ابنابیالثلجاِبْنِ اَبی الثّلْج، نام دو تن از محدثان وابسته به یک خاندان در سده‌های ۳ و ۴ق/۹ و ۱۰م به نام‌های ابوبکر یا ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن اسماعیل و ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن اسماعیل، کاتب بغدادی می‌باشد. ۱ - محمد بن عبداللهابوبکر یا ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن اسماعیل (د ۲۵۷ق/ ۸۷۱م). ۱.۱ - زندگیوی در بغداد می‌زیست، لیکن اصل او از ری بود و به روایتی مدتی نیز در آن‌جا اقامت داشته است. [۱]
ابن حبان، محمد، ج۹، ص۱۳۵، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۴۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱.۲ - مشایخابوبکر از جمع کثیری از مشایخ بغداد هم‌چون حسن بن موسی اشیب، علی بن حفض مدائنی، و عبدالرحمان بن غزوان قراد و جز آنان حدیث شنید. مزّی فهرستی از مشایخ وی را آورده است. [۳]
مزی، یوسف، ج۱۶، ص۳۵۱، تهذیب الکمال، نسخه خطی احمد ثالث، توپکاپی سرای، شم ۶۲۹۶.
ذهبی شبابه (ابن سوار فزاری) را نیز از جمله مشایخ وی یاد کرده است. [۴]
ذهبی، محمد، ج۷، ص۳۵۸، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
وی از یاران احمد بن حنبل نیز بوده است. [۵]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۸۵-۸۶، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
[۶]
مزی، یوسف، ج۱۶، ص۳۵۱، تهذیب الکمال، نسخه خطی احمد ثالث، توپکاپی سرای، شم ۶۲۹۶.
۱.۳ - راویان و شاگرداندر میان راویان و شاگردان او نام محدثان بنامی چون بخاری، ترمذی، ابن ابی داوود، ابن ابی حاتم و ابن خزیمه به چشم می‌خورد. [۷]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۴۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۸]
مزی، یوسف، ج۱۶، ص۳۵۱، تهذیب الکمال، نسخه خطی احمد ثالث، توپکاپی سرای، شم ۶۲۹۶.
۱.۴ - طبقه رواییبا بررسی مشایخ و شاگردان ابوبکر می‌توان دریافت که وی در طبقه یحیی ابن معین (د ۲۳۳ق)، ابوبکر بن ابی شیبه (د ۲۳۵ق)، اسحاق بن راهویه (د ۲۳۸ق) و احمد بن حنبل (د ۲۴۱ق) بوده و بر معاصران خود تقدم طبقه داشته است. به عنوان نمونه بخاری که در ۱۹۴ق/۸۱۰م متولد شده، در ۲۰۵ق آغاز به استماع حدیث کرده و در ۲۵۶ق وفات یافته، [۹]
ذهبی، محمد، ج۲، ص۵۵۵ -۵۵۶، تذکرةالحفاظ حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
در طبقه بعد از وی قرار داشته است. وی نه تنها از راویان ابوبکر است، بلکه از برخی مشایخ او نیز مانند قراد با واسطه روایت می‌کند. [۱۰]
بخاری، محمد، ج۷، ص۸۳، الصحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۱.۵ - وثاقتابن حبان [۱۱]
ابن حبان، محمد، ج۹، ص۱۳۵، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابوبکر را در زمره ثقات آورده و ابن ابی حاتم [۱۲]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، ج۳، ص۲۹۴، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۴م.
نیز او را صدوق خوانده است. بخاری در صحیح از وی نقل حدیث کرده است. [۱۳]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۴۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۱.۶ - آثاراگرچه تألیقی به ابوبکر نسبت داده نشده، اما با توجه به رواج مسندنویسی در میان رجال هم طبقه او می‌توان احتمال داد که وی نیز مسندی گردآورده باشد که از میان رفته است. ۲ - محمد بن احمدابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن اسماعیل، کاتب بغدادی (۲۳۸-۳۲۲ق/۸۵۲ -۹۳۴م). وی نواده ابن ابی الثلج محمد بن عبدالله است و سبب اشتهار وی به کاتب معلوم نیست. ۲.۱ - مذهباو بر مذهب امامیه بود. ابن ندیم [۱۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۸۹.
او را «خاصی عامی» معرفی کرده و افزوده است که تشیع او بر تسنن غالب است. در عین حال او را در شمار فقهای اصحاب حدیث (از اهل سنت) دانسته است. در جای دیگر [۱۵]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص ۲۹۲.
وی را پیرو مکتب فقهی محمد بن جریر طبری و از اصحاب او شمرده است، اما طوسی [۱۶]
طوسی، محمد، ج۱، ص۵۰۲، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
به صراحت، و نجاشی تلویحاً او را امامی دانسته‌اند. کتاب تاریخ الائمه وی نیز دلالت تام بر این معنی دارد. به هر حال با توجه به مشایخ و آثار ابن ابی الثلج، وی در معارف اهل سنت و تشیع هر دو مطلع بود و در عین اعتقاد به مبانی تشیع و تألیف آثاری در اثبات این مذهب به حدیث و فقه اخباری اهل سنت نیز علاقه‌مند بود و در این باب به تحصیل و تألیف پرداخت. این مسأله با عنایت به وضع شیعه در بغداد آن روزگار کاملاً موجه است. با توجه بدان‌چه گفته شد، ابن ابی الثلج را می‌توان از پیش‌گامان مکتب شیعی اخباری بغداد به شمار آورد. وی در نوجوانی روزگار امامت هادی (ع) (۲۲۰-۲۵۴ق/۸۳۵ - ۸۶۸م) و امام حسن عسکری (ع) (۲۵۴-۲۶۰ق/ ۸۶۸ -۸۷۴م) را درک کرده است. ۱.۵ - وثاقتابن ابی الثلج کثیر الحدیث بوده [۱۸]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۹.
و شاگردش یوسف قوّاس [۲۰]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۳۳۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و نیز نجاشی او را توثیق کرده‌اند.۱.۲ - مشایخاز میان مشایخ وی می‌توان از نیایش، محمد بن عبدالله، ابو زید عمر ابن شبه، قاسم بن محمد مروزی و ابو عبدالله جعفر بن محمد حسنی نام برد، (برای آگاهی از دیگر مشایخ وی به این منابع رجوع کنید [۲۲]
ابن ابی الثلج، محمد«تاریخ الائمه» در مجموعه نفیسه، ص۳، قم، ۱۳۹۶ق.
[۲۵]
ابن شاذان، محمد، ج۱، ص۱۷۵، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۹]
طوسی، محمد، ج۲، ص۲۱۶، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۳۰]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۳۸، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
[۳۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۳۳۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۲]
خطیب بغدادی، احمد، ج۵، ص۴۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۳]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۸۵، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
). وی از محمد بن همام اسکافی نیز بهره‌هایی گرفته است. [۳۴]
ابن ابی الثلج، محمد، ج۱، ص۲۶، «تاریخ الائمه» در مجموعه نفیسه، قم، ۱۳۹۶ق.
۲.۴ - شاگردانراویان و شاگردان بنام وی اینانند: قاضی ابوالفرج معافی بن زکریا، ابوالحسن دارقطنی، ابوحفص بن شاهین، ابوبکر دوری و ابوالمفضل شیبانی (برای اطلاع بیشتر از راویان وی به این منابع رجوع کنید [۳۵]
ابن ابی الثلج، محمد، «تاریخ الائمه» در مجموعه نفیسه، ص۳، قم، ۱۳۹۶ق.
[۳۶]
ابن بابویه، محمد، ج۱، ص۱۵۷-۱۵۸، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، ۱۳۹۸ق.
[۳۷]
ابن بابویه، محمد، ج۱، ص۱۵، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۷۹ق.
[۳۸]
ابن شاذان، محمد، ج۱، ص۱۷۵، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
[۳۹]
مفید، محمد، ج۱، ص۱۸، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، تهران، ۱۴۰۳ق.
[۴۰]
مفید، محمد، ج۱، ص۲۸۶، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، تهران، ۱۴۰۳ق.
[۴۱]
نجاشی، احمد، الرجال، ص۸، قم، ۱۴۰۷ق.
[۴۲]
نجاشی، احمد، الرجال، ص۳۸۲، قم، ۱۴۰۷ق.
[۴۳]
طوسی، محمد، ج۲، ص۲۱۶، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
[۴۴]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۳۸، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
[۴۵]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۵۱، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
[۴۶]
طوسی، محمد، ج۱، ص۵۱۳، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
[۴۷]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۳۳۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۸]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۴۲۶، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۹]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۸۵، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
). ۲.۵ - وفاتتاریخ وفات ابن ابی الثلج را ۳۲۲ق، [۵۰]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۳۳۸ به نقل از ابن قانع، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳۲۳ق [۵۱]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۲۷۹، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵۲]
خطیب بغدادی، احمد، ج۱، ص۳۳۸، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و ۳۲۵ق [۵۳]
طوسی، محمد، ج۱، ص۵۰۲، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
دانسته‌اند.۱.۶ - آثارنجاشی کتابی به نام تاریخ الائمه به وی نسبت می‌دهد. این کتاب در مجموعه‌ای با عنوان مجموعه نفیسه در قم، ۱۳۹۶ق به چاپ رسیده است، سند روایت آن در اجازات به تصریح آیت‌الله مرعشی در مقدمه همین مجموعه سندی متصل است، اما شواهدی در متن این اثر وجود دارد که نشان می‌دهد شخص دیگری نکاتی بر آن افزوده است (این شخص شاید ابوعلی عمادی راوی کتاب بوده است)، از جمله در صفحه ۳۴ آن از نیابت حسین بن روح و ابوالحسن سمری و آغاز غیبت کبری سخن به میان آمده است و حال آن‌که حتی اگر درگذشت ابن ابی الثلج را در ۳۲۵ق بدانیم، وی نیابت سمری (۳۲۶- ۳۲۸ق) غیبت کبری (۳۲۸ق) را نمی‌توانسته است، درک بکند. ۲.۷ - آثار منسوباین آثار نیز منسوب به اوست: ۱. ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (ع) یا التنزیل فی امیرالمؤمنین (ع). [۵۶]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۵۱، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
این کتاب تا سده ۷ق/۱۳م باقی بود و مورد استفاده ابن طاووس در الیقین [۵۷]
ابن طاووس، علی، ج۱، ص ۴۵-۴۷، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق.
واقع شده است؛۲. البشری و الزلفی فی فضائل الشیعه یا البشری و الزلفی و صفة الشیعه و فضلهم [۵۹]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۵۱، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
۳. اخبار النساء الممدوحات؛ ۴. اخبار فاطمه و الحسن و الحسین؛ ۵. من قال بالتفضیل من الصحابة و غیرهم؛ ۶. اسماء امیرالمؤمنین (ع) فی کتاب‌الله؛ [۶۱]
طوسی، محمد، الفهرست، ص۱۵۱، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
۷. السنن و الا¸داب علی مذاهب العامّة؛ ۸. فضائل الصحابه؛ ۹. الاختیار من الاسانید؛ [۶۲]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۹.
۱۰. تفسیر. [۶۳]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷.
۳ - فهرست منابع(۱) ابن ابی الثلج، محمد، «تاریخ الائمه» در مجموعه نفیسه، قم، ۱۳۹۶ق. (۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۴م. (۳) ابن بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، ۱۳۹۸ق. (۴) ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۷۹ق. (۵) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۶) ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق. (۷) ابن طاووس، علی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق. (۸) ابن ندیم، الفهرست. (۹) بخاری، محمد، الصحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۱۱) خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م. (۱۲) ذهبی، محمد، تذکرةالحفاظ حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۱۳) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۴) طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. (۱۵) طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۶) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف. (۱۷) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی احمد ثالث، توپکاپی سرای، شم ۶۲۹۶. (۱۸) مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، تهران، ۱۴۰۳ق. (۱۹) نجاشی، احمد، الرجال، قم، ۱۴۰۷ق. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی الثلج»، ج۲، ص۷۸۷. رده‌های این صفحه : اصحاب امام هادی | حدیث شناسی | رجال | علمای قرن چهارم | علمای قرن سوم | محدثین شیعه
|