زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

تابعی (تخلص شاعر)




تابِعی، تخلص چند شاعر که در سده‌های ۹-۱۱ق/۱۵-۱۷م در آسیای صغیر، ایران و افغانستان می‌زیستند می‌باشد.


۱ - تابعی چلبی


از شعرای عثمانی قرن ۱۰ق/‌۱۶‌م، اهل ادرنه. وی در زمان سلطنت سلطان سلیم خان می‌زیست. پس از تحصیل به خوش‌نویسی روی ‌آورد و در خط ثلث و نسخ و تعلیق توانا شد. او بجز «شهر انگیز» (شهر آشوب)، اشعار دلاویز دیگری نیز دارد.
[۱] قنالی‌زاده، حسن، تذکرة‌الشعرا، ج۱، ص۲۳۵، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، ۱۹۷۸م.
[۲] ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۲، ص۴۵، استانبول، ۱۳۱۱ق.
[۳] مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، ج۱، ص۱۴۶- ۱۴۷، استانبول، ۱۹۲۸م.


۲ - تابعی خوانساری


شاعر سده‌های ۱۰-۱۱ق/۱۶-۱۷م. تذ‌کره‌نویسان نام او را آدینه قلی یاد کرده‌اند.
[۴] خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
[۵] بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۶] علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
اصل او از خوانسار بود، اما چون مدتی در یزد زیسته، به تابعی یزدی نیز شهرت یافته است.
[۷] خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
[۸] بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۹] علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
[۱۰] کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.

تابعی با آن‌که از علوم رایج زمان بهره‌ای چندان نداشت، در سرودن غزل توانا بود و از شاعران چیره دست و مشهور روزگار خود به شمار می‌آمد و بسیاری از شاعران خوانسار دست‌پروردۀ او هستند.
[۱۱] اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۱، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
وی بیش‌تر اوقات در سیاحت بود و از شهرهای اصفهان، شیراز، یزد و قزوین دیدن کرد. او در یزد با وحشی بافقی (د ۹۹۱ق/۱۵۸۳م) آشنا شد و با او به مشاعره و مباحثه پرداخت؛ اما سرانجام کار آن دو به رقابت، و سپس به مهاجات کشید.
[۱۲] اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۱، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
[۱۳] کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
[۱۴] خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
[۱۵] بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
[۱۶] علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
به گفتۀ کاشانی با آن‌که وحشی، ملک‌الشعرای آن نواحی به شمار می‌رفت، تابعی از او پیروی نمی‌کرد؛ و با این همه، به سبک وی شعر می‌سرود. از این‌رو، وحشی به دشمنی با وی برخاست و مریدان خود را به آزار و استخفاف او برانگیخت. به ناچار تابعی از یزد خارج شد و به سیاحت در عراق پرداخت.
[۱۷] کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.

او با اوحدی بلیانی
[۱۸] اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۱، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
نیز هم‌نشین و هم سخن بوده است. وی در ۹۹۰‌ق/۱۵۸۲م به دارالسلطنۀ قزوین رفت و نزد امیرشمس‌الدین محمدکرمانی (دربارۀ احوال او به این آدرس رجوع کنید؛
[۱۹] واله، محمدیوسف، خلدبرین، ج۱، ص۷۴۴-۷۴۵، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش.
) تقرب پیدا کرد و تولیت اوقاف خوانسار از طرف او به تابعی واگذار شد. تابعی به زادگاه خود خوانسار رفت و همان‌جا درگذشت.
[۲۰] کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
[۲۱] خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.

تاریخ درگذشت تابعی به اختلاف، سال‌های ۱۰۱۷، ۱۰۱۸ و ۱۰۳۵ق یاد شده است،
[۲۲] علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
[۲۳] خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ابراهیم، ج۱، ص۳۹، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
[۲۴] گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۸۰، تهران، ۱۳۴۸ش.
اما سال ۱۰۱۸ق درست‌تر به نظر می‌رسد.
[۲۵] گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۸۰، تهران، ۱۳۴۸ش.
نمونه‌هایی از اشعار او را در تذکره‌ها می‌توان یافت.
[۲۶] کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
[۲۷] بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۳۳۶ش.


۳ - تابعی شیرازی


میرمحمد، شاعر سده‌های ۱۰-۱۱ ق. برخی او را قمی می‌دانند. وی ظاهراً به هندوستان رفته، و آن‌جا اقامت کرده است.
[۲۸] عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
[۲۹] نورالحسن، نگارستان سخن، ج۱، ص۱۷، به کوشش محمد عبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۳ق.
[۳۰] رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۲، ص۴، تهران، ۱۳۳۸ش.
سال فوت او را ۱۰۵۰ق/۱۶۴۰م و نیز ۱۰۰۵ق/۱۵۹۷م نوشته‌اند. ابیاتی از او در تذکره‌ها دیده می‌شود.
[۳۱] عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
[۳۲] خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ابراهیم، ج۱، ص۳۹، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.


۴ - تابعی هروی


از شاعران سدۀ ۹ق و از مردم هرات
[۳۳] علیشیرنوایی، مجالس النفائس، ص۱۶۷، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
او در آوازخوانی، نقاشی و نواختن نی دستی داشت و بدین‌سبب، به تابعی نایی و تابعی نقاش نیز مشهور بود.
[۳۴] علیشیرنوایی، مجالس النفائس، ص۱۶۷، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
[۳۵] علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
[۳۶] عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.

سامی
[۳۷] سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، ج۳، ص۱۶۰۳، استانبول، ۱۳۰۸ق.
از شاعری با تخلص تابعی یاد کرده است. یک رباعی که او از این شاعر نقل می‌کند، همان است که در مآخذ دیگر از تابعی هروی نقل شده است و به نظر می‌رسد که مراد او همان تابعی هروی باشد.

۵ - فهرست منابع


(۱) اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
(۲) بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، تهران، ۱۳۳۶ش.
(۳) ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، ۱۳۱۱ق.
(۴) خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
(۵) خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ابراهیم، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
(۶) رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران، ۱۳۳۸ش.
(۷) سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، ۱۳۰۸ق.
(۸) عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
(۹) علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
(۱۰) علیشیرنوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
(۱۱) قنالی‌زاده، حسن، تذکرة‌ الشعرا، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، ۱۹۷۸م.
(۱۲) کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
(۱۳) گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۱۴) مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، استانبول، ۱۹۲۸م.
(۱۵) نورالحسن، نگارستان سخن، به کوشش محمد عبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۳ق.
(۱۶) واله، محمدیوسف، خلدبرین، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش.

۶ - پانویس

 
۱. ↑ قنالی‌زاده، حسن، تذکرة‌الشعرا، ج۱، ص۲۳۵، به کوشش ابراهیم قتلوق، آنکارا، ۱۹۷۸م.
۲. ↑ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، ج۲، ص۴۵، استانبول، ۱۳۱۱ق.
۳. ↑ مستقیم‌زاده، سلیمان، تحفۀ خطاطین، ج۱، ص۱۴۶- ۱۴۷، استانبول، ۱۹۲۸م.
۴. ↑ خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
۵. ↑ بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
۶. ↑ علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
۷. ↑ خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
۸. ↑ بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
۹. ↑ علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
۱۰. ↑ کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
۱۱. ↑ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۱، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
۱۲. ↑ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۱، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
۱۳. ↑ کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
۱۴. ↑ خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
۱۵. ↑ بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۷، تهران، ۱۳۳۶ش.
۱۶. ↑ علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
۱۷. ↑ کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
۱۸. ↑ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، ج۱، ص۲۳۱، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‌ ۵۳۲۴.
۱۹. ↑ واله، محمدیوسف، خلدبرین، ج۱، ص۷۴۴-۷۴۵، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۷۲ش.
۲۰. ↑ کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
۲۱. ↑ خاضع، اردشیر، تذکرۀ سخنوران یزد، ج۱، ص۶۵، حیدرآباد، ۱۳۴۱ش.
۲۲. ↑ علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
۲۳. ↑ خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ابراهیم، ج۱، ص۳۹، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
۲۴. ↑ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۸۰، تهران، ۱۳۴۸ش.
۲۵. ↑ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، ج۱، ص۲۸۰، تهران، ۱۳۴۸ش.
۲۶. ↑ کاشانی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ عکسی موجود درکتابخانۀ مرکز، شم‌ ۱/۱۱۳.
۲۷. ↑ بخشی، یوسف، تذکرۀ شعرای خوانسار، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۳۳۶ش.
۲۸. ↑ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
۲۹. ↑ نورالحسن، نگارستان سخن، ج۱، ص۱۷، به کوشش محمد عبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۳ق.
۳۰. ↑ رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن سرایان فارس، ج۲، ص۴، تهران، ۱۳۳۸ش.
۳۱. ↑ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۵، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
۳۲. ↑ خلیل، علی‌ابراهیم، صحف ابراهیم، ج۱، ص۳۹، به کوشش عابد رضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش.
۳۳. ↑ علیشیرنوایی، مجالس النفائس، ص۱۶۷، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
۳۴. ↑ علیشیرنوایی، مجالس النفائس، ص۱۶۷، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۲۳ش.
۳۵. ↑ علی حسن خان، صبح گلشن، ج۱، ص۷۷، به کوشش‌محمدعبدالمجید، کلکته، ۱۲۹۵ق.
۳۶. ↑ عظیم‌آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، ج۱، ص۲۷۴، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، ۱۹۸۱م.
۳۷. ↑ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، ج۳، ص۱۶۰۳، استانبول، ۱۳۰۸ق.


۷ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تابعی»، شماره۵۶۳۳.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.