بهاءالدین محمد بن احمد خرقیبهاءالدین خَرَقی (یا مروزی)، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی بِشْر، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی و مؤلف آثار نجومی بود. ۱ - شرح اجمالیدر دهکده خَرَق در نزدیکی مرو به دنیا آمد، و ظاهراً زندگی علمی او در همان محل سپری شد و در ۵۳۳ در همان‌جا وفات یافت. نام او را گاه ابومحمد عبدالجبّار بن عبدالجبّار بن محمد ذکر کرده‌اند؛ و گاه او را با بهاءالدین ابومحمد خرقی، فیلسوف و متخصص علوم ریاضی که بیهقی زندگینامه او را نوشته است، یکی دانسته‌اند. [۱]
Sitzungsberichte der Physikalisch،medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲، idem، "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲ (۱۹۱۰)، ۵۹-۷۷.
[۲]
Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۱، ص ۶۵۴ ـ ۶۵۵، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
۲ - آثارمهمترین اثر بهاءالدین درباره نجوم، جغرافیا و گاه‌شناسی، منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک است. این اثر مشتمل بر سه «مقاله» است که نخستین آن‌ها درباره ترتیب افلاک است و نظریه ابوجعفر خازن • و ابن هیثم • را مبنی بر این‌که افلاک صلب سیّارات را به حرکت در می‌آورند تأیید می‌کند. ۲.۱ - محتوای کتابدر این اثر خرقی مختصات ۸۳ ستاره و طول اوج‌های سیارات را برای سال ۱۴۴۴ اسکندرانی (مطابق با ۱۹ ذیقعده ۵۲۶ تا یکم ذیحجه ۵۲۷/ ۱۱۳۲ـ۱۱۳۳م) عرضه کرده است، [۴]
Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۶۶ ـ ۶۷، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
و اندازه متداول را نزد منجمان دوره اسلامی درباره میل دایرة البروج (َ۳۵ ْ۲۳ دقیقه) [۵]
Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۱۵۹، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
و تقدیم اعتدالین (ْ۱ در ۶۶ سال) [۶]
Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۲۹۲، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
ذکر می‌کند. مقاله دوم به توصیف کره زمین، از جمله به محاسبه مطالع و طالع‌های مایل محلی می‌پردازد. باب دوم آن‌که مبتنی بر اثر مفقود جیهانی است، درباره اقیانوس‌ها و دریاهاست و متن آن ویرایش و به لاتین ترجمه و با آثار بَتّانی و ابن رُسته مقایسه شده است. [۷]
Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۱۶۷ـ ۱۷۵، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
[۸]
Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۲، ص۲۳، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
بخشی از این مقاله که درباره مسیر خط استوای زمینی و «قُبّة الارض» (نقطه‌ای مفروض بر روی زمین محل برخورد خط استوا با نصف‌النهاری که ربع مسکون را به دو نیمه مساوی تقسیم می‌نموده است [۹]
حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، ج۱، ص۲۰۰ـ ۲۰۷، قم ۱۳۷۲ ش.
است، ویرایش و به فرانسه ترجمه شده است. [۱۰]
G Ferrand، "Notes de gإographie orientale"، ج۱، ص۴ـ۶، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
[۱۱]
"Notes de gإographie orientale"، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵.
سومین و آخرین مقاله درباره گاه‌شناسی است، [۱۲]
Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، ج۱، ص۲۴۵، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷.
و مفاهیمِ احکام نجومیِ قِرانِ مشتری ـ زحل و دورها (ی سیارات) را نیز شرح می‌دهد. مقدمه کتاب منتهی الادراک به آلمانی ترجمه شده است. [۱۳]
E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، ج۱، ص۲۰۵ـ ۲۰۹، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
[۱۴]
Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۲، ۶۳۰ـ۶۳۴، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
خرقی خلاصه‌ای از منتهی الادراک را در دو «مقاله» تدوین کرد و آن را التبصرة فی الهیئة نامید و به ابوالحسین علی بن نصیرالدین، وزیر سنجر، تقدیم کرد. مقدمه این اثر نیز به آلمانی ترجمه شده است. [۱۶]
E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، ج۱، ص۲۰۹ـ۲۱۱، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
[۱۷]
Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶، ج ۲، ص ۶۳۴ـ۶۳۶، E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶.
تبصره، چنانکه از تعداد فراوان نسخه‌های خطی بر جای مانده آن بر می‌آید، بسیار مورد توجه بوده است. این امر را شرح‌هایی نیز که محمد بن مبارک‌شاه بخاری در ۷۳۳ [۱۸]
Carl Brockemann، Geschichte der arabischen litteratur، ج۱، ص۸۶۳، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
و احمد بن عثمان جوزجانی (متوفی ۷۴۴) بر آن نوشته‌اند [۱۹]
Suter، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، ج۱، ص۱۶۴، Leipzig ۱۹۰۰.
تأیید می‌کند.۳ - فهرست منابع(۱) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۲) حسن حسن‌زاده آملی، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی، قم ۱۳۷۲ ش. (۳) Carl Brockemann، Geschichte der arabischen litteratur، Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹، Supplementband، ۱۹۳۷-۱۹۴۲. (۴) G Ferrand، "Notes de gإographie orientale"، Journal asiatique، ۲۰۲ (۱۹۲۳)، ۱-۳۵. (۵) Nallino، Al-Batta ¦n i ¦sive Albatenii Opus astronomicum، Milan ۱۸۹۹-۱۹۰۷. (۶) Suter، Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke، Leipzig ۱۹۰۰. (۷) E Wiedemann، Aufsجtze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte، Hildesheim and New York ۱۹۷۰، I، ۶۴۱-۶۵۹، II، ۶۲۸-۶۳۶. (۸) idem، "Einige Biographien nach al-Baihaq i ¦ "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۴۲ (۱۹۱۰)، ۵۹-۷۷. (۹) E Wiedemann and K Kohl، "Einleitung zu Werken von al Charaq ¦â "، Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietجt in Erlangen، ۵۸-۵۹، ۱۹۲۶-۱۹۲۷، ۲۰۳-۲۱۱ ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاءالدین خَرَقی»، شماره۲۱۴۸. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|