زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

بیلک قبچاقی




بَیْلَکِ قِبْچاقی (د پس از ۶۸۱ق/۱۲۸۲م)، کانی‌شناس مسلمان و کهن‌ترین گزارشگر بهره‌گیری از قطب‌نما در ناوبری مسلمانان می‌باشد.


۱ - معرفی اجمالی


از زندگی وی تنها می‌دانیم که در ۶۵۸ق/۱۲۶۰م کتاب علم‌ الساعات و العمل‌ بها، اثر ابن‌ساعاتی
[۱] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۳، ص۱۲۸۷.    
را در قاهره استنساخ کرده،
[۲] کوپریلی، خطی، ج۱، ص۴۸۲-۴۸۳.
و در ۶۶۸ق/۱۲۷۰م در این شهر به دست‌نویسی از الرسالة الشافیهْ نصیرالدین طوسی دست یافته،
[۳] Krause, M, Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B۳, ۱۹۳۶, vol III، ج۱، ص۴۹۰-۴۹۱.
[۴] Krause, M, Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B۳, ۱۹۳۶, vol III، ج۱، ص۴۹۶.
و در ۶۸۱ق نیز کنز التجار را در قاهره و به نام ملک‌منصوردوم (حک‌ ۶۴۲-۶۸۳ق/۱۲۴۴-۱۲۸۴م)، حکمران ایوبی‌ حماء نوشته است. البته نام پدر بیلک در دو دست‌نویس نخست، عبدالله و در دست‌نویس کنز التجار، محمد (شاید تصحیف ابومحمد) آمده است
[۵] Vajda, G, Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, ۱۹۵۳، ج۱، ص۴۲۰.
[۶] Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, ۱۹۹۲، ج۶، ص۶۸.
[۷] De Slane، شم‌ ۲۷۷۹.
که این نام نیامده است).

۲ - اثر بر جای مانده


کنزالتجار فی معرفةالاحجار، در ۳۰ فصل دربارۀ سنگ‌ها و فلزات گرانب‌ها که یگانه نسخۀ شناخته‌شدۀ آن (ظاهراً به خط مؤلف) در پاریس نگهداری می‌شود.
[۸] De Slane، شم‌ ۲۷۷۹.
بیلک در مقدمۀ این کتاب از ۲۳ نویسندۀ یونانی و مسلمان، از آن میان هرمس، بلیناس (آپولونیوس تیانایی)، ارسطو، بطلمیوس، مسعودی، بیرونی، غزالی و دیگران یاد کرده است. موله که بخش‌هایی از متن عربی و ترجمۀ فرانسۀ این اثر را آورده، آن را تقلیدی صرف از ازهار الافکار تیفاشی
[۹] مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۶، ص۶۲۳۸.    
برشمرده که البته برخی اطلاعات و تجربیات بیلک بدان افزوده شده است.
[۱۰] Mullet, C, Minéralogie arabe, JA, ۱۸۶۸, vol XI، ج۱، ص۱۲.

بیلک در این کتاب ضمن شرح مسافرت دریایی خود از طرابلس شام به اسکندریه، از ابزاری که کشتیبانان برای جهت‌یابی به کار می‌بردند، یاد کرده است. آنان در شب‌های تاریک و بی‌ستاره، سوزنی را از میان ساقۀ یک گیاه، چلیپاوار گذرانده، در ظرف آبی شناور می‌ساختند و سپس یک سنگ مغناطیس (آهن‌ربای طبیعی) گرداگرد سوزن می‌چرخاندند که موجب چرخش سوزن می‌شد. پس از دور کردن ناگهانی سنگ، سوزن به تدریج در راستای شمال و جنوب آرام می‌گرفت.
[۱۱] Mullet, C, Minéralogie arabe, JA, ۱۸۶۸, vol XI، ج۱، ص۱۷۴.
ظاهراً در مآخذ کهن‌تر دورۀ اسلامی به چنین نکته‌ای اشاره نشده است؛
[۱۲] Reinaud, J،T, Géographie d’Aboulféda, Paris, ۱۸۴۸، ج۱، ص۲۰۳.
[۱۳] Carra de Vaux, Les Penseurs de l’Islam, Paris, ۱۹۲۱، ج۲، ص۳۷۱.
[۱۴] Plessner, M, Baylak al،Qibjāqi , Dictionary of Scientific Biography, ed Ch C Gillispie, New York, ۱۹۷۰, vol I، ج۱، ص۵۳۲.
و برخلاف نظردوزی
[۱۵] Dozy, R, Introd, Al،Bayáno’l،Mogrib, Leiden, ۱۸۴۹، ج۱، ص۳۹.
[۱۶] id Über die Naturwissenschaften bei den Arabern, Sammlung gemeinverständlicher wissenschaftlicher Vorträge, Hamburg, ۱۸۹۰, no ۹۷، ج۱، ص۲۰.
[۱۷] Wiedmann, E, Über Magnetismus, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, New York, ۱۹۷۰، ج۱، ص۳۳۱.
(که واژۀ قرمیط را در قطعه شعری مربوط به حدود سال ۲۳۹ق،
[۱۸] ابن‌عذاری احمد، البیان المغرب، ج۲، ص۹۴، به کوشش‌دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م.    
معرب کالامیت و به معنی آهن‌ربا دانسته است) ربطی به قطب‌نما ندارد. (
[۱۹] Sarton, G, Introduction to the History of Science, Baltimore, ۱۹۳۱، ج۲، ص۶۳۰.
[۲۰] Mieli, A, La Science arabe, Leiden, ۱۹۶۶، ج۱، ص۱۵۹-۱۶۰.
که اشارات مبهم عوفی به ابزارهای با کاربرد مشابه را یاد کرده‌اند). گزارش بیلک تاکنون به چند زبان اروپایی ترجمه شده است.
[۲۱] Plessner, M, Baylak al-Qibjāqi , Dictionary of Scientific Biography, ed Ch C Gillispie, New York, ۱۹۷۰, vol I.


۳ - فهرست منابع


(۱) ابن‌عذاری احمد، البیان المغرب، به کوشش‌دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م.
(۲) کوپریلی، خطی.
(۳) Carra de Vaux, Les Penseurs de l’Islam, Paris, ۱۹۲۱.
(۴) De Slane.
(۵) Dozy, R, Introd, Al-Bayáno’l-Mogrib, Leiden, ۱۸۴۹.
(۶) Krause, M, Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B۳, ۱۹۳۶, vol III.
(۷) Mieli, A, La Science arabe, Leiden, ۱۹۶۶.
(۸) Mullet, C, Minéralogie arabe, JA, ۱۸۶۸, vol XI.
(۹) Plessner, M, Baylak al-Qibjāqi , Dictionary of Scientific Biography, ed Ch C Gillispie, New York, ۱۹۷۰, vol I.
(۱۰) Reinaud, J-T, Géographie d’Aboulféda, Paris, ۱۸۴۸.
(۱۱) Sarton, G, Introduction to the History of Science, Baltimore, ۱۹۳۱.
(۱۲) Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, ۱۹۹۲.
(۱۳) Vajda, G, Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, ۱۹۵۳.
(۱۴) Wiedmann, E, Über Magnetismus, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, New York, ۱۹۷۰.
(۱۴) id Über die Naturwissenschaften bei den Arabern, Sammlung gemeinverständlicher wissenschaftlicher Vorträge, Hamburg, ۱۸۹۰, no ۹۷.

۴ - پانویس

 
۱. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۳، ص۱۲۸۷.    
۲. ↑ کوپریلی، خطی، ج۱، ص۴۸۲-۴۸۳.
۳. ↑ Krause, M, Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B۳, ۱۹۳۶, vol III، ج۱، ص۴۹۰-۴۹۱.
۴. ↑ Krause, M, Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abteilang B۳, ۱۹۳۶, vol III، ج۱، ص۴۹۶.
۵. ↑ Vajda, G, Index général des manuscrits arabes musulmans, Paris, ۱۹۵۳، ج۱، ص۴۲۰.
۶. ↑ Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, ۱۹۹۲، ج۶، ص۶۸.
۷. ↑ De Slane، شم‌ ۲۷۷۹.
۸. ↑ De Slane، شم‌ ۲۷۷۹.
۹. ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۱۶، ص۶۲۳۸.    
۱۰. ↑ Mullet, C, Minéralogie arabe, JA, ۱۸۶۸, vol XI، ج۱، ص۱۲.
۱۱. ↑ Mullet, C, Minéralogie arabe, JA, ۱۸۶۸, vol XI، ج۱، ص۱۷۴.
۱۲. ↑ Reinaud, J،T, Géographie d’Aboulféda, Paris, ۱۸۴۸، ج۱، ص۲۰۳.
۱۳. ↑ Carra de Vaux, Les Penseurs de l’Islam, Paris, ۱۹۲۱، ج۲، ص۳۷۱.
۱۴. ↑ Plessner, M, Baylak al،Qibjāqi , Dictionary of Scientific Biography, ed Ch C Gillispie, New York, ۱۹۷۰, vol I، ج۱، ص۵۳۲.
۱۵. ↑ Dozy, R, Introd, Al،Bayáno’l،Mogrib, Leiden, ۱۸۴۹، ج۱، ص۳۹.
۱۶. ↑ id Über die Naturwissenschaften bei den Arabern, Sammlung gemeinverständlicher wissenschaftlicher Vorträge, Hamburg, ۱۸۹۰, no ۹۷، ج۱، ص۲۰.
۱۷. ↑ Wiedmann, E, Über Magnetismus, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, New York, ۱۹۷۰، ج۱، ص۳۳۱.
۱۸. ↑ ابن‌عذاری احمد، البیان المغرب، ج۲، ص۹۴، به کوشش‌دوزی، لیدن، ۱۸۴۹م.    
۱۹. ↑ Sarton, G, Introduction to the History of Science, Baltimore, ۱۹۳۱، ج۲، ص۶۳۰.
۲۰. ↑ Mieli, A, La Science arabe, Leiden, ۱۹۶۶، ج۱، ص۱۵۹-۱۶۰.
۲۱. ↑ Plessner, M, Baylak al-Qibjāqi , Dictionary of Scientific Biography, ed Ch C Gillispie, New York, ۱۹۷۰, vol I.


۵ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیلک قبچاقی»، شماره۵۴۰۳.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.