ابوالعرب محمد بن احمد تمیمیاَبوالْعَرَب، محمدبن احمد بن تمیم بن تمّام تمیمی (د ۳۳۳ق/ ۹۴۵)، محدث ، رجال شناس و مورخ می باشد . ۱ - زندگی نامهاو از خانواده ای سرشناس در قیروان بود .نیای بزرگ وی تمّام در ۱۸۳ ق به فرماندهی لشکری از تونس به قیروان آمد و محمد بن مقاتل عامل هارون الرشید را برکنار کرد و ولایت آن‌جا را در دست گرفت و خود در تونس ساکن شد، اما سال بعد در حمله متقابلی که از سوی محمد بن مقاتل بر ضد وی به عمل آمد، پذیرای شکست شد و از محمد بن مقاتل امان گرفت. به هر روی تمیم را نویسندگان به عنوان فردی از امرای افریقیه نام برده اند. [۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
[۲]
ابن عذاری، احمد بن محمد، ج۱، ص۹۰ ـ ۹۲، البیان المغرب، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۸۳ م.
احمد پدر ابوالعرب نیز اهل علم بود و از دانش اندوزی وی نزد بزرگانی چند اطلاعی در دست است. [۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
به گفته عبدالوهاب ، ابوالعرب در قصر القدیم ( عباسیه) متولد شد [۴]
عبدالوهاب، حسن حسنی ، ورقات،ج ۱، ص۳۵۸ ، تونس، ۱۹۷۲ م،
. کنیه وی در خور توجه است، زیرا کنیه ای بسیار نادر بوده و حتی در برخی کتابها که به ذکر کنیه‌ها پرداخته شده، اشاره ای به آن نشده است.آگاهی از زندگی ابوالعرب اندک است، اگرچه دو محقق کتاب طبقات ابوالعرب، بر پایه تاریخ درگذشت قدیم ترین شیخ وی، تولد او را میان سالهای ۲۵۰ ـ ۲۶۰ ق برآورد کرده اند، [۵]
شابی، علی و نعیم حسن بافی، مقدمه بر طبقات
اما مخلوف [۶]
مخلوف، محمد بن محمد، ج۱، ص۸۴، شجره النور الزکیـه، قاهره، ۱۳۵۰ ق.
و عبدالوهاب [۷]
مخلوف، محمد بن محمد، ج۱، ص۸۰، شجره النور الزکیـه، قاهره، ۱۳۵۰ ق.
تولد او را در ۲۵۰ق/ ۸۶۴ م آورده اند.۲ - اساتیداحتمالاً ابوالعرب از اوان کودکی، نزد پدر خود به فراگیری علم پرداخت و در زمینه فقه و حدیث محضر شاگردان سحنون بن سعید را درک کرد. [۸]
، ابوالعرب، محمد بن احمد، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، ص ۱۴۹،به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۹]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
[۱۰]
خشنی، محمد بن حارث، ج۱، ص۱۷۳، «طبقات علماء الفریقیـه»، به کوشش محمد بن ابی شنب، همراه طبقات علماءالفریقیه ابوالعرب، الجزایر، ۱۳۳۲ ق/ ۱۹۱۴ م.
در آن میان از کسانی چون عیسی بن مسکین ، محمد بن مسکین ، احمد بن معتب ، حمد یس قطان ، جبله بن حمّود صدفی ، ابوعثمان بن حداد و سهل فریانی می‌توان یاد کرد. [۱۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
[۱۲]
دباغ، عبدالرحمن بن محمد، ج۳، ص۴۲، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق.
[۱۳]
ابن فرحون، ابراهیم بن علی، ج۱، ص۲۵۰، الدیباج المذهب، قاهره، ۱۳۵۱ ق.
شمار استادان او را تا ۱۲۰ تن دانسته اند. [۱۴]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
۳ - شاگرداناز جمله کسانی که نزد ابوالعرب دانش اندوختند، ابن ابی زید قبروانی ، ربیع قطان و فرزندان خود وی، تمیم و تمام را می‌توان برشمرد. مخلوف، [۱۵]
محمد بن محمد، ص۸۴، شجره النور الزکیه، قاهره، ۱۳۵۰ ق.
[۱۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک،ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
اگرچه برخی از نویسندگان، خشنی را در زمره شاگردان او یاد کرده اند، [۱۷]
شابی، علی و نعیم حسن بافی، ج۱، ص۲۶، مقدمه بر طبقات
ولی خشنی خود در شرح حال ابوالعرب به صورتی از او یاد می‌کند که نشانی از رابطه استاد و شاگردی ندارد و حتی در تألیف کتاب طبقات خود که در ادامه کار ابوالعرب بود، تنها چند مورد از وی نقل کرده است. [۱۸]
شابی، علی و نعیم حسن بافی، ج۱، ص۱۰۳، مقدمه بر طبقات
[۱۹]
شابی، علی و نعیم حسن بافی،ج۱، ص۲۳۳، مقدمه بر طبقات
۴ - همراهی با ابوزیدابوالعرب در دوره ای از زندگانی خود در قیروان شاهد سلطه عبیدیان ( فاطمیان ) اسماعیلی بود و مردم قیروان به ویژه عالمان و بزرگان اهل سنت آن دیار در پی فرصتی برای بیرون راندن حکام فاطمی بودند. در این میان ابویزید نکاری از فرقه نکّار اباضیه به قیروان آمد و با پنهان نگاه داشتن مذهب خود، بزرگان شهر را به قیام بر ضد فاطمیان فراخواند و قیامی بر پا شد که جنگی در صفر ۳۳۲ انجامید، [۲۰]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۱۸، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
[۲۱]
ابن عذاری، احمد بن محمد، ج۱، ص۲۱۶ـ ۲۱۷، البیان المغرب، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۸۳ م.
هر چند می‌دانیم که اباضیان به هیچ روی خوشایند ابوالعرب نبوده اند. [۲۲]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۸۴، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
پوشیده بودن مذهب ابویزید از یک سو و ایجاد جناحی در برابر فاطمیان از سوی دیگر موجب می‌شد تا ابوالعرب و علمای قیروان به همراهی با ابوزید نکاری تن دهند. از این رو، هنگامی که ابویزید پس از شکست دادن فاطمیان در مهدیه، مذهب خود را آشکار ساخت، علمای قیروان از او روی برتافتند. [۲۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۲۱، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
به گفته ابوالحسن ابن سعید خرّاط ، پیش از آغاز نبرد مهدیه، گروهی از فقها در مسجد جامع قیروان گرد آمدند و در لزوم شورش بر فاطمیان سخن راندند و چون بین مردم درباره جنگ اختلاف نظر پدید آمد، ابوالعرب مردم را به آرامش دعوت کرد و با تمسک به حدیثی در باب لزوم جنگ با رافضیان در آخرالزمان، مردم را برانگیخت تا با تکبیر و صلوات، مسجد را به قصد مهدیه ترک کنند. [۲۴]
دباغ، عبدالرحمن بن محمد، ج۳، ص۴۴.، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق.
در روز جنگ بزرگان قیروان هر کدام بیرقی در دست داشتند که بر آن‌ها آیات و نوشته‌هایی دیده که اشاره بر لزوم جنگ با دشمن داشت. یکی از این بیرقها که آیه ای از قرآن درباره محاربه با کفار را بر خود داشت، در دست ابوالعرب بوده است. در حالی که ربیع قطان و ابن اخی هشام ، در اردوی جنگی باخود شمشیری حمل می‌کردند، ابوالعرب مصحفی در دست داشت. [۲۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۲۰، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
به علاوه وی در روز نبرد کتاب الامامه محمد بن سخنون را که در تأیید دیدگاههای اهل سنت در باب خلافت و امامت نوشته شده بود، برای مردم بازخواند. [۲۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
[۲۷]
دباغ، عبدالرحمن بن محمد، ج۲، ص۱۲۷، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق.
از مجموع عملکرد ابوالعرب در جریان این نبرد، از آغاز حرکت در جامع قیروان تا رهبری مردم در میدان جنگ، چنین برمی آید که وی در پیشوایی مذهبی و نظریه پردازی اعتقادی این حرکت ضدفاطمی نقش اساسی ایفا کرده است. در جریان این جنگ بسیاری از قیروانیان کشته شدند،۵ - وفاتولی ابوالعرب جان سالم به در برد و پس از چندی درگذشت. جنازه او را در باب سلم ـ محلی که دباغ از آن به عنوان زیارتگاه یاد کرده است [۲۸]
دباغ، عبدالرحمن بن محمد، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق.
به خاک سپردند. [۲۹]
دباغ، عبدالرحمن بن محمد، ج۳، ص۴۶، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق.
[۳۰]
مخلوف، محمد بن محمد، ج۱، ص۸۴، شجره النور الزکیـه، قاهره، ۱۳۵۰ ق.
۶ - مقامات علمیاگرچه از ابوالعرب با عنوانهایی همچون جاحظ، مورخ ، فقیه، ثقه ، ضابط، امام و بصیرترین شخص زمان خود به سنن و رجال در منابع مختلف یاد شده است، [۳۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۴، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
[۳۲]
دباغ، عبدالرحمن بن محمد، ج۳، ص۴۲، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق.
[۳۳]
ذهبی، محمد بن احمد، ج۳، ص۸۸۹، تذکره الحافظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۶ ق/۱۹۵۶ م.
ولی تضعیف وی از طرف خشنی جالب توجه است که او را از علم و فقه بی بهره می‌داند. [۳۴]
خشنی، محمد بن حارث، ج۱، ص۱۷۳، «طبقات علماء الفریقیـه»، به کوشش محمد بن ابی شنب، همراه طبقات علماءالفریقیه ابوالعرب، الجزایر، ۱۳۳۲ ق/ ۱۹۱۴ م.
۷ - آثارچاپیآثار چاپی: ۱. طبقات علماء افریقیـه و تونس. شاید بیشترین مایه اشتهار ابوالعرب تألیف همین کتاب باشد که احتمالاً از آخرین آثار اوست و قدیم ترین اثر بازمانده در رجال افریقیه محسوب می‌شود. مؤلف در این اثر در برخی موارد مشکوک برای پرهیز از اشتباه، از کلماتی چون «اَحْسَبُ» و «اَظُنُّ» استفاده کرده است که نشان از دقت و احتیاط او در تألیف دارد. [۳۵]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۰۴، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۳۶]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۹۷،طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
این اثر علاوه بر این‌که فهرستی از مشایخ مغرب را دربر دارد، از لابه لای آن اطلاعاتی درباره تاریخ مکاتب اعتقادی و فقهی مغرب در سده های ۳ و ۴ ق/۹ و ۱۰ م را نیز می‌توان به دست آورد. [۳۷]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۱۱ ـ۱۱۳، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۳۸]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۲۹ ـ ۱۶۲، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۳۹]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۶۹، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۴۰]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۷۳، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۴۱]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۲۰۰، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۴۲]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۲۰۳، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
این اثر بارها مورد استفاده نویسندگان بعدی قرار گرفته است. [۴۳]
مالکی، عبدالله بن محمد، ج۱، ص۱۸، ریاض النفوس، قاهره، ۱۹۸۱ م.
[۴۴]
مالکی، ج۱، ص۵۴، عبدالله بن محمد، ریاض النفوس، قاهره، ۱۹۸۱ م.
[۴۵]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۱۸۲.
[۴۶]
ناصری، احمدبن خالد، ج۱، ص۱۰۱، الاستقصاء، دارالبیضاء، ۱۹۵۴ م.
این کتاب به کوشش محمد ابی شنب همراه با طبقات علماء افریقیه اثر خشنی در الجزایر (۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴ م) منتشر شده و بار دیگر به تحقیق علی شایی و نعیم حسن یافی به صورت مستقل با مقدمه و پاورقیهای فراوان در تونس (۱۹۶۸ م) به چاپ رسیده است.۲. المحن، اثر مهم دیگر ابوالعرب است که از کهن ترین کتابهای ملاحم و فتن در دسترس به شمار می‌آید. آغاز کتاب دربرگیرنده احادیثی در باب فتن است و با مقتل عمر ، عثمان و علی علیه السلام ادامه می‌یابد و حوادث منتهی به زمان مؤلف را دربرمی گیرد. مؤلف در این اثر، همچون اثر دیگرخود طبقات، در هر جا اطمینان از سخن خود ندارد، مطلب را با شک بیان می‌کند. [۴۷]
ابوالعرب، محمد بن احمد،ج۱، ص۴۱۲- ۴۱۳، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
وی گاه به تفاوتهای ناچیز در روایتهای همگون اشاره دارد [۴۸]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۴۶، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
و برای رعایت امانت و دقت در نقل مطلب، با با ارائه سندی متصل یا با اشاره به نام مؤلف و نام یک کتاب ، مأخذ خود را نشان می‌دهد. [۴۹]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۵۱، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
[۵۰]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۱۲، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
[۵۱]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۳۶، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
[۵۲]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۱۴۵،المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
این کتای حاوی اطلاعات سودمندی در تراجم و تاریخ سده های نخستین اسلام بوده و به ویژه دارای اطلاعات پرقیمتی در مورد اباضیه و صفریه در مغرب است. [۵۳]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۲۳۸، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
[۵۴]
ابوالعرب، محمد بن احمد، ج۱، ص۲۷۳، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م.
این کتاب توسط یحیی وهیب جبوری در بیروت (۱۹۸۳ م) منتشر شده است.۸ - آثار یافت نشدهابوالعرب آثار دیگری نیز داشته است که بجز عناوین و گاه قطعاتی پراکنده از برخی از آن‌ها در کتب مختلف، نشانی در دست نیست. این کتابها را برحسب موضوع می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد: الف. اعتقادی و فقهی: ۱. عذاب القبر، [۵۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
که ظاهراً دیدگاه ابوالعرب را که از مشرب اهل سنت سرچشمه می‌گیرد و یک جهت گیری ضد معتزلی ـ جهمی دارد، مشخص می‌سازد؛ ۲ ـ ۴. الجانائز، الصلاه والوضوء والطهاره. [۵۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
ب. حدیث و نقد رجالی: ۱. مسند حدیث مالک؛ ۲. عوالی الحدیث [۵۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
۳. ثقات المحدثین و ضعافهم [۵۸]
ابوالعرب، محمد بن احمد، طبقات علماء الفریقییـه و تونس،ص۹۴، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
[۵۹]
ابوالعرب، محمد بن احمد، طبقات علماء الفریقییـه و تونس،ص۱۰۵، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م.
. ابن حجر [۶۰]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، ج۱، ص۱۲۷، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
[۶۱]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، ج۵، ص۳۶، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
اثری با عنوان کتاب الضعفاء را از ابوالعرب مورد استفاده قرار داده است.ج. تاریخ و رجال: ۱. کتابی بزرگ در تاریخ، مشتمل بر ۱۷ جزء [۶۲]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
. ۲عبّاد افریقیه؛ ۳. کتابی درباره وفیات علما در ۲ جزء [۶۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
۴. مناقب سحنون، که ابن خیر روایت این کتاب را با سلسله اسناد خود به دست می‌دهد [۶۴]
ابن خیر، محمد، ج۱، ص۲۹۷، فهرست، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳ م.
[۶۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
۵. فضائل مالک؛ ۶. مناقب بنی تمیم. [۶۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۵، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
گفتنی است که ابوالعرب شعر نیز می‌سروده و قاضی عیاض پاره ای از ابیات وی را نقل کرده است. [۶۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، ج۳، ص۳۳۶، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق. (۲) ابن خلکان، وفیات. (۳) ابن خیر، محمد، فهرست، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳ م. (۴) ابن عذاری، احمد بن محمد، البیان المغرب، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۸۳ م. (۵) ابن فرحون، ابراهیم بن علی، الدیباج المذهب، قاهره، ۱۳۵۱ ق. (۶) ابوالعرب، محمد بن احمد، طبقات علماء الفریقییـه و تونس، به کوشش علی شابی و نعیم حسن یافی، تونس، ۱۹۸۵ م. (۷) ابوالعرب، محمد بن احمد، المحن، به کوشش یحیی وهیب جبوری، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳ م. (۸) خشنی، محمد بن حارث، «طبقات علماء الفریقیـه»، به کوشش محمد بن ابی شنب، همراه طبقات علماءالفریقیه ابوالعرب، الجزایر، ۱۳۳۲ ق/ ۱۹۱۴ م. (۹) دباغ، عبدالرحمن بن محمد، معالم الایمان، به کوشش محمد احمدی ابوالنوار، ج ۲، قاهره، ۱۹۷۲ م، ج ۳، قاهره، ۱۳۲۰ ق. (۱۰) ذهبی، محمد بن احمد، تذکره الحافظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۶ ق/۱۹۵۶ م. (۱۱) شابی، علی و نعیم حسن بافی، مقدمه بر طبقات (نک : هم، ابوالعرب). (۱۲) عبدالوهاب، حسن حسنی، تاریخ الادب التونسی، تونس، مکتب‌ـه المنار. (۱۳) عبدالوهاب، حسن حسنی، ورقات، تونس، ۱۹۷۲ م. (۱۴) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت/ طرابلس، ۱۳۸۷ ق/ ۱۹۶۷ م. (۱۵) مالکی، عبدالله بن محمد، ریاض النفوس، قاهره، ۱۹۸۱ م. (۱۶) مخلوف، محمد بن محمد، شجره النور الزکیه، قاهره، ۱۳۵۰ ق. (۱۷) ناصری، احمدبن خالد، الاستقصاء، دارالبیضاء، ۱۹۵۴ م. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالعرب»، شماره ۲۳۵۴. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای رجالی اهل سنت | علمای قرن سوم | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مورخین
|