ابن مقله

ابوعلی محمد بن علی بغدادی، ادیب، خوشنویس، مبتكر و مبدع خطوط مختلف و وزیر عباسیان در شوال 272 ق. در بغداد زاده شد؛ هر چند به نوشته برخی متأخران، اصل خاندان وی از بیضای فارس بوده است. پدر او ابوالعباس علی‌ بن حسین، ملقب به مقله، خطی زیبا داشته و قرآنی نوشته كه ابن‌ ندیم آن را دیده است.

ابن مقله نزد كسانی چون ابوالعباس ثَعْلَبْ و ابوبكر ابن دُرید به كسب دانش پرداخت و در علوم ادبی تبحر یافت. وی در شانزده سالگی به دستگاه ابوعبدالله محمد بن داوود بن جرّاح راه یافت و به دبیری پرداخت، اما بعد از هشت ماه از ابن جراح جدا شد. ظاهراً نخستین سمت دیوانی او گردآوری مالیات اراضی فارس بود و پس از چندی در دستگاه ابوالحسن علی‌ بن محمد بن فُرات سمت دبیری یافت و ابن فرات در حق وی بسیار نیكی كرد و افزون بر شغل دبیری مسئولیت‌های دیگری بر عهده او نهاد كه برایش منافعی دربر داشت.

ابن مقله در نخستین دورة وزارت ابن فرات (296-299 ق.) سمت دبیری و ریاست دیوان خاتم را بر عهده داشت و در دوره دوم وزارت او (304-306 ق)، جزو خواص دستگاه وی و عهده‌دار دبیری سیده، مادر المقتدر گردید. از آنجا كه وی به طمع وزارت در این دوره با مخالفان ابن فرات همدست شده بود، پس از بركناری وی از سوی علی‌ بن عیسی كه در این هنگام ریاست دیوان‌ها را بر عهده داشت، به نظارت امور مالی ناحیه سواد انتخاب گردید.

چون در 311 ق. ابن فرات برای سومین بار به وزارت المقتدر رسید، ابن مقله را دستگیر و به‌ همراه همدستانش، نخست به بصره سپس به اهواز و بعد به شیراز تبعید كرد. ابن مقله سرانجام در 312 ق. به شیراز رسید و با آن كه ابن فرات به حاكم شیراز دستور قتل او را داده بود جان سالم به‌در برد، اما در عین حال اموال وی مصادره شد. در 314 ق، به‌ هنگام وزارت علی‌ بن عیسی، ابن مقله بار دیگر قدرت یافت، اما شغل رسمی پیدا نكرد. وی اخباری را از فردی به حاجب المقتدر می‌داده و رضایت خاطر او و خلیفه را فراهم می‌آورده است و ظاهراً همین امر باعث شد، تا پس از بركناری علی‌ بن عیسی در 316 ق. به توصیه نصر حاجب، المقتدر او را به وزارت برگزیند.

نخستین دوره وزارت وی، دو سال‌ و چهار ماه به طول انجامید و در سال 318 ق. از وزارت بركنار و زندانی شد و پس از مصادره اموالش بار دیگر به شیراز تبعید گردید.

پس از درگذشت المقتدر، ابن مقله دو نوبت دیگر به وزارت خلفای عباسی رسید. یك‌بار در زمان خلافت القاهر (320-321 ق) كه پس از بدست گرفتن زمام امور، سختگیری بسیار روا داشت و اموال مختلفی از مردم مصادره و آنان را دستگیر كرد. بار دیگر نیز پس از به خلافت رسیدن الراضی‌بالله (322 ق) به فرمان او به وزارت منصوب شد و همان سیاست گذشته را در مورد مخالفان در پیش گرفت. در سال 323 ق. به‌ دستور خلیفه، برای فرونشاندن شورشِ ابومحمد حسن‌ بن عبدالله ناصرالدوله حمدانی به موصل رفت اما تلاش وی برای سركوب مخالفان به جایی نرسید و سرانجام مجبور به استعفا گردید و در 324 ق. دستگیر و زندانی شد. در زندان هم كه بود كوشید تا نظر خلیفه را تغییر دهد ولی توفیقی نیافت و چون بیم آن می‌رفت كه با نوشته‌هایش موجب آشوب شود دست راست وی را بریدند.

ابن مقله در علوم و فنون مختلف دست داشت، از جمله در فن بلاغت، حفظ لغت، علم اِعراب و فنون شعر استاد بود. اشعار وی زیبا و ملیح بود و توقیعات او بی‌مانند و بسیار زیبا شمرده شده است. بیشتر شهرت او در هنر خوشنویسی است. اختراع نوعی خط به نام "خط منسوب" كه بعدها به‌دست ابن بوّاب تكمیل شد نیز به او یا برادرش ابوعبدالله حسن منسوب است. ابن ندیم مرتبه كمال هنر خوشنویسی را مخصوص این دو برادر دانسته است. ثعالبی نیز ضمن آن كه خط وی را نیكوترین خطوط دنیا و غیرقابل توصیف دانسته به نامه‌ای اشاره كرده كه در كلیسای قسطنطنیه بوده و در جشن‌ها، آن را در حجره ویژه‌ای از حجره‌های عبادت به نمایش می‌گذاشتند و از زیبایی و ملاحت آن در شگفت می‌ماندند.

بیشتر كسانی كه شرح حال وی را نوشته‌اند، او را نخستین مخترع و مبتكر رسم‌الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی دانسته‌اند.

او خط نسخ را در 310 ق. در زمان المقتدر عباسی و وزارت ابن فرات اختراع و وضع كرد كه به مناسبت سهولت در تحریر، ناسخ خطوط دیگر شد و از همین‌رو "نسخ" نام گرفت و از همان زمان در ممالك اسلامی شایع و رایج گردید. ابن مقله هر یك از این خطوط را برای نوشتن مطلبی مخصوص تعیین كرد و الف را مقیاس اساسی حروف می‌دانست.

ابن مقله، اواخر عمر را در زندان الراضی‌بالله سپری كرد. به‌ سبب مكاتبات بسیار ابن مقله با افراد، اطرافیان الراضی از وی ایمن نبودند؛ به همین سبب زبانش را هم بریدند و به این ترتیب زندگی پرتلاطم او پایان یافت (328 ق) و در بغداد به خاك سپرده شد.

آثار برجای مانده از ابن مقله عبارتند از: رساله فی علم‌الخط‌‌والقلم كه در دارالكتب موجود است؛ رساله فی میزان‌الخط كه در كتابخانه عطارین تونس نگهداری می‌شود؛ مرقّعی از خطاطان مختلف كه در كتابخانه سلطنتی (سابق) در تهران موجود است. همچنین از وی چند نامه برجای مانده كه در مآخذ از آنها یاد شده است.

منابع

• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "ابن مقله" از علی رفیعی (دابا)؛ تلخیص نوری السادات شاهنگیان، بازیابی: 7 مرداد 1392.