. و بر حسب نصوص، فقط کتاب الله، دلیل است؛ هم مشرِّع و هم دلیل شرعی است. بدین شیوه، بقیه مبانی استدلال و استنباط فقهی مشهور شیعه و اهل سنت از جمله؛ عقل، اجماع، شهرت، سیره، خبر واحد ظنی، قیاس و استحسان و استصلاح و...) را با استدلال به قرآن، مردود می‌داند.
• از دیدگاه صادقی تفکر دینی به علت مبتنی بودن زیاد آن به منقولات حدیثی، ضدیت‌های فراوانی با نصوص قرآن دارد.
• صادقی پس از قرآن به جز صحیفه سجادیه، مصباح الشریعه از امام صادق(ع) و اغلب نهج البلاغه، سایر منابعِ حدیثی شیعه و سنی را نمی‌پذیرد و آنها را مملو از اوهام و خرافات و جعلیات جاهلانه یا عامدانه می‌داند. رسول جعفریان افراطی‌ترین نوع بی‌اعتنایی به حدیث را در آثار صادقی تهرانی معرفی کرده و معتقد است: این روش در تاریخ فقه شیعه و سنی بی‌سابقه است.
• صادقی به جز آنکه می‌کوشد تا استدلال‌های خود را تماما قرآنی کند به نوعی خردگرایی باور دارد و بر این عقیده است که مقلد نیز می‌باید به طول مستدل با براهینی که برای او قانع کننده باشد مبانی احکام و فتاوا را بداند و بفهمد و از تقلید کوکورانه بپرهیزد.
• صادقی معتقد بود: فلسفه گذشته از ضدیت زیادی که با قرآن دارد روایتی غیرمعصومانه از خداوند ارائه می‌دهد و باید بر محور کتاب و سنت قطعیه سامان یابد.
• از دیدگاه صادقی تهرانی اکثر مطالب موجود در کتب اصولی رایج در حوزه‌های علمیّه، اصلی اسلامی ندارد، بلکه تناقضاتی بیش نیست و با تناقضات و مقدّمات آشفته هرگز نمی‌توان به اسلام اصیل راه پیدا کرد.
• صادقی تهرانی معتقد است: اسلام ناب محمّدی (ص) هرگز از فقه جواهریِ سنّتی بدست نمی‌آید بلکه اسلام ناب، فقط اسلامی است که از قرآن کریم و عرضه احادیث و اقوال بر قرآن و نیز از حدیث، اجماع و شهرتِ غیر مخالف با قرآن به دست می‌آید و هر چیزی به عنوان دین از غیر این راه به دست آید، بدعت است.

برخی دیدگاه‌های خاص

• تنها تبعیت از فقیه اعلم اتقای قرآنی، صحیح است.
• فقیه اعلم می‌تواند زن باشد یا مرد. (رهبری غیر از مرجعیت است. بر زن جایز نیست که رهبر سیاسی باشد.)
• توهّم وحدت وجود خالق و مخلوق، برگرفته از عرفان نظریِ خلافِ قرآن است.
• میانگین بلوغ در مورد نماز برای پسر و دختر نوعاً از ابتدای۱۰ سالگی قمری است و میانگین بلوغ برای روزه‌داری ـ که معیار آن توانایی جسمی است ـ برای پسر و دختر نوعاً از ابتدای ۱۳ سالگی قمری می‌باشد.
• اگر در یک بشکه آب لیمو یا یک حلب روغن و یا دیگ پلو، فضلهٔ موشی دیده شود هرگز کلّ آن‌ها محکوم به نجاست نیست بلکه فقط واجب است فضله را از آب لیمو یا روغن خارج کنند و همچنین اگر فضله را با یک قاشق برنج از اطراف آن بردارند کافی است.
• خوردن هر چیز مست‌کننده ـ حتّی یک قطره از آن ـ حرام است، ولی پاک است.
• بدن انسان، پاک است؛ اگر چه کافر، مشرک و ملحد باشد، ولی افکار و روح اینان پلید و نجس است.
• در وضو، شستن دست از آرنج تا سر انگشتان و بالعکس به هر کیفیتی صحیح است؛ ولی شستن آن از آرنج به سمت سر انگشتان، مستحبّ است.
• با حضور دو نفر اقامهٔ نماز عید فطر و قربان به جماعت واجب است و اگر هم انسان، تنها باشد اقامهٔ نماز عید فطر و قربان بر او واجب است.
• نماز تحت هیچ شرائطی در هیچ کجای دنیا در مسافرت‌های دور و یا نزدیک شکسته نمی‌شود.
• اگرچه استعمال دخانیات (مانند سیگار و قلیان) حرام است، ولی مبطل روزه نیست.
• خروج زن از خانه، بدون اجازه شوهرش ـ تا زمانی که با حقوق زناشویی منافات نداشته باشدـ جایز است.
• انواع کلاغ و خرگوش حلال‌گوشت می‌باشند.
• هر عملی که به عنوان عزاداری امام حسین(ع) به بدن انسان ضرر برساند حرام است.
• بیت المال باید برای عموم مسلمین بطور عادلانه مصرف شود و خرج آن برای عدّه‌ای خاص، حرام است. مثلاً صرف پول‌های میلیاردی برای فوتبال و ورزش‌هایی مانند شطرنج، قطعاً حرام‌است.
• سیادت فقط از طرف پدر نیست بلکه از طرف مادر هم قابل انتقال است و حتّی سیادت از طرف مادر، انتسابش مهم‌تر است.
• عالم ذر قبل از خلقت انسان وجود نداشته است و آیه ۱۷۲ سوره اعراف هیچ دلالتی بر این موضوع ندارد.

نگرش‌های سیاسی

• صادقی انقلاب بهمن ۱۳۵۷س را صرفا به پدیده‌ای سیاسی تقلیل می‌داد و خواهان گسترش ابعاد علمی انقلاب بر محوریت قرآن بود.
• صادقی علی‌رغم حقی که به زنان جهت مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی می‌دهد، اعتقادی به صلاحیت آنان جهت تصدی ولایت عامه ندارد. از نظر او زعامت سیاسی مختص مردان است و زنان تنها در اجرای بعضی از قوانین مادون ولایت عامه، حق مشارکت دارند. بر این مبنا شرکت زنان در انتخابات را می‌پذیرد، قضاوت و مرجعیت فتوا برای زنان را جایز می‌داند و فتاوای خاص دیگری نیز دارد.
• از دیدگاه او در زمان غیبت امام زمان (عج)، رهبری سیاسی جامعه اسلامی باید زیر نظر شورای فقیهان اعلمِ و اعدل، ‌بر مبنای قرآن و سنّت ثابته باشد. صادقی معتقد است: «فقیه دارای سه منصب افتاء، قضاء و رهبری سیاسی است. در افتاء و رهبری سیاسی که هر دو مربوط به تمامی امت است راهی درست به جز شورای فقیهان درجه اول نیست و در منصب قضاء، این شوراست که خطاهای قضاوت را تقلیل می‌دهد و قاضی را در موارد خطا از اتهام خودرأیی و جانبداری و خودکامگی به دور می‌سازد. ما نه از کتاب و نه سنت دلیل قاطع و حتی مظنون بر ولایت مطلقه فقیه به معنی اولویت بر نوامیس مسلمین نداریم.»

همایش بیداری قرآنی

پنج شنبه ۱۵ اسفند ۱۳۹۲ش همایشی با عنوان بیداری قرآنی با محوریت بررسی اندیشه‌های قرآنی صادقی تهرانی در دانشگاه مفید قم برگزار شد. گروهی از مخالفین وی این جلسه را به تنش کشاندند.

پانویس

منابع

پیوند به بیرون