پیوند اعضا
پیوند اعضا از مسائل مستحدثه فقهی که در آن عضو معیوب و ناکارآمد با عضو سالم جایگزین می‌شود. پیوند عضو از حیث خصوصیات دهنده عضو و گیرنده آن و همچنین نوع و جنس عضو پیوندی دارای اقسامی است و هر یک از آنها نیز احکام فقهی مخصوص به خود را دارد.
درباره جواز یا عدم جواز پیوند اعضا دو دیدگاه وجود دارد: مخالفان پیوند اعضا با استناد به دلائلی چون عدم مالکیت و سلطنت انسان بر اعضای خودش، حرمت انتفاع از اعضای میته، هتک حرمت میت مسلمان و روایاتِ نهی‌کننده از بهره بردن از میت به عدم جواز آن حکم کرده‌اند؛ در مقابل، موافقان ضمن رد دلائل مخالفان، به ادله‌ای چون حکومت ادله ثانویه بر ادله اولیه، قاعده تزاحم، قاعده اضطرار و روایات وجوب شکافتن اعضای بدن مردگان برای حفظ جان مسلمان دیگر، بر جواز پیوند عضو استدلال کرده‌اند.
امروزه بالاترین ظرفیت پیوند عضو، از افراد مبتلا به مرگ مغزی امکان‌پذیر است و می‌توان بیشتر اعضای بدن او از جمله قلب و کبد را جهت پیوند استفاده کرد. در بیشتر فتاوای فقهی برداشتن عضو از افراد مبتلا به مرگ مغزی به شرطی جایز دانسته شده که حیات فرد زنده متوقف به چنین کاری باشد. مشروعیت وصیت برای اهدای عضو نیز منوط به ضرورت و حفظ حیات دیگران به اعضای اهدایی شده است.
به گفته پژوهشگران وجود تخلفات فراوان در تاریخ علم پزشکی، ضرورت توجه به مسائل اخلاقی و همچنین کنترل و نظارت حکومتی را در حوزه پیوند اعضا دوچندان کرده است. سودجویی و اعمال نفوذ در دریافت اعضا و همچنین قاچاق اعضای انسان از آسیب‌های حوزه پیوند اعضا معرفی شده است.
جایگاه، اهمیت
پیوند اعضا از جدیدترین شیوه‌های درمان، مسئله‌ای است که به دنبال توسعه دانش پزشکی، در حوزه مطالعات اسلامی، علم حقوق، علم اخلاق و به‌ویژه در دانش فقه مورد توجه قرار گرفت. پیوند اعضا از مسائل مستحدثه فقهی است که فقها با لحاظ شرایطی آن را جایز دانسته‌اند. اهمیت مسئله پیوند اعضا در حفظ حیات انسان‌های بیمار و درمان بیماری‌های صعب‌العلاج، باعث شده آن را در مواردی واجب بدانند و حتی برخی از فقها گرفتن اجازه از ولیِّ افراد مرگ مغزی شده را لازم ندانند.
مسائل مربوط به پیوند عضو در فقه شیعه ذیل مباحثی مانند پوشش در نماز، مسائل پزشکی، قطع عضو و دیه آن، وصیت به اهدای عضو، طهارت و نجاست و تجارت عضو اهدایی بررسی شده است.
تعریف
پیوند عضو را به برداشتن عضو معیوب و ناکارآمد و جایگزین کردن آن با عضوی دیگر تعریف کرده‌اند که می‌تواند از اعضای مصنوعی یا همانندسازی شده نیز باشد. پیوند عضو را مخصوص اعضای جامد بدن انسان دانسته‌اند؛ بنابراین شامل تزریق خون، پلاسما و ... نمی‌شود. همچنین گفته شده برخی از اعمال جراحی مانند جراحی‌های ترمیمی، پلاستیک و زیبایی، پیوند عضو محسوب نمی‌شود.
دیدگاه‌ها
اندیشمندان دینی درباره پیوند اعضا دو دیدگاه کلی ارائه کرده‌اند.
- قائلین به عدم جواز پیوند عضو به دلائلی چون عدم مالکیت و سلطنت انسان بر اعضای خودش، ممنوعیت تغییر در خلقت خداوند، حرمت انتفاع از اعضای میته، نبود منفعت حلال برای اعضای مردگان، هتک حرمت میت مسلمان با انتقال اعضای آن، روایاتِ نهی از بهره بردن از میت، حرمت اتانازی (آسان مرگی) و اجماع استناد کرده‌اند.
- موافقان جواز پیوند عضو، ضمن رد دلائل مخالفان، به ادله‌ای چون حکومت ادله ثانویه بر ادله اولیه، قاعده تزاحم، قاعده اضطرار و روایات وجوب شکافتن اعضای بدن مردگان برای حفظ جان مسلمان دیگر استدلال کرده‌اند.
اقسام و احکام فقهی
نقل و برداشت عضو و پیوند آن به بیماران نیازمند از حیث خصوصیات دهنده عضو و گیرنده آن و همچنین نوع و جنس عضو پیوندی دارای اقسامی است و هر یک از آنها نیز احکام مخصوص به خود را دارد.
پیوند اشیای خارجی به انسان
امروزه با توجه به معلولیت‌های زیاد انسان در اثر تصادفات، جنگ و آسیب‌دیدگی‌های طبیعی، پزشکان با استفاده از اشیای مصنوعی و پروتزها به ترمیم اعضای آسیب دیده مصدومان می‌پردازند. در به‌کارگیری اعضای مصنوعی برای پیوند به انسان‌ها، اشکالی از سوی فقها وارد نشده و آن را جایز دانسته‌اند و تنها در موردی که پروتزهای مصنوعی دندان از جنس طلا ساخته شده باشد، برخی فقها با استناد به اینکه استفاده از پوشش طلا و زینت به آن برای مردان حرام است و نماز خواندن با آن نیز باعث بطلان نماز خواهد شد، معتقدند استفاده از روکش طلا یا دندان طلا در دندان‌های ثنایا و به قصد زینت اشکال خواهد داشت و باید ترک شود و در غیر این صورت جایز است.
پیوند از اعضای حیوانات به انسان
کمبود اعضای پیوندی عمده‌ترین مشکل اجرایی در عمل پیوند عضو است به همین دلیل برخی از پزشکان به دنبال پیوند اعضای حیوانات به انسان هستند. در پیوند اعضای حیوانات به انسان، عضو پیوندی یا از حیوان غیر نجس‌العین برداشت می‌شود یا از حیوان نجس‌العین. فقهای شیعه پیوند اعضای حیوانات چه حلال گوشت و چه حرام گوشت و همچنین حیوانات نجس‌العین یا غیرنجس‌العین را به انسان بدون اشکال دانسته‌اند. به گفته آنان زمانی که عضو حیوان به انسان پیوند زده شد و حیات در آن حلول کرد، جزو بدن انسان می‌شود.
پیوند اعضای انسان به انسان
برای پیوند عضو از انسان به انسان شقوق متعددی تصویر کرده‌اند؛ زیرا یا عضو پیوندی از انسان زنده گرفته می‌شود یا از انسان مرده و مرگ مغزی، و در صورت اول یا عضو پیوندی به خود شخص پیوند زده می‌شود یا به دیگری. در همه این صور نیز یا عضو از مسلمان گرفته می‌شود یا از کافر. درباره هرکدام از این صور احکام خاصی در کتب فقهی ارائه شده است.
پیوند عضو از انسان زنده به خودش
این نوع پیوند را در دو حالت تصویر کرده‌اند.
- گاه برای ترمیم یا درمان چنین عملی انجام می‌شود. مثلا برداشتن بخشی از پوست برای ترمیم سوختگی یا گرفتن قسمتی از استخوان تهی‌گاه برای ترمیم استخوان پا و یا گرفتن قسمتی از رگ برای پیوند زدن به قسمت‌های آسیب‌دیده. این عمل از نظر شرعی و اخلاقی جایز دانسته شده است؛ زیرا اگرچه عضو جداشده از شخص زنده، میت و نجس می‌شود؛ ولی بعد از پیوند، دارای حیات می‌گردد و جزء اصلی بدن انسان محسوب می‌شود؛ بنابراین پاک خواهد بود.
- در مواردی نیز شخص پس از اجرای حد و قصاص، عضو قطع شده خود را پیوند می‌زند. در جواز یا عدم جواز چنین موردی بین فقها اختلاف وجود دارد؛ فقهایی مانند فاضل لنکرانی قائل به منع چنین عملی شده‌اند. آنان با استناد به روایتی از امام علی(ع) چنین کاری را باعث منتفی شدن فلسفه قصاص می‌دانند؛ چراکه در قصاص باید بین جنایت انجام شده و نوع قصاص همگونی وجود داشته باشد و پیوند عضو قطع شده باعث نادیده گرفتن همگونی در بدی و زشتی عمل انجام شده در حق شخص مضروب خواهد بود. در مقابل، عده‌ای از فقها نیز قائل به جواز پیوند عضو قطع شده به دلیل قصاص شده‌اند؛ زیرا با اجرای حکم قصاص، اوامر شارع امتثال شده و پس از آن دلیل معتبری بر اثبات منع جواز پیوند نیست و حتی محمدتقی بهجت معتقد است در صورت تمکن، پیوند عضو چنین شخصی واجب است.
پیوند عضو از انسان زنده به غیر خودش
برداشتن عضو از انسان زنده برای پیوند به دیگری مانند پیوند کلیه با شرایطی جایز شمرده شده است؛ الف: حيات بيمار، متوقف بر پيوند آن عضو باشد. ب: تأمين اين عضو از غير مسلمان ممكن نباشد. ج: پس از قطع عضو، خطر جانى و يا ضرر غير قابل تحمل متوجه اعطاكننده نشود.
برداشتن عضو از انسان مرده
برداشتن عضو از بدن مردگان جهت پیوند به انسان‌های زنده را در دو حالت قابل تصور می‌دانند؛ زیرا یا شخص به مرگ طبیعی از دنیا می‌رود و یا مبتلا به مرگ مغزی می‌شوند. در حالت اول به دلیل قطع اکسیژن اعضای شخص نیز برای پیوند مناسب نیست و امروزه فقط قرنیه چشم چنین مردگانی قابل پیوند است؛ در حالی که فرد مبتلا به مرگ مغزی به دلیل اکسیژن‌رسانی مصنوعی به اعضای بدن او، بالاترین ظرفیت پیوند عضو را در حال حاضر دارا است و می‌توان بیشتر اعضای بدن او از جمله اعضای رئیسه بدن (قلب و کبد) را جهت پیوند استفاده کرد.
فقها درباره جواز یا عدم جواز پیوند عضو از انسان مرده، اختلاف نظر دارند:
- امام خمینی، در مورد پیوند عضو از میت معتقد است اگر حفظ حیات انسان دیگری منوط به این پیوند باشد، این پیوند جایز است. به گفته او قطع عضو از میت مسلمان، فقط در شرایطی که حیات شخص زنده منوط به آن عضو است، جایز خواهد بود؛ ولی قطع عضو میت غیر مسلمان را جهت پیوند، بدون مانع می‌داند.
- میرزا جواد تبریزی از فقهای معاصر، پیوند اعضای فرد مسلمان را جایز نمی‌داند چه در حال حیات و چه بعد از مرگ؛ هرچند با رضایت او باشد.
- گروهی از فقها مانند محمد فاضل لنکرانی و سیدعلی خامنه‌ای برآنند: اگر استفاده از اعضای بدن بیماران مرگ مغزی موجب سرعت بخشیدن به مرگ آنها شود، جایز نیست؛ اما اگر چنین نباشد و با اذن قبلی وی صورت بگیرد یا نجات جان شخص محترمی (مسلمان) متوقف بر آن عضو باشد، اشکال ندارد. مکارم شیرازی، برداشتن و پیوند اعضای بیماران مرگ مغزی را فقط مشروط به نجات جان مسلمانان دانسته است. محمد مؤمن نیز معتقد است اگر فعالیت قلب به وسیله دستگاه باشد نه خود به خود، قطع اعضا و پیوند آنها جایز است. مستند جواز قطع عضو و پیوند، قاعده اضطرار و قاعده الزام دانسته شده است.
اهدای عضو
اهدای عضو، نوعی کنش اجتماعی دانسته شده که بر اساس تصمیم فرد در زمان حیات و یا بر اساس وصیت و رضایت خانواده او در زمان مرگ مغزی، بخشی از اعضای بدن او برای پیوند به دیگران برداشته می‌شود. برخی از فقها اهدای عضو را به شرط عدم ضرر جانی و ضرر شدید برای اهدا کننده و همچنین به منظور نجات جان مؤمن جایز دانسته‌اند.
درباره جواز یا عدم جواز وصیت به برداشتن عضو چند نظر ارائه شده است؛ کسانی که مطلقا مخالف برداشت عضو از بدن مرده مسلمان هستند، وصیت او را نیز در این باره باطل می‌دانند. در مقابل، فقهایی که به جواز پیوند عضو در شرایط اضطرار و توقف حفظ جان مؤمن بر آن فتوا داده بودند، وصیت به اهدای عضو را در همین حوزه جایز می‌دانند. برخی نیز مطلقا قائل به جواز وصیت برای اهدای عضو هستند.
کاشت اعضا
کاشت اعضای بدن انسان در محیط آزمایشگاه و بکارگیری آن برای پیوند عضو، درمان بیماری‌های لاعلاج و ترمیم اعضای آسیب‌دیده، امروزه مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و پیشرفت‌های قابل توجهی نیز در این حوزه صورت گرفته است. کمبود عضو پیوندی باعث روی‌آوری دانشمندان به کشت اعضای بدن با استفاده از سلول‌های بنیادی شده است و بیشتر از خون بند ناف استخراج می‌شود.
کاشت اعضا از طریق کشت سلول‌های بنیادی جهت پیوند عضو از فرد به خودش یا به دیگران به دلیل به حداقل رساندن معایب پیوند عضو و داشتن مزیت‌های دیگر، جایز دانسته شده و حتی خرید و فروش آن را بدون اشکال می‌دانند.
مسائل اخلاقی
به باور پژوهشگران، اگرچه رواج پیوند اعضا باعث نجات جان انسان‌های زیادی شده و کیفیت زندگی را بهبود بخشیده است؛ ولی وجود تخلفات فراوان در تاریخ علم پزشکی ضرورت توجه به مسائل اخلاقی را در حوزه امور پزشکی به ویژه درباره پیوند اعضا دوچندان کرده است. در این زمینه چند مورد زیر را از مسائل اخلاقی پیوند اعضا دانسته‌اند:
- اطمینان از مرگ فرد برای تأیید جراحی جدا کردن عضو پیوندی از بدن فرد دهنده عضو ضروری است و این کار امروزه توسط کمیته علمی و اخلاقی ویژه‌ای صورت می‌گیرد تا از سودجویی مادی پرهیز شود.
- چگونگی انتخاب فرد گیرنده عضو نیز از مسائل مهم اخلاقی دانسته شده است؛ زیرا امکان اعمال شیوه‌های غیر اخلاقی مانند پرداخت پول توسط ثروت‌مندان در فرآیند تعیین فرد گیرنده وجود دارد.
- توجه به عواطف اعضای خانواده اهداکننده عضو در فرآیند اهدای عضو ضروری است زیرا ممکن است خود فرد مایل به اهدای عضو خود پس از مرگ باشد ولی خانواده او مخالفت کنند. در این موارد گفته شده علاوه بر رضایت خود فرد اهداکننده، کسب رضایت خانواده او نیز لازم است.
- نظارت بر تجارت و جلوگیری از قاچاق اعضای پیوندی توسط دولت‌ها امری ضروری دانسته شده؛ زیرا در برخی کشورها مانند هند این مسئله به فاجعه ملی تبدیل شده است.
کتاب‌شناسی
کتاب‌ها و مقالات متعددی درباره پیوند اعضا تدوین شده است که از جمله می‌توان به کتاب مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق نوشته حسین حبیبی اشاره کرد. این کتاب به همت مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی و توسط انتشارات بوستان کتاب منتشر شده است. پیوند اعضا و مرگ مغزی در آینه فقه اثر سید محسن مرتضوی، قطع و پیوند اعضا از دیدگاه امام خمینی تألیف سید سجاد ایزدهی، سلسله پژوهش‌های فقهی-حقوقی: پیوند اعضای بدن انسان نوشته مسعود امامی و پیوند اعضا از بیماران فوت شده و مرگ مغزی؛ بررسی فقهی و حقوقی اثر اسماعیل آقابابایی از دیگر کتاب‌هایی است که در این زمینه نوشته شده است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سنجابی و همکاران، «تعامل مبانی فقه و اخلاق در مسئله پیوند اعضا»، ص۸۲؛ مطهری‌پور و آذربایجانی، «ملاحظات اخلاقی در پیوند اعضا»، ص۱۲۰.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش. ص۱۸۰-۲۱۸.
- ↑ امام خمینی، توضیح المسائل محشی، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۹۵۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۱۵۹؛ مکارم، احکام پزشکی، ۱۴۲۹ق، ص۱۲۰.
- ↑ امام خمینی، نجاة العباد، ۱۴۲۲ق، ۹۳
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۶۲۵؛
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۳۰۴-۳۰۵.
- ↑ حاتمی و امینی، «پیوند عضو حیوان به انسان از منظر فقه و حقوق پزشکی»، ص۶۳.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش، ص۱۰۵-۱۲۵.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۵-۱۳۰.
- ↑ آقابابایی، پیوند اعضا از بیماران فوت شده و مرگ مغزی، ۱۳۸۶ش، ص۳۰؛ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش. ص۷۶؛ میرهاشمی، «مبانی مشروعیت پیوند اعضا»، ص۳-۱۲.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا، ۱۳۸۰ش، ص۷۷-۷۸.
- ↑ امام خمینی، نجاة العباد، ۱۴۲۲ق، ۹۳؛ منتظری، احکام پزشکی، ۱۴۲۷ق، ص۳۱؛ مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۹ق، ص۱۴۹.
- ↑ حاتمی و امینی، «پیوند عضو حیوان به انسان از منظر فقه و حقوق پزشکی» ص۶۳.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش. ص۷۸.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۶۲۵؛ سیستانی، ، ۱۳۸۳ش، مسئله۳۵۲؛ ، سایت شفقنا.
- ↑ آقابابایی، پیوند اعضا از بیماران فوت شده و مرگ مغزی، ۱۳۸۶ش، ص۳۰؛ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش. ص۸۰.
- ↑ میرهاشمی، «مبانی مشروعیت پیوند اعضا»، ص۶-۷؛ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش. ص۸۳.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ص۱۶۲-۱۶۴.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۹، ص۱۸۵.
- ↑ میرهاشمی، «مبانی مشروعیت پیوند اعضا»، ص۷.
- ↑ بهجت، استفتائات، ۱۴۲۸ش، ج۴، ص۴۷۶ و ۴۸۱.
- ↑ منتظری، استفتائات، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۳۷۷؛ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ص۱۵۷؛ مکارم شیرازی، احکام پزشکی، ۱۴۲۹ق، ص۱۲۲.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۰ش. ص۱۰۹.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۶۲۴-۶۲۵.
- ↑ خویی و تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، ۱۳۹۰ش، ص۳۳۱-۳۳۴؛ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۳، ص۳۶۵.
- ↑ خدادادی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۱.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتائات، ۱۴۲۴ق، ۲۸۷.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبة‌الاستفتائات، ۱۴۲۴ق، ۲۸۷.
- ↑ علیاننژادی، احکام پزشکی، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۴و۱۱۵.
- ↑ مؤمن، «پیوند اعضا»، ص۴۴؛ قائنی، المبسوط مسائل طبیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ قائنی، المبسوط مسائل طبیه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۱۴۰-۱۴۲.
- ↑ درمنش، «مطالعه عوامل موثر بر گرایش به اهدای اعضاء بدن...»، ص۹.
- ↑ حبیبی، مرگ مغزی و پیوند اعضا، ۱۳۸۰ش، ص۱۸۱-۲۱۸.
- ↑ حاتمی و مسعودی، «مبانی فقهی پیوند اعضا از مردگان مغزی و ...»، ص۱۱۸.
- ↑ موسوی بجنوردی، «بررسی پیوند عضو با استفاده از سلول‌های بنیادی با رویکردی بر نظر امام خمینی»، ص۲۳-۲۴.
- ↑ کریمی، ، مندرج در سایت زومیت؛ ، مندرج در سایت گجت نیوز.
- ↑ موسوی بجنوردی، «بررسی پیوند عضو با استفاده از سلول‌های بنیادی با رویکردی بر نظر امام خمینی»، ص۲۳.
- ↑ قاسمی، «کاوش فقهی در مالکیت مادر بر سلول‌های بنیادی خون بند ناف»، ص۳۳.
- ↑ موسوی بجنوردی، «بررسی پیوند عضو با استفاده از سلول‌های بنیادی با رویکردی بر نظر امام خمینی»، ص۳۵.
- ↑ مطهری‌پور و آذربایجانی، «ملاحظات اخلاقی در پیوند اعضا»، ص۱۲۰.
- ↑ مطهری‌پور و آذربایجانی، «ملاحظات اخلاقی در پیوند اعضا»، ص۱۲۳-۱۲۴.
- ↑ امامی رضوی، پیوند اعضا، مجموعه مقالات اخلاق پزشکی، ۱۳۷۳ش، ج۵، ص۱۰۴.
- ↑ مطهری‌پور و آذربایجانی، «ملاحظات اخلاقی در پیوند اعضا»، ص۱۲۵-۱۲۶.
- ↑ مطهری‌پور و آذربایجانی، «ملاحظات اخلاقی در پیوند اعضا»، ص۱۲۶.
منابع
- آقابابایی، اسماعیل، پیوند اعضا از بیماران فوت شده و مرگ مغزی بررسی فقهی و حقوقی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، قم، دار العلم، بی تا.
- امام خمینی، سید روح الله، توضیح المسائل محشی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۲۴ق.
- امام خمینی، سید روح الله، نجاة العباد، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس سره، ۱۴۲۲ق.
- امامی رضوی، سید حسن، پیوند اعضا، مجموعه مقالات اخلاق پزشکی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی، ۱۳۷۳ش.
- بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر معظم له، ۱۴۲۸ق.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بيت عليهم السلام، ۱۴۲۶ق.
- حاتمی، صدیقه، امینی، راضیه، ، در نشریه دین و سلامت، دوره ۵، شماره ۱، ۱۳۹۶ش.
- حاتمی، علی‌اصغر، مسعودی، ندا، ، در فصلنامه پژوهش حقوق خصوص، شماره ۱، ۱۳۹۱ش.
- حبیبی، حسین، مرگ مغزی و پیوند اعضا از دیدگاه فقه و حقوق، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبة‌الاستفتائات، قم، دفتر معظم له، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- خدادادی، غلامحسین، احکام پزشکان و بیماران مطابق با فتوای آیت الله العظمی فاضل لنکرانی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۵ش.
- خویی، سید ابولقاسم و جواد تبریزی، احکام جامع مسائل پزشکی، قم، دار الصدیقة الشهیدة(س)، ۱۳۹۰ش.
- درمنش، بنفشه، جهانداری، پیمان، سلطانی، ادریس، «عوامل موثر بر گرایش به اهدای اعضاء بدن: مطالعه موردی در یک دانشگاه نظامی»، فصلنامه علوم پیراپزشکی و بهداشت نظامی، سال سیزدهم، شماره یک، ۱۳۹۷ش.
- سنجابی، نسرین، شکربیگی، علیرضا، حریری، مهدی، «تعامل مبانی فقه و اخلاق در مساله پیوند اعضا»، در فصلنامه قرآن و طب، دوره ۳، شماره ۲، ۱۳۹۷ش.
- علیان نژادی، ابوالقاسم، احکام پزشکی مطابق با فتاوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احكام پزشكان و بيماران، در نرم افزار جامع فقه.
- قاسمی، محمد علی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.
- قاسمی، محمدعلی، ، در دوفصلنامه پژوهش‌های فقهی تا اجتهاد، شماره ۷، ۱۳۹۹ش.
- قائنی، محمد، المبسوط مسائل طبیه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.
- کریمی، فرید، ، مندرج در سایت زومیت، تاریخ درج ۳ شهریور ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.
- مؤمن، محمد، «پیوند اعضا»، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۸۲ش.
- مطهری‌پور، مرتضی، آذربایجانی، مسعود، ، در پژوهشنامه اخلاق، شماره ۱۹، ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب عليه السلام، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، تهران، نشر سایه، ۱۴۲۷ق.
- منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، در نرم افزار جامع فقه.
- موسوی بجنوردی، سید مصطفی، ، در پژوهشنامه متین، شماره ۵۶، ۱۳۹۱ش.
- میرهاشمی، سرور، ، در نشریه ندای صادق، شماره ۴۴، ۱۳۸۵ش.
- ، مندرج در سایت گحت نت نیوز، تاریخ درج ۴ مرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید ۷ خرداد ۱۴۰۱ش.