بلوکباشیبُلوکْباشی، عنوانی نظامی و اداری در تشکیلات دولت عثمانی، به معنی فرمانده و رئیس بلوک (ه م). این عنوان در نظام اداری ایران نیز از سده ۱۰ق/۱۶م به بعد کاربرد داشته است. ۱ - منصبان بلوکباشیاین منصب در سازمان سپاه عثمانی اهمیت ویژه‌ای داشت. همان‌طور که فرماندهان واحدهای سپاه ینی‌چری را به طور عموم یایاباشی (سر پیاده) می‌نامیدند، رؤسا و فرماندهان واحدهای موسوم به آغابلوک لری از «دسته آغاهای ینی‌چری» را بلوکباشی می‌گفتند. [۱]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۲۱۷، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴.
[۲]
IA، ج۱، ص۱۷۴.
[۳]
IA، ج۲، ص۷۳۹.
بلوکباشی‌های قدیمی و با سابقه را باش بلوکباشی (سربلوکباشی) می‌خواندند. [۴]
IA، ج۲، ص۷۳۹.
بلوکباشی‌ها که «بلوک خدا» نیز نامیده می‌شدند. [۵]
ویلم فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ج۱، ص۲۶، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران ۱۳۶۶ش.
در دو سوی زین اسبشان گرز و سپر آویزان می‌کردند. هنگامی که پادشاه به مسجد می‌رفت، این گروه با لباس‌های آراسته و رسمی و اسبان تزیین شده، در حالی که نیزه‌ای در دست داشتند، او را همراهی می‌کردند. [۶]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۲۱۷، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴.
بلوکباشی‌های عثمانی وقتی صاحب «تیمار» می‌شدند. (نک: ه د، اقطاع) با حقوق۸ تا ۱۵هزار آقچه به قلعه بانی منصوب می‌گشتند. اینان کلاهی بلند، مزین به سنگ‌های قیمتی بر سر می‌نهادند و ردای بلندی می‌پوشیدند که قسمت جلو آن باز بود. [۷]
Uzun ۵ ars o l o، I H، ج۱، ص۲۱۷، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴.
[۸]
TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ج۶، ص۳۲۵، ۱۹۹۲.
در تشکیلات اداری دولت عثمانی رؤسای صنوف مختلف و صاحبان حِرَف نیز بلوکباشی نامیده می‌شدند. [۹]
Pakalon، M Z، ج۱، ص۲۴۲، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶.
۲ - رواج عنوان بلوکباشیاگر چه اصطلاح بلوک در ایران سابقه‌ای دیرین دارد و دست کم به دوران ایلخانان می‌رسد. (نک: ه د، بلوک) اما کاربرد عنوان بلوکباشی ظاهراً از روزگار فرمانروایی صفویان (سده‌های ۱۰-۱۲ق) در ایران رواج یافته است. در مآخذ تاریخ صفویه از بلوکباشی به عنوان منصبی نظامی در شرح حوادث مربوط به قیام جلالی‌ها در عثمانی و آمدن آنان به تبریز، یاد شده است. [۱۰]
اسکندر بیک منشی، عالم آرای عباسی، ج۲، ص۷۷۳، تهران، ۱۳۵۰ش.
بلوکباشی‌ها در دوره صفویه نظارت بر امور چهارپایان را بر عهده داشتند و زیر نظر امیر آخورباشی‌ِ صحرا ایفای وظیفه می‌کردند. یکی از وظایف مهم امیر آخورباشی تعیین و انتصاب بلوکباشی‌ها بوده است. [۱۱]
میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، ج۱، ص۱۴- ۱۵، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش.
[۱۲]
علینقی نصیری، القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، ج۱، ص۳۸، به کوشش یوسف رحیم لو، مشهد، ۱۳۷۲ش.
عنوان بلوکباشی و منصب آن پس از صفویه نیز وجود داشته است. ژان اوتر که در دوره افشاریه به ایران آمده، از یک نفر بلوکباشی که او را در سفر بغداد و استانبول همراهی کرده، و نگاهداری اسب‌ها را بر عهده داشته، نام برده است. [۱۳]
ژان اوتر، سفرنامه، ج۱، ص۲۷۲-۲۷۳، ترجمه علی اقبالی، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۱۴]
ژان اوتر، سفرنامه، ج۱، ص۲۸۰، ترجمه علی اقبالی، تهران، ۱۳۶۳ش.
۳ - بلوکباشی در دوران زندیه و قاجاردر دوران زندیه و قاجار نیز بلوکباشی جزو «باشیان سرکار عظمت مدار» بوده است. [۱۵]
محمد هاشم رستم‌الحکما، رستم التواریخ، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش محمد مشیری، تهران، ۱۳۴۸ش.
پس از عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای نیز عنوان بلوکباشی همچنان کاربرد داشت. [۱۶]
محمد خورموجی، تاریخ قاجار حقایق‌الاخبار ناصری، ج۱، ص۱۰۰، به‌کوشش‌حسین خدیو جم، تهران، ۱۳۳۴ش.
[۱۷]
محمد تقی سپهر، ناسخ التواریخ تاریخ‌قاجاریه، ج۳، ص۱۱۴۲، به کوشش جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش.
به نوشته عبدالله مستوفی، بلوکباشی‌ها در سازمان اداری دوره قاجار وصول مالیات را نیز بر عهده داشتند. [۱۸]
عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ج۱، ص۱۰۱، تهران، ۱۳۷۱ش.
۴ - فهرست منابع(۱) اسکندر بیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش. (۲) ژان اوتر، سفرنامه، ترجمه علی اقبالی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۳) محمد خورموجی، تاریخ قاجار حقایق‌الاخبار ناصری، به‌کوشش‌حسین خدیو جم، تهران، ۱۳۳۴ش. (۴) محمد هاشم رستم‌الحکما، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، ۱۳۴۸ش. (۵) محمد تقی سپهر، ناسخ التواریخ تاریخ‌قاجاریه، به کوشش جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ش. (۶) ویلم فلور، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران ۱۳۶۶ش. (۷) عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، تهران، ۱۳۷۱ش. (۸) میرزا سمیعا، تذکره الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۲ش. (۹) علینقی نصیری، القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه، به کوشش یوسف رحیم لو، مشهد، ۱۳۷۲ش. (۱۰) IA. (۱۱) Pakalon، M Z، Osmanl o tarih deyimleri ve terimleri s N zl O g O، Istanbul، ۱۹۴۶. (۱۲) TOrkiye diyanet vakf o Isl @ m ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۲. (۱۳) Uzun ۵ ars o l o، I H، Osmanl o devleti teskil @ t o ndan Kapukulu ocaklar o، Ankara، ۱۹۸۴. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بلوکباشی»، شماره۵۰۶۶. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|