مفردات قرآن راغب (کتاب)

«المفردات فى غريب القرآن» یا «مفردات الفاظ قرآن»، از مهمترین واژه‌نامه‌های قرآنى به زبان عربى، تألیف راغب اصفهانى در قرن ۵ قمری است. این اثر به فارسى هم ترجمه شده است.

روش تفسیرى‌

مسلک راغب اصفهانی در این واژه‌نامه که بر بنیاد مواد اصلى کلمه سامان داده شده، چنین است که نخست ماده را با معناى حقیقى‌اش مى‌آورد، آنگاه مشتقات آن را یاد مى‌کند، سپس معانى مجازى را با تبیین علاقه حقیقت و مجاز عرضه مى‌دارد.

وى بر این همه اولاً از قرآن، ثانیاً از حدیث و ثالثاً از سروده‌ها و اقوال عرب گواه مى‌جوید. او همچنین به یاد کرد قرائات وارده، اقوال صحابه و تابعین و حکماء و نیز تفسیر قرآن به قرآن دست مى‌یازد.

به عنوان نمونه در ماده «خبت»، ابتدا معناى حقیقى آن را ذکر مى‌کند، «الخبت»: المطمئن من الارض، و... سپس معناى مجازى را متعرض مى‌شود، «ثم استعمل الاخبات استعمال اللین والتواضع». بعد از آن علاقه حقیقت و مجاز را بازگو مى‌کند: «والعلاقة بینهما المشابهة»، پس از آن تفسیر قرآن به قرآن را نمایان مى‌دارد: «قال الله تعالى: «وَأَخْبَتُوا إِلَىٰ رَبِّهِمْ» (سوره هود/آیه۲۳)، و قال: «وَبَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» (سوره هود/آیه۳۴) أى المتواضعین، نحو «یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ» (سوره انبیاء/آیه۱۹).

با این مثال مى‌توان بیان داشت که مفردات راغب، خود تفسیرى پربار و عمیق و مختصر است و فوائد و فرائد گوناگونى را داراست. گاه به نقد و ردّ آراء دیگران (با ابراز نظرات و آراء خود) به نیکى مى‌پردازد و در این حوزه از علوم، صاحب مرتبه اجتهاد است.

مصادر کتاب

راغب در مفردات به مؤلفات پیشینیان عنایت ویژه‌اى نشان داده و از کتبى چون «المجمل فى اللغة (ابن فارس)، الشامل فى اللغة (ابومنصور جبان)، تهذیب الالفاظ (ابن سکیت)، معانى القرآن (فرّاء)، المسائل الحلبیات (ابوعلى فارسى)، معانى القرآن (زجاج)، العین (خلیل بن احمد)، تفسیر ابومسلم اصفهانى، تفسیر غریب القرآن (ابن قتیبة)، کتاب سیبویه، معانى القرآن (اخفش)، مجاز القرآن (ابوعبیدة)، الحجة للقراءات السبعه (فارسى)، غریب الحدیث (ابن قتیبة) و... استفاده نموده است.

او در تفسیر از على بن ابیطالب علیه السلام، امام صادق علیه السلام، ابن عباس، ابن مسعود، عمر بن الخطاب، مجاهد، قتاده، حسن بصرى، شعبى، سفیان و برخى دیگر نقل اقوال مى‌نماید.

همچنین از لغویین مانند: مبرّد، کسائى، سیبویه، یونس، ابوزید، توزى، اصمعى و ابن عربى مطالبى مى‌آورد و در قرائت از حمزه، یعقوب و نقاش، نقل مى‌کند. اقوال جبائى، ابوالقاسم بلخى و ابوبکر علاف را از متکلمین بازگو مى‌نماید و سخنان حکما را بدون ذکر افراد یادآور مى‌شود.

ارزش کتاب

بسیاری از اندیشمندان زبان به ثناى «مفردات» راغب گشوده‌اند، فیروزآبادى گفته: «لا نظیر له فى معناه» و حاجى خلیفه آن را در هر علمى از علوم شرع نافع شمرده است. این اوصاف درباره دانشنامه‌اى که با محدودیت موضوعى‌اش، از نحو و صرف و لغت و تفسیر و قرائات و فقه و منطق و حکمت و اصول فقه و توحید و ادب و نوادر سخن مى‌گوید، چندان مبالغت آمیز نمى‌نماید.

پس از راغب، علماى زیادى از وى متأثر شده، کلام او را نقل نموده‌اند. از آن جمله‌اند فیروزآبادى در «بصائر ذوى التمییز» که بسیارى از عبارات راغب را در آنجا مى‌آورد. سمین حلبى در «عمدة الحفاظ فى اشرف الالفاظ» که مفردات راغب پایه و اساس کتاب اوست.

زرکشى در «البرهان»، سیوطى در «المزهر»، «الاتقان» و «معترک الاقران»، فخر رازى در تفسیر کبیر، بغدادى در «خزانة الادب»، زبیدى در «تاج العروس»، ابن حجر در «فتح البارى»، آلوسى در «روح المعانى»، ابن قیم در «بدائع الفوائد»، بروسوى در «تفسیر روح البیان» و زمخشرى در «اساس البلاغة»، از روش راغب در بیان معناى حقیقى، سپس مجازى و شواهد آنها بسیار از وى متأثر شده است.

تحقیق‌ کتاب

مفردات راغب در این چاپ با تحقیق، تصحیح و مقدمه نویسى، صفوان عدنان داودى انجام گرفته است. محقق ضمن مقدمه کوتاه خود شیوه و مراحل کار خود را به این شرح بیان داشته است:

1. ضبط متن کتاب و مقابله با ۴ نسخه خطى و چند نسخه طبع شده
2. تعیین شکل کلمات‌
3. مشخص نمودن شماره آیات و سور
4. مشخص نمودن قرائات قرآنى و نسبت آن به قارى و جداسازى قرائات صحیح از شاذ
5. مشخص نمودن احادیث و آثار از کتب حدیث
6. مشخص نمودن قائل ابیات شعرى، بیان مصادر و ضبط صحیح آنها
7. ضبط امثال و اقوال و بیان مصادر آنها از کتب لغت
8. ذکر شرح حال مختصر از اعلام وارده
9. تهیه فهرست‌هاى ۲۴ گانه در زمینه: آیات، قرائات شاذ، احادیث، آثار روایت شده، ابیات شعرى و انصاف آنها أعلام، کتب، اقوال حکماء، قواعد کلى در تفسیر، مسائل لغوى، مسائل کلامى، مسائل اصولى، مسائل منطقى، حیوانات، اصنام، آراء راغب در تفسیر و لغت، قبایل، مذاهب، مراجع و مصادر، مواد و موضوعات، فهرست منسوب، امثال عرب و اقوال آنها.

در بخش دوم به شرح حال مؤلف در ابعاد مختلف شخصیتى، تألیفات و کتاب مورد بحث (مفردات) پرداخته است. بخش سوم را مقاله‌اى به نام «الشریعة و علم الحکمة» تشکیل مى‌دهد که درباره حکمت، اقسام آن، تبیین موارد باطل، جمع بین شریعت و حکمت و نمونه‌هایى از موارد جمع راغب بین شریعت و حکمت، مى‌باشد. بخش چهارم نیز معرفى نسخه‌هاى خطى چهارگانه و نسخه‌هاى مطبوع مفردات به همراه تصویرى از صفحات مختلف نسخه‌هاى خطى را دربردارد.

وضعیت نشر کتاب

محقق محترم چاپ حاضر را با امداد از چهار نسخه خطى فراهم و تحقیق نموده است. قبل از این چهار چاپ مختلف داشته که مشخصات آنها در صفحه ۴۰ مقدمه آمده است. هر یک از نسخه‌ها به تحقیق اندیشمندى توانا انجام گرفته است، از جمله محمد سید گیلانى، محمد الزهرى الغمراوى، دکتر محمد احمد خلف الله، ندیم مدعشیلى که این خود گویاى اهمیت این کتاب مى‌باشد.

نسخه حاضر که در یک مجلد قطور به قطع وزیرى توسط محقق گرانقدر صفوان عدنان داودى انجام گرفته، چاپ اول خود را در سال ۱۴۱۲ ق (۱۹۹۲ م) در انتشارات دارالقلم دمشق و دارالشامیة بیروت پشت سر نهاده است.

این اثر به فارسى هم ترجمه شده و ترجمه جدیدى از آن به قلم جویا جهانبخش در دست آماده‌سازى بوده است. محمد سید گیلانى متوفى ۵۰۲ هجرى ترجمه‌اى بر مفردات راغب داشته که در سال ۱۳۸۱ توسط کتابخانه مرتضوى تهران چاپ و انتشار یافته است. البته برخى معاجم تفسیر مفردات الفاظ قرآن هم قسمت عمده مطالب خود را از مفردات راغب اخذ نموده ولى اشاره‌اى به آن نداشته‌اند.

منابع مقاله‌

1. مقدمه تحقیق کتاب مفردات الفاظ قرآن از صفوان عدنان داودى‌
2. مقدمه مؤلف و کتاب مفردات الفاظ قرآن
3. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج۱، ص۱۰۹۳ و ج۲، ص۱۵۷۹ و ۲۱۲۹
4. طبقات مفسران شیعه دکتر عقیقى بخشایشى، ج۵، ص۳۹۰

منبع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
  

متن کتاب مفردات قرآن راغب

مفردات قرآن