مکه
مکه مهمترین شهر کشور عربستان و جزء استان حجاز مى باشد که در بخش غربى شبه جزیره عربستان قرار دارد. کعبه در این شهر قرار دارد و این شهر از آغاز خلقت قداستی ویژه داشته است، ولى تاریخ جغرافیایى و آبادانى اش با اسکان حضرت هاجر و حضرت اسماعیل علیه السلام در آن شروع مى شود. این شهر پیش از اسلام به سبب خانه کعبه مرکز تجارت شبه جزیره عربستان بوده است. اهمیت ویژه شهر مکه علاوه بر وجود کعبه در آن، به خاطر بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این شهر و ظهور دین اسلام در آن است.
محتویات
موقعیت جغرافیایی مکه
عرض جفرافیایی مکه ۲۱ درجه و ۲۵ دقیقه است و طول آن از گرنویج ۳۹ درجه و ۵۰ دقیقه است. این شهر در بستر وادى ابراهیم و در دره اى تنگ و هلالى شکل به نام ابطح میان رشته کوه هاى مرتفعى (از طرف مشرق و مغرب) محصور شده است. ارتفاع تقریبى آن از سطح دریا ۳۳۰ متر ذکر شده. مکه در شرق دریاى سرخ و به فاصله ۶۲ کیلومترى بندر جده قرار دارد و محدود است از شمال به مدینه و از غرب به جده و از شرق به ریاض و نجد و از جنوب به یمن و عسیر.
مکه شهرى است کوهستانى و بسیار خشک و سوزان و در تابستان، هوایش بسیار گرم است و شب ها، در تابستان هوایش بهتر شود. و آب مکه، از باران است. در این شهر رودخانه یا چشمه جوشانی به صورت طبیعی جریان ندارد و لازم است آب را از چاه ها و طبقات زیرین زمین استخراج کنند. و هر چه از حرم مکه دورتر شویم، چشمه سارها و چاه هاى آب و مزارع و نخلستان ها بسیار باشد و آذوقه آن شهر را از جاى دیگر می آورند.
مکه در طول سال، در معرض بادهاى مختلف شمال غربى، شمال شرقى و جنوب غربى است. این بادها معمولا خشک هستند و گاه در فصل زمستان موجب بارش مى شوند.
نام و شهرت مکه
نام مکه تنها یک بار در قرآن کریم در آیه ۲۴ سوره فتح آمده است که خداوند می فرماید: «وَ هُوَ الَّذی کفَّ أَیدِیهُمْ عَنْکمْ وَ أَیدِیکمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکةَ مِنْ بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَکمْ عَلَیهِمْ وَ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرا»؛ او بود که در درون مکه شما را بر آن ها پیروز کرد و دست شما را از آن ها و دست آن ها را از شما کوتاه کرد و خدا به کارهایى که مى کردید آگاه و بیناست. ولى از این شهر با نام هاى دیگر در چهارده آیه یاد شده است که عبارت اند از: «بکه»، «اُم القرى»، «البلد»، «البلد الامین»، «البلدة»، «الحرم» و نام هایى مانند: «قریتک»، «من القریتین» و «واد غیر ذی زرع».
وجه تسمیه مکه:
برخی از علماء اسلام برآنند که نام مکه، به دلیل کمی آب در آن جاست. اینان می گویند: در لغت آمده است: اِمتَکَّ الفصیلُ ضرع امّه، امتصّه. بنابراین مک، به معنای مکیدن شیرخوار از پستان مادر است. امتصّ به معنای مکیدن و به سوی خود کشیدن است.
برخی هم گفته اند: مکه از آن روی مکه نامیده شده است که گناهان را محو می کند. تَذهبُ بها، یعنی از میان می برد. یا آن که فاجر را از خود می راند: تخرجه منها. چنان که گفته شده است که نامگذاری آن به بکه، به خاطر آن است که گروهی از مردم در این شهر، گروهی دیگر را دفع می کنند: یدفع بعضهم بعضا.
منظور از بکه چیست؟
«إِنَّ اوَّلَ یَبْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ؛ نخستین خانه‌ای که برای پرستش مردم نهاده شد همان است که در بکه است آن جا با برکت و راهنمایی برای جهانیان است».
بک در لغت به معنى ازدحام است و بکه چنان که طبرسى فرموده به معنى محل ازدحام است بنابراین چون محل بیت و اطراف آن، محل ازدحام براى طواف و استلام و نماز و دعاست، به آن بکه گفته شده و آن به معنى وصف است نه علم. و اگر جاى دیگر هم محل ازدحام باشد مثل جمرات منى به آن ها هم بکه گفته می شود.
در المیزان فرموده: مراد از بکه زمین کعبه است به واسطه ازدحام مردم، بکه نامیده شده است.
طبرسى از امام باقر علیه السلام نقل کرده که بکه مسجدالحرام است و مکه تمام حرم. و این مؤید مطلب فوق است زیرا مسجدالحرام محل ازدحام است. و گویند: مراد از بکه، مکه است، میم آن بباء قلب شده است. محل کعبه و محل طواف و... نیز گفته اند.
ام القری به چه معنی است؟
شهر مقدس مکه، ام القرى نیز نامیده مى شود. این نام براى این شهر، در دو آیه از قرآن مجید اطلاق شده است: «لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها» (خطاب به پیامبر:) تا انذار کنى أم القرى و کسانى را که در اطراف آن هستند.
«ام القرى» مادر آبادی ها، شهر مکه. علت این که به مکه «ام القرى» گفته مى شود این است که طبق روایاتى پس از فروکش کردن طوفان نوح، نخستین خشکى که از آب بیرون زد سرزمین مکه بود. این واقعه را دحوالارض مى گویند. لذا به مکه مادر آبادی ها گفته شد.
بلد الأمین:
از نام هاى معروف مکه که بیانگر احترام فوق العاده و قداست بیش از حد این سرزمین مقدس است، نام «بلدالأمین» مى باشد. این نام به همین صورت در قرآن کریم آمده و مورد قسم و سوگند الهى واقع شده است: «وَالتِّینِ وَالزَّیتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَاالْبَلَدِ الْأَمِینِ» سوگند به انجیر و زیتون و سوگند به طور سینا و این شهر امن.(بلدالأمین)
بدون شک منظور از بلدالأمین در این آیه، شهر مکه است زیرا که سوره التین در مکه نازل شده. از آن گذشته، در آیات دیگرى از قرآن نیز، محل امن بودن مکه و حرم به روشنى بیان شده است، مانند:
«أَوَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً» آیا آن ها را در حرمى که محل ایمنى است مکان ندادیم؟
«وَمَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» هر کس داخل آن (مکه) شود در امان خواهد بود.
این که خداوند شهر مکه را سرزمین صلح و آرامش و جایگاه امن و آسودگى قرار داده، از برکت دعاى حضرت ابراهیم علیه السلام بنیانگذار کعبه است که از خداوند چنین درخواست نموده است: «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً». هنگامى که ابراهیم گفت: خدایا! این شهر را محل امن قرار بده.
بدین گونه خداوند مکه و حرم را محل امنیت و آرامش خاطر براى همه حتى مجرمان و گنهکاران قرار داده و هیچ کس را نباید و در آن جا آزار و اذیت کرد هر چند جنایتى را مرتکب شده و یا حدى برگردن او باشد و در آن سرزمین مقدس امنیت همگان حتى حیوانات و وحوش تضمین شده است. البته باید توجه داشت که تنها امنیت آن دسته از مجرمان تضمین شده که جرم آن ها در خود حرم واقع نشود، اما کسى که احترام حرم را حفظ نکند، دیگر حرمتى براى او نیست و مى توان او را در همان جا مجازات نمود.
براى شهر مکه علاوه بر نام هایى که ذکر کردیم، نام هاى دیگرى نیز در بعضى از کتاب ها آمده که عبارتند از: ام، ام الارضین، ام راحم، ام رحم، ام رحمان، ام رحمه، ام روح، ام زحم، ام صبح، ام الصفا، ام القرى، ام کوثى، ام المشاعر، امین، امینه، باسه، بره، بساسه، بساق، بطحا، بکه، بلد، بلدامین، بلدالله، بلدالله تعالى، بلدالامین، بلد حرام، بلده، بلدة المروزقه، بیت الدعا، بیت العروس، بینه، تاج، تهامه، جامعه، حاطمه، حجاز، حرام، حرم، حرم آمن، حرم الله، حرم الله تعالى، حرم امن، حرمه، خیر البلاد، رأس، رتاج، رحم، ساق، سبوحه، سلام، سیل، شباشعه، صلاح، طیبه، عاقر، عذراء، عرش، عرش الله، عروش، عروض، عریش، عزیز، غاشه، فاران، قادس، قادسیه، قریه، قریة الحمس، قریة النمل، کبیره، کریساء، کوثى، ماحى، مبارکه، متحفه، مخرج صدق، مدینة الرب، مذهب، مرویه، مشرفه، مسجدالحرام، معاد، معطشه، مفخمه، مقدسه، مکتان، مکرمه، مهابه، مهبط، نادره، ناسه، ناشته، ناشر، ناشه، نامیه، نجر، نساسه، نقرة الغراب، وادى، وادى، وادى غیر ذى ذرع، والده... .
مکه در ادوار گذشته
منطقه مکه از قدیم الایام در مسیر کاروانیان راه یمن و شام بود ولى تاریخ جغرافیایى و آبادانى اش با اسکان حضرت هاجر و حضرت اسماعیل علیه السلام در آن شروع مى شود. آن زمان که حضرت ابراهیم پیامبر عظیم الشأن علیه السلام زن و فرزند خود را به امر الهى در بیابان غیر ذى ذرع و بى آب ساکن ساخت، به اراده الهى چشمه آبى زیر پاى کودک حضرت هاجر علیه السلام جوشید و با پیدایش آب (زمزم) قوم جرهم (از قبایل یمنى) که در حدود مکه بسر مى بردند در این نقطه اقامت گزیدند و آن گاه که کعبه به دست تواناى پیامبر گرانقدر حضرت ابراهیم و با کمک فرزندش حضرت اسماعیل علیهم السلام بنا گردید مکه از جهت تشریفات مذهبى و از جهت امور بازرگانى ارزش و اعتبار یافت.
و اما مکه شهرى که پایگاه توحید قرار داده شده اهمیت حیاتى و جهانى اش را با ظهور پیامبر اسلام آغاز نمود. با تولد اسلام مکه جایگاه توحید ابراهیمى خود را که در سیر زمان فراموش شده بود دوباره بدست آورد. در ابتدا کفار و مشرکین با آزار و قصد قتل پیامبر اسلام سبب شدند که حضرت بعد از سیزدهمین سال بعثت در شب ربیع الاول به امر الهى مکه را ترک گوید و به مدینه مهاجرت فرماید. تا این که حضرت در دهم رمضان سال هشتم هجرى با سپاهى متشکل از ده هزار مسلمان از مدینه عازم مکه گردیدند و بعد از ده روز به مکه رسیدند و در ناحیه ذى طوى سپاه را چهار قسمت کردند که هر کدام از جهتى روانه شهر گشتند. مکیان تاب مقاومت در خود ندیدند و به پیشتاز شتافتند. مکه بدون خونریزى فتح گردید و حضرت بر مکیان رحمت آورد و آزادشان ساخت. مکه از قید کفر آزاد گردید و پایگاه توحید گشت.
حرم بودن شهر مکه
در قرآن در وصف مکه آمده است: «أو لم نمکّن لهم حرما آمنا یجبی الیه ثمرات کل شیء» (سوره قصص/آیه۵۷) آیا برای اهل مکه حرم أمن قرار ندادیم که میوه از هر جنس بدان جا میبرند.
علامه شعرانی در کتاب نثر طوبی در این خصوص می گوید: «حرم زمین مقدس است پیرامون مکه و از همه جانب بدان احاطه دارد و حدودی بر آن از هر طرف ساخته اند و بومیان آنجا از عهد پیغمبر صلی الله علیه و آله و پیش از آن حدود حرم را نسل به نسل حفظ کرده اند چنانکه سایر مشاعر را مثلا حدود عرفات و مشعر الحرام و منی و جای جمرات و مسجد پیغمبر صلی الله علیه و آله و محل سعی بین صفا و مروه و حجر اسماعیل و امثال آن به تواتر معلوم است. حد حرم از طرف مغرب که سوی دریاست به مکه نزدیک است قریب یک فرسخ اما از جانب مشرق که سوی منی و عرفات است نزدیک سه فرسخ است و از شمال و جنوب حدی معلوم دارد فاصله هر یک را بذراع و اشبار تعیین کرده است. منی جزء حرم است و عرفات بیرون حرم مگر در اول آن مسجدی است که یک نیمه آن از حرم است و نیم دیگر بیرون حرم. حرم مکه در شرع احکامی دارد از جمله آن که شکار حیوان در آن جا حرام است و کندن درخت آن جائز نیست و لقطه آن را نتوان برداشت.»
اماکن متبرکه مکه
- مسجدالحرام: مسجدی است بسیار باعظمت که در فضیلت و شرافت بی نظیر می باشد، یک نماز در آن برابری می کند با صد هزار نماز در مساجد دیگر، پس بایستی وقت را غنیمت شمرده و از فضیلت های معنوی مسجدالحرام حداکثر بهره را بُرد. کعبه در وسط مسجدالحرام قرار دارد.
- حِجر اسماعیل: بنایی است به شکل نیم دایره با دیواری به ارتفاع یک متر و ۳۰ سانتیمتر که در جانب شمالی کعبه قرار دارد، و قبر حضرت اسماعیل علیه السلام و هاجر، مادر آن حضرت در آن جا می باشد، و بنابر بعضی روایات قبور جمعی از انبیاء علیهم السلام هم در آن جا است.
- مقام ابراهیم: محلی است در نزدیک کعبه، به فاصله حدود ۱۳ متر، دارای گنبدی کوچک که با شیشه احاطه شده، و در آن سنگی قرار دارد، که گفته می شود حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام بر آن ایستاده، و مردم را به حج خدا دعوت کرده است، و اثر پاهای مبارکش در آن پیدا می باشد، حجاج نماز طواف خود را پشت این مقام بجای می آورند.
- زمزم: نام چاه آبی است که خداوند به لطف خود در زیر پای حضرت اسماعیل جاری ساخت، و در طول تاریخ و پیش آمد حوادث، بارها مرمَّت و لایروبی گردیده، و فعلاً آب آن نیز مورد استفاده حُجّاج بیت الله الحرام قرار می گیرد، و آب آن مورد توجه خاص نبی اکرم صلی الله علیه و آله بوده است، و در طول تاریخ اسلام مؤمنین بدان تبرک می جسته اند. آب زمزم، مبارک و موجب شفاست. رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه آب زمزم را درخواست می فرمودند. و در روایت وارد شده: وقتی از آب زمزم نوشیدی، بگو: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْماً نافِعاً وَ رِزْقاً واسِعاً وَ شِفاءاً مِنْ کُلِّ داء وَ سُقْم؛ خداوندا! این را سبب دانشی سودمند و روزی واسع و شفای از هر درد و بیماری قرار ده.» نوشیدن آب زمزم بعد از نماز طواف مستحب است.
- صفا و مروه: صفا در سمت جنوب شرقی و مروه در سمت شمال شرقی کعبه قرار دارند. منظره صفا و مروه بسیار زیبا و باشکوه می باشد، و مستحب است مردها قریب هفتاد متر از سعی را به طور «هَرْوَلَه» حرکت کنند، که حدود آن با رنگ و چراغ سبز مشخص گردیده است.
- شِعب ابی طالب: شعب ابی طالب در شمال شرقی مسجدالحرام و در نزدیکی صفا و مروه واقع شده، و محل ولادت رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام است. خاندان بنی هاشم و عبدالمطلب در همین مکان زندگی می کرده اند و پس از بعثت توسط مشرکان حدود سه سال محاصره اقتصادی شدند. طبق نقل مورخین عده ای از سران قریش در دارالندوه گرد آمدند و عهدنامه ای تنظیم و پیمان بستند که نسبت به فرزندان عبدالمطلب سختگیری و آن ها را تحریم اقتصادی و تحت اذیت و آزار قرار دهند، سرانجام بعد از گذشت سه سال از این پیمان پنج نفر از مشرکین پشیمان شده و عهدنامه را پاره کردند.
- محل ولادت پیامبر اکرم (ص): در نزدیکی صفا و مروه میدانی است که در آن جا کتابخانه ای به نام «مکتبة مکة المکرمه» واقع شده، در این بقعه نور عالم تاب نبی اکرم صلی الله علیه و آله بر جهانیان تابید، و در همین محل مدتی در کنار مادرش آمنه زندگی نمود.
- غار حِرا: جبل النور، اسم کوهی است در داخل شهر مکه، و در آن غاری می باشد به نام غارِ حِرا که رسول اکرم صلی الله علیه و آله قبل از بعثت در آن به تفکر و عبادت خداوند می پرداخت، و در هر فرصتی به سوی آن می شتافت، تا این که در ۲۷ رجب، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد، و با آوردن آیات سوره علق، «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ» آن حضرت به نبوت مبعوث شد.
- کوه ثَوْر: کوهی است که در پایین شهر مکه، تقریباً در دو فرسخی مسجدالحرام واقع شده، در آن کوه غاری است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در وقت مهاجرت به جانب مدینه در آن پنهان شدند، و این کوه را جبل الثور نامیده اند.
- عَرَفات: سرزمین عرفات بیابان وسیع و همواری است که در شمال مکه در مسافت حدود ۲۱ کیلومتری واقع شده است، و از حد حرم خارج است. عرفات سرزمینی است که حضرت آدم و حوّا علیهماالسلام بعد از جدایی طولانی، در این سرزمین به یکدیگر رسیدند، و نسبت به هم آشنا و عارف گردیدند. عرفات سرزمینی است که آدم در این سرزمین اعتراف به گناه خویش کرده است. عرفات سرزمینی است که دعا در آن مستجاب است، کوه عرفات را «جبل الرحمه» می گویند، و امام حسین علیه السلام دعای عرفه را در کنار همین کوه خواندند. وقوف در عرفات از ارکان حج می باشد.
- مُزدَلفه (مشعرالحرام): از انتهای مأزَمَین در سمت عرفات تا وادی مُحَسِّر در سمت مِنی، مُزدلفه یا مَشعرالحرام نامیده شده است.
- مِنا: منا، سرزمینی است میان وادی مُحَسِّر و جمره عقبه که جزو حرم می باشد، و در فاصله کمی در جانب شرقی بین مکه و مشعرالحرام قرار دارد. از جمره عقبه که حد نهایی مکه است تا وادی محسر در طرف مُزدلفه، منا است، و طول آن حدود «۳۶۰۰ متر» می باشد. یکی از جهاتی که این جا را منا گفته اند آن است که جبرئیل امین در این حصار به حضرت ابراهیم علیه السلام گفت از خدا تمنا و درخواست کن.
- مسجد خَیفْ: از مساجد بسیار باعظمت است و در منا قرار دارد.
- قبرستان مَعْلاة: قبرستان مَعلاة ـ محله بالا ـ یا حُجون که در میان ایرانیان به قبرستان ابوطالب شهرت یافته قبرستانى کهن است که به دلیل درآغوش گرفتن بسیارى از چهره هاى برجسته و ممتاز از اجداد و اصحاب رسول خدا صلى الله علیه و آله و علما و تابعین، پس از قبرستان بقیع، قبرستانى مورد توجه و اعتناى مسلمانان بوده و از زیارتگاه هاى عمومى زائرانِ خانه خدا بشمار مى آید. این مکان را در قرون اخیر به نام «مقبره بنى هاشم» نیز مى شناسند.
پستی و بلندی های مکه
کوههای اطراف مکه:
مکه در میان دره واقع شده و اطراف آن را کوه هایى چند دربرگرفته است، به طورى که تنها چند راه خروجى به سمت یمن، دریاى سرخ و شام در آن وجود دارد. مهمترین کوه هاى مکه عبارتند از:
- ابوقبیس، با ارتفاع ۴۲۰ متر که در شرق مسجدالحرام واقع است. در حال حاضر قصر ملک بر بالاى آن بنا شده و بخشى از آن در فضاى باز جلوى مسعى افتاده و در واقع، بخشى از کوه از جاى برداشته شده است. این کوه را به دلیل همسایگى با کعبه، از کوه هاى مقدس دانسته اند. همچنین گفته اند که در جریان طوفان نوح، امانت دار حجرالاسود بوده است. کوه صفا که سرآغاز و مبدأ سعى است، در دامنه این کوه واقع شده است.
- قُعَیقعان یا جبل هندى، با ارتفاع ۴۳۰ متر در غرب مکه است. فاصله این دو کوه، حد قدیم مکه است. از دوران هاى دور، در اطراف و بر فراز این کوه، بناهاى مسکونى مى ساخته اند.
- جبل النور یا حِرا با ارتفاع ۶۳۴ متر در شمال شرق مکه است و اولین آیات قرآنى در آن جا بر رسول خدا صلى الله علیه و آله نازل شد.
- ثور، با ارتفاع ۷۵۹ متر در جنوب بر سرپاست؛ جایى که پیامبر صلى الله علیه و آله به هنگام هجرت در آن جا مخفى شد.
- خَنْدمه، در پشت کوه ابوقبیس است.
- عُمَر، که در غرب مکه واقع است.
- ثبیر، در شرق مکه است.
وادى ابراهیم در میان کوه هاى مکه واقع شده و یک وادى نسبتا طولانى است که مسجدالحرام در میانه آن قرار گرفته و در واقع، مسیر و مَسیلى است که آب بارانِ قسمت بالاى مکه یا مَعْلاة، از سمت حَجون به پایین را به مَسْفله در این سوى مسجدالحرام، به سمت اَجْیاد منتقل مى کرده است.
دره هاى اطراف مکه:
دره هاى مکه عبارت است از: «شعب حجون» و «شعب دار مال اللّه» و «شعب البطاطین» و «شعب فلق ابن الزبیر» و «شعب ابن عامر» و «شعب الجوف» و «شعب الخوز» و «شعب أذاخر» و «شعب خط» و «شعب الصفا» و «شعب الرزازین» و «شعب الجبیریین» و «شعب الجوف» و «شعب الجزارین» و «شعب زقاق النار» و «شعب جبل تفّاحه» و «شعب حجاج» و «شعب العطارین» و «شعب جیاد الکبیر» و «شعب جیاد الصغیر» و «شعب النفر» و «شعب ثور و خیام عنقود» و «شعب یرنى» و «شعب على» و «شعب ثنیة المدنیین» و «شعب حمام».
پانویس
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، ص ۱۸۷.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص ۲۸۸.
- ↑ تعیین سمت قبله و تشخیص ظهر حقیقى مدینه منوره به اعجاز رسول الله (ص)، حسن حسن زاده آملی، نشر قیام، ۱۳۷۹، ص۷.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، ص ۱۸۸.
- ↑ آثار البلاد و اخبار العباد، ص: ۱۶۳.
- ↑ مکه و مدینه تصویرى از توسعه و نوسازى، ص ۱۴۸.
- ↑ حج و عمره در قرآن و حدیث.
- ↑ تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، ص ۴۶.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۹۶.
- ↑ قاموس قرآن، ج ۱، ص: ۲۲۰.
- ↑ سوره انعام، آیه ۹۲ و سوره شورى، آیه ۷.
- ↑ کوثر، ج ۳، ص: ۴۹۳.
- ↑ سوره التین، آیات ۲-۱.
- ↑ سوره قصص، آیه ۵۷.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۹۱.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۳۸.
- ↑ کوثر، ج ۲، ص: ۱۹۷.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، ص ۱۹۰.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج، ص ۱۸۸.
- ↑ نثر طوبی، ج۱، ص۱۶۸
- ↑ ادعیه و آداب حرمین ویژه مکه مکرمه، ص ۱۹۵.
- ↑ آثار اسلامى مکه و مدینه.
- ↑ آثار اسلامى مکه و مدینه، ص ۳۷.
- ↑ البلدان، ص ۹۴.
منابع
- نثر طوبی، ابوالحسن شعرانی، تهران: انتشارات اسلامیه
- فرهنگ اصطلاحات حج، محمديوسف حريرى؛ قم: انتشارات هجرت، چاپ اول، 1382.
- آثار اسلامى مكه و مدينه، رسول جعفریان؛ قم: مشعر.
- حج و عمره در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری شهری / مترجم: جواد محدثی؛ قم: دارالحديث، چاپ اول، 1378.
- تاريخ مكه از آغاز تا پايان دولت شرفاي مكه، احمد سباعی، رسول جعفریان (مترجم)، قم: مشعر، 1385.
- قاموس قرآن، سيد على اكبر قرشى؛ تهران : اسلاميه ، چاپ پنجم ، 1367 ش .
- كوثر، جعفرى يعقوب.
- آثار البلاد و اخبار العباد، زكريا بن محمد بن محمود القزوينى؛ تهران: اميركبير، چاپ اول، 1373 ش .
- مكه و مدينه تصويرى از توسعه و نوسازى، عبيدالله محمدامين كردى؛ ترجمه: حسين صابرى.
- البلدان / ترجمه: اليعقوبى، احمد بن ابى يعقوب ؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، 2536 ش .
- ادعيه و آداب حرمين ويژه مكه مكرمه، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت مركز تحقيقات حج.