عراق

عراق

اطلاعات عمومی
نام رسمی	الجمهوریة العراقیة
دین رسمی	اسلام
جمعیت کل	۴۴.۰۰۰.۰۰۰
مساحت	۴۳۷٬۰۷۲
حکومت	جمهوری
واحد پول	دینار عراق
پایتخت	بغداد
شهرهای مهم	بصره، اربیل، کربلا، نجف
ادیان(درصد)	اسلام ۹۷٪ (۶۰٪ شیعه ۳۷٪ سنی) • پیروان ادیان دیگر (مسیحیان، یهودیان، آشوریان و...) ۳٪
زبان رسمی	عربی و کردی
سایت
اسلام
پیشینه اسلام	صدر اسلام
جمعیت مسلمانان	۳۱،۱۰۸،۰۰۰ (۲۰۱۶م)()
آمار شیعیان
جمعیت	۲۲.۰۰۰.۰۰۰ (۲۰۱۶م)
درصد به جمعیت کشور	۶۰٪
تاریخ تشیع
پیشینه	صدر اسلام
وقایع تاریخی	جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه عاشورا • قیام مختار • قیام توابین • قیام زید بن علی • انتفاضه شعبانیه • انتفاضه صفر • جنگ ایران و عراق و...
آداب و رسوم	راهپيمایی اربعین در کربلا • مشعل گردانی در نجف
حکومت‌ها	بنی هاشم • آل بویه • صفویه • حمدانیان و...
احزاب و گروه‌های شیعی
احزاب	حزب الدعوه • مجلس اعلا • جنبش صدر • اتحاد کردهای فیلی
خاندان‌ها	خاندان حکیم • خاندان صدر و...
اقوام	کردهای فیلی • ترکمانان عراق
مراکز شیعی
مراکز علمی	حوزه‌های علمیه نجف • بغداد • سامرا • حله • کربلا
زیارتگاه‌ها	حرم امام علی (ع) • حرم امام حسین (ع) • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم عباس بن علی و...
مساجد	مسجد کوفه • مسجد سهله • مسجد براثا • مسجد حنانه و...
مناطق شیعه‌نشین	نجف • کربلا • کوفه • حله • بغداد • و...
شخصیت‌های شیعی
مذهبی	آیت الله سیستانی • آیت‌الله حکیم • آیت‌الله فیاض
اجتماعی	مهدی خالصی • سید محمد باقر صدر • سید محمد صدر • سید مقتدی صدر • سید محمد باقر حکیم • محمد خالصی زاده

عراق با نام رسمی جمهوری عراق از کشورهای خاورمیانه و جنوب غرب آسیا است. بیشتر مردم این کشور شیعه‌اند. شیعیان این کشور غالباً در مناطق جنوبی و مرکزی سکونت دارند. مرقد شش تن از ائمه شیعه در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا و نیز مساجد مشهور شیعه مانند مسجد کوفه و مسجد سهله و سرداب غیبت، و حوزه علمیه نجف در این کشور واقع است. شیعیان بسیاری از سراسر جهان برای زیارت حرم امامان شیعه به عراق سفر می‌کنند. بزرگترین اجتماع شیعیان جهان هر ساله در راهپیمایی اربعین، در کربلا شکل می‌گیرد.

سابقۀ تشیع در عراق به زمان امام علی(ع) برمی‌گردد و وقایع تاریخی صدر اسلام همچون جنگ جمل، صفین، نهروان، واقعه کربلا و قیام مختار در این کشور به وقوع پیوست. در این دوره تشیع در عراق گسترش یافت و از آنجا به دیگر مناطق از جمله ایران منتقل شد. هر چند در دولت‌های شیعی عراق همچون حمدانیان،آل بویه و صفویه، کم و بیش شیعیان در حکومت نقش داشتند. با تأسیس دولت عثمانی شیعیان از صحنه سیاسی حکومت عراق طرد شدند. در زمان اشغال عراق به دست انگلیسی‌ها شیعیان نقش فعالتری یافتند و محمدتقی شیرازی فتوای جهاد علیه انگیسی‌ها را صادر کرد. در همین دوره بود که حزب الدعوه از نخستین احزاب شیعی عراق، فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد.

با روی کار آمدن حزب بعث، سیاست طرد شیعیان شدّت بیشتری گرفت؛ پس از حمله عراق به کویت شیعیان علیه حکومت (حزب بعث) قیام کردند که به انتفاضه شعبانیه معروف شد. در پی این قیام سرکوب شیعیان از سوی نظام حاکم آغاز شد و علاوه بر قتل عام شیعیان، بسیاری از رهبران شیعه زندانی، تبعید و یا کشته شدند.

پس از اشغال عراق توسط امریکا و سقوط صدام حسین در سال ۲۰۰۳م، شیعیان نیز وارد صحنه سیاسی عراق شدند. در ساختار سیاسی جدید عراق، نخست وزیر از شیعیان انتخاب می‌شود.

پیشینه تاریخی عراق به پیش از میلاد برمی‌گردد؛ سومریان، اکدی‌ها، آشوری‌ها، اموری‌ها و کلدانی‌ها نخستین تمدن‌های عراق بودند. مسلمانان در سال ۱۴ قمری مدائن را تصرف کردند و عراق در زمان خلیفه دوم جزئی از قلمرو اسلامی شد.

جغرافیا

عراق از کشورهای خاورمیانه و جنوب غرب آسیا است که از جنوب با عربستان سعودی و کویت، از غرب با اردن و سوریه، از شرق با ایران و از شمال با ترکیه همسایه است. عراق در جنوب، مرز آبی کوچکی با خلیج فارس دارد. دو رود دجله و فرات از شمال به جنوب این کشور روان هستند و به خلیج فارس می‌ریزند. مساحت عراق ۴۳۸،۳۱۷ کیلومتر مربع است.

کردستان عراق منطقه‌ای خودمختار در بخش شمال کشور عراق است. اقلیم کردستان دارای پارلمان ۱۰۰ نفره، نخست‌وزیر و هیات دولت محلی است. ۱۷ درصد بودجه کشور عراق به اقلیم کردستان اختصاص دارد. زبان رسمی آن کردی و پرچمش هم از پرچم عراق متفاوت است. اربیل پایتخت اقلیم کردستان، و سلیمانیه از شهرهای مهم آن است. روز عاشورا در کردستان عراق تعطیل رسمی است.

اقوام و مذاهب

ترکیب جمعیت عراق از نظر نژاد، ۷۰٪ عرب، ۲۰٪ کرد، ۴٪ فارس و ۶٪ ترکمن و سایر اقوام است. در شهر‌های شمالی ترک‌زبان‌هایی زندگی می‌کنند که مردم عراق آنها را ترکمن می‌خوانند.

مردم عراق از نظر مذهبی به شیعه و سنی تقسیم می‌شوند. حدود ۶۰٪ جمعیت آن شیعه، ۳۷٪ سنی و ۳٪ پیروان سایر ادیان (مسیحیان، یهودیان، آشوریان و...) هستند.

عرب‌های شیعه که بیشتر جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند، عموما در جنوب و مرکز این کشور ساکنند. اهالی کربلا، دیوانیه، حله، ذی قار، عماره و کوت شیعه‌اند. همچنین در استان‌های دیالی، بغداد و بصره اکثریت با شیعیان است. در نقاط دیگر نیز شیعیان پراکنده‌اند. عرب‌های سنی در بخش شمالی عراق تمرکز یافته‌اند. کردها، در مناطق کوهستانی شمال شرق کشور سکونت دارند. سلیمانیه و موصل کانون اصلی آنهاست.

• جمعیت مسلمانان عراق بر اساس منابع مختلف

اقوام شیعه

ترکمانان

بیشتر ترکمانان عراق پیرو مذهب شیعه هستند. گفته شده که گسترش تشیع ترکمانان به زمان شاه روح، نوادۀ تیمور گورکانی و سپس دولت قراقويونلوها و حکومت صفویه مربوط است. ترکمانان در شهرهای تلّعفر، داقوق، تازه خورماتو و ناحیه بشیر در مسیر کرکوک به سمت جنوب ساکنند. همچنین شماری از ترکمانان شیعه در مناطق التون، کوبری، کرکوک و کفری، در کنار کردهای سنی زندگی می‌کنند.

کردهای فَیلی

کردهای شیعی در استان دیالی، به‌ویژه در منطقه خانقین و محلۀ عقدالاکراد در بغداد زندگی می‌کنند. در اصطلاح محلی، کردهای فیلی خوانده می‌شوند. کردهای فیلی شیعه هستند. در گذشته در استان دیالی متمرکز بودند اما در پی فشارهای حکومت بعث، بسیاری به بغداد و استان‌های همجوار رفتند. این کردها، شاخه‌هایی از عشایر کرد ایلام و کرمانشاه هستند و ارتباطی با کردهای شمال عراق ندارند و به لحاظ سیاسی خود را مستقل می‌دانند. در گذشته رفت و آمدشان به ایران زیاد بوده است، به همین دلیل به زبان فارسی، عربی و ترکی آشنا هستند. بسیاری از آنان در اربیل و کرکوک نیز زندگی می‌کنند. به گفته رسول جعفریان کردهای فیلی عراق نزدیک به یک میلیون نفر هستند. آنان در دوره صدام حسین خود را عرب معرفی کرده و حتی تشیع خود را پنهان می‌کردند. این طایفه با عنوان اتحاد اسلامی کردهای فیلی عراق در صحنه سیاسی عراق پس از صدام فعالیت دارند. تعدادی از ایرانیانی که دوره حاکمیت صدام حسین از عراق اخراج شدند، کرد فیلی بودند.

شبک‌ها

شَبَک‌ها از اقوام عراقی هستند که به زبان خاصی نزدیک به زبان کردی صحبت می‌کنند. اکثر شبک‌ها از لحاظ مذهبی پیوند نزدیکى با مذهب علویان آناتولی (قزلباش) دارند. محل اصلی زندگی شبک‌ها در استان موصل است. نزدیک به ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار شبک در این استان زندگی می‌کنند. ۵۰ روستا و شهرک در منطقه استان نینوا محل زندگی شیعیان شبک عراق است.

جمعیت استان‌های عراق بر اساس آمار ۲۰۰۴

تاریخچه

عراق پیشینه تاریخی بسیار کهنی دارد؛ از این رو، در جای جای آن، آثار تاریخی و باستانی از دوره‌های گوناگون، از هزاران سال پیش از میلاد تا پس از ظهور اسلام وجود دارد. سرزمین کنونی عراق در گذشته بین النهرین نامیده می‌شد و از قدیمی‌ترین مراکز تمدن آسیا بود.

پیش از اسلام

سرزمین عراق یا بین النهرین از حدود شش هزار سال قبل، تمدن‌های کهنی را در خود جای داده است. سومریان، اکدی‌ها، آشوری‌ها، اموری‌ها و کلدانی‌ها نخستین تمدن‌های باستانی عراق را چند هزار سال پیش از میلاد بنا نهادند. از پادشاهان نامدار این دوره حمورابی است. قانون او نخستین قانون مدون و مکتوب جهان محسوب می‌شود. پایتخت او شهر بابل بود که آبادترین شهر دنیای باستان به شمار می‌رفت.

حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد، کورش از شاهان هخامنشی، مرکز و شمال بین النهرین را به ایران ملحق کرد. پس از هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بر عراق حکومت کردند. عراق در دوره ساسانی اهمیت بسیاری یافت و تیسفون (مداین) پایتخت شد. ایوان مداین (طاق کسری) از آثار این دوره است.

ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۲م) چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت تا اینکه در سال ۱۶ قمری، سپاه مسلمانان، لشکریان ایران را شکست داد و دین اسلام وارد عراق و ایران شد. عراق کنونی در دوران پیش از اسلام، بخشی از ایران بود.

پس از اسلام

مدائن در سال ۱۴ هجری به تصرف مسلمانان درآمد. مسلمانان نیمه جنوبی بین‌النهرین را عراق و نام شمالی آن را جزیره می‌گفتند. سلمان فارسی و حذیفه بن یمان، از صحابه پیامبر اسلام، مدت‌ها حاکم مدائن بودند. در زمان خلیفه دوم، عراق جزئی از قلمرو اسلامی شد. امام علی(ع) در سال ۳۵ قمری مرکز حکومت را از حجاز به کوفه انتقال داد. سه جنگ جمل، صفین و نهروان در این سرزمین به وقوع پیوستند. در ۶۱ ق امام حسین(ع) و یارانش در کربلا، توسط یزید بن معاویه به شهادت رسیدند.

در زمان عباسیان بغداد مرکز خلافت شد. در سال ۶۵۶ق مغول‌ها عراق را تصرف کردند. سپس بخش‌هایی از عراق امروزی، تحت تسلط آق قویونلوها و صفویه قرار گرفت. قوای عثمانی در ۱۵۳۵م، عراق را به تصرف خود درآوردند. هنگامی که این سرزمین تحت قلمرو عثمانی درآمد به ایالت بغداد معروف شد.

عراق در ۱۹۱۹م از عثمانی جدا شد و تحت سرپرستی بریتانیا درآمد. با به قدرت رسیدن فیصل اول، «پادشاهی عراق» نام گرفت با مخالفت علمایی چون میرزا محمدتقی شیرازی، محمد خالصی‌زاده و آیت‌الله کاشانی با سرپرستی بریتانیا بر عراق، در سال ۱۹۳۲م استقلال یافت.

در ۱۹۵۸م عبدالکریم قاسم با کودتایی نظام سلطنتی را برانداخت و در کشور اعلام جمهوری کرد. ۱۰ سال بعد با روی کار آمدن بعثی‌ها، این کشور به جمهوری دموکراتیک خلق عراق تغییر نام داد.

پس از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش در ایران، صدام حسین در سال ۱۳۵۸ش/۱۹۷۹م به قدرت رسید و در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ش، جنگی علیه ایران آغاز کرد که ۸ سال طول کشید. عراق در سال ۱۹۹۱م به کویت حمله کرد. در ۲۹ اسفند ۱۳۸۱ش نیروهای امریکایی و انگلیسی به بهانه مجازات صدام حسین، و حاکم کردن دموکراسی بر این کشور، به عراق حمله نظامی کردند. در ۳۰ ژانویه ۲۰۰۵ انتخابات مجلس عراق برگزار شد. جلال طالبانی ریاست جمهوری و ابراهیم جعفری نخست ‎وزیری را به عهده گرفتند. در ۲۵ اکتبر ۲۰۰۵ قانون اساسی عراق به تصویب رسید. در آوریل ۲۰۰۶ نوری مالکی جای ابراهیم جعفری را گرفت و تا اوت ۲۰۱۴ در این سمت بود. رئیس جمهور کنونی عراق برهم صالح و نخست‌وزیر آن مصطفی کاظمی است.

وقایع مهم تاریخی

جنگ‌های امام علی(ع)

• جنگ جمل

نخستین جنگ امام علی(ع) در زمان حکومتش با گروهی از مسلمانان به رهبری عایشه، طلحه و زبیر در سال ۳۶ قمری در خُرَیبَه‌، از نواحی‌ بصره‌ رخ داد. این جنگ سرانجام با پیروزی سپاه امام به پایان رسید.

• جنگ صفین

جنگ صفین، نبردی که در زمان حکومت امام علی(ع) بین سپاه او و لشکر معاویة بن ابی‌سفیان در سال ۳۷ قمری در منطقه صفین (منطقه‌ای در غرب رقّه) به وقوع پیوست و سرانجام منجر به حکمیت شد.

• جنگ نهروان

جنگ نهروان، نبرد امام علی(ع) با خوارج بود که در ۳۸ق در منطقه نهروان رخ داد. خوارج با اعتراض به حکمیت و با سر دادن شعار «لا حکم الّا لله» به جنگ با حضرت علی(ع) پرداختند.

صلح امام حسن(ع)

امام حسن(ع) در سال ۴۱ قمری در ناحیه مَسکِن قرارداد صلحی با معاویه بن ابی‌سفیان امضا کرد. بر اساس این قرارداد، حکومت به معاویه واگذار شد و عدم نصب جانشین از سوی معاویه و همچنین حفظ جان یاران و شیعیان امام علی(ع)، از مهمترین مفاد صلح‌نامه بود.

واقعه کربلا

۱۰ محرم سال ۶۱ قمری، سپاه یزید به فرماندهی عمر بن سعد امام حسین(ع) و یارانش را در کربلا به شهادت رساند. این حادثه به واقعه کربلا مشهور شد.

قیام‌ها

• قیام مختار

مختار بن ابوعبید ثقفی در سال ۶۶ قمری به خونخواهی امام حسین(ع) قیام کرد. شیعیان کوفه او را در این امر همراهی کردند. او در این قیام شمر بن ذی الجوشن، خولی بن یزید، عمر بن سعد و عبیدالله بن زیاد را به قتل رساند.

• قیام توابین

نخستین قیام شیعی پس از واقعه عاشورا که با هدف خونخواهی امام حسین(ع) و به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی در منطقه «عین الورده» انجام گرفت.

• قیام زید بن علی

زید بن علی در سال ۱۲۲ قمری قیام کرد که منجر به شهادتش شد. آگاهی زید از ستم‌های بنی‌امیه و دعوت مردم کوفه از وی، از انگیزه‌های او برای قیام بود. پس از شهادت زید، یارانش جنازه او را شبانه دفن کردند. امویان جنازه زید را بیرون کشیده و سرش را از بدنش جدا کردند و برای هشام بن عبدالملک فرستادند و بدنش را به دار آویختند. بدن وی تا زمان مرگ هشام بر دار ماند و پس از آن به امر ولید، جنازه را از دار پایین آورده، سوزانده و خاکسترش را به باد دادند.

حضور امامان شیعه در عراق

حاکمان عراق

پیش از اسلام

عراق پیش از اسلام تحت سلطه سومریان، آشوریان، بابلیان، هخامنشیان، ساسانیان و... بود، از این‌رو پادشاهان بسیاری همچون بُخت نصر، کورش هخامنشی و اسکندر مقدونی بر آن حکمرانی کردند.

بنی هاشم

بنی‌هاشم، تیره‌ای از قبیله قریش است که نسبشان به هاشم بن عبد مناف می‌رسد. رسول خدا(ص) و امامان شیعه از این تیره بوده‌اند. از بنی‌هاشم، امام علی(ع) و فرزندش امام حسن(ع) برای مدتی خلافت را در دست گرفتند. امام علی(ع) مرکز خلافت را از مدینه به کوفه منتقل کرد. امام حسن مجتبی(ع) در سال ۴۰ق، پس از شهادت پدرش حکومت را در دست گرفت. اما طولی نکشید که در سال ۴۱ق با صلح با معاویه حکومت را به او واگذار کرد.

امویان

بنی‌امیه (حکومت:۴۱-۱۳۲ق)، تیره‌ای از قبیله قریش هستند که نسبشان به امیة بن عبدشمس بن عبدمناف می‌رسد. امویان در ۴۱ق قدرت را در دست گرفتند و تا ۱۳۲ق بر عراق حکومت کردند. امویان خلافت را به سلطنت تبدیل کردند. بنی‌امیه با بنی‌هاشم دشمنی داشتند. معاویه و یزید نخستین خلفای اموی بودند. معاویه بن ابی‌سفیان:او نخستین خلیفه اموی بود. معاویه با صلح با امام حسن(ع) در ۴۱ق رسما حکومت را در دست گرفت. او مرکز خلافت را از کوفه به شام منتقل کرد. در زمان امام علی(ع) جنگ صفین را به راه انداخت. یزید بن معاویه: یزید (۲۵-۶۴ق) دومین خلیفه اموی بود و پس از پدرش به خلافت نشست. پدر یزید، معاویة بن ابوسفیان و مادرش، هند دختر عتبه از دشمنان سرسخت پیامبر اسلام(ص) پیش از فتح مکه بودند. یزید، نخستین کسی بود که بر خلاف سنّت خلفای پیشین، به انتصاب پدرش و به صورت موروثی مدعی خلافت شد. او به نواختن ساز و شرب خمر شهرت داشت. از مهمترین جنایات او می‌توان به واقعه کربلا، واقعه حره و حمله به کعبه اشاره کرد.

عباسیان

بنی‌عباس، بزرگ‌ترین سلسله خلفای اسلامی هستند که نسب آنان به عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم(ص) می‌رسد. هر چند خلافت عباسیان با سفاح آغاز شد اما منصور را بنیانگذار آن می‌دانند. دوران زندگی امام ششم تا یازدهم از امامان شیعه، با خلافت عباسیان همزمان شد. این ۶ امام شیعه توسط خلفای وقت به شهادت رسیدند.

امامان معاصر با خلفای عباسی
امامان شیعه معاصر با خلفای بنی عباس
امام شیعه امام صادق(ع) امام کاظم(ع) امام رضا(ع) امام جواد(ع) امام هادی(ع) امام عسکری(ع)	خلیفه عباسی سفاح، منصور منصور، هارون هارون، مامون مامون معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین، معتز معتز، مهتدی، معتمد

عثمانیان

عثمانیان از سلسله‌های حکومتی در عراق بودند. سلطان سلیمان قانونی، از پادشاهان سنی عثمانی، در آبادانی نجف تلاش فراوانی کرد. او و پادشاهان شیعی صفوی در یک رقابت گسترده به نجف رونق زیادی بخشیدند.

حکومت‌های شیعی

1. آل بویه: حکومت شیعی آل بویه از ۳۲۸ تا ۴۴۶ق در ایران و عراق بر حکومت عباسی تسلط یافت. این حکومت نخست در ایران تأسیس شد و سپس توسط احمد بن بویه به عراق هم کشیده شد. قدرتمندترین حاکم این دولت عضدالدوله بود. پس از او به دلیل اختلافات امرای آل بویه، زمینه‌های سقوط این حکومت شیعی فراهم شد و سرانجام سلطان محمود غزنوی به آن پایان داد. آنان با داشتن وزرایی شیعی چون ابن‌عمید، صاحب بن عباد، مهلبی و ابن‌سینا به گسترش تشیع کمک کردند. رسمی کردن مراسم سوگواری در روز عاشورا، نوشتن برخی شعائر شیعه بر سردر مساجد بغداد، زیارت قبور ائمه اطهار، ساختن مساجد و تأسیس ساختمان‌هایی در کربلا و نجف برای زائران، از جمله خدمات آل بویه بوده است.
2. ایلخانان: ایلخانان مغول از دولت‏‌های شیعی حاکم در ایران هستند که در قرن هشتم و نهم بر عراق حکومت می‌کردند. برخی از دولتمردان ایلخانی در حرم امام علی(ع) دفن شده‏‌اند.
3. صفویان: صفویان، از سلسه‌های حکومتی شیعی‌ در ایران بودند که پایه‌های اصلی دولت خود را بر اساس مذهب تشیع بنا نهادند. بارزترین اقدام این دولت، رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع در حوزه فرهنگی ایران آن روز بود. انتقال آب فرات به شهر نجف و عمده‌ترین بازسازی حرم کاظمین به دستور شاه اسماعیل از مهمترین خدمات آنان در عراق بود.

حکومت‌های محلی شیعی

مزیدیان
حاکمان بنی مزید
حاکم سناءالدوله علی بن مزید نورالدوله دبیس اول بهاءالدله منصور بن دبیس سیف الدوله صدقة بن منصور نورالدوله دبیس بن صدقة سیف الدوله صدقة بن دبیس محمد بن دبیس علی بن دبیس	دوره سلطنت ۳۵۰-۴۰۸ ۴۰۸-۴۷۴ ۴۷۴-۴۷۹ ۴۷۹-۵۰۱ ۵۰۱-۵۲۹ ۵۲۹-۵۳۲ ۵۳۲-۵۴۰ ۵۴۰-۵۴۵

1. حمدانیان، از خاندان‌های شیعی دوازده امامی حاکم بر موصل و حلب، در قرن سوم و چهارم قمری بودند. مؤسس حکومت حمدانیان در موصل، ابوالهیجاء عبداللّه بن حمدان بود. وی در ۲۸۳ق دیوار پیرامون شهر نجف را بازسازی کرد و قبه‌ای بزرگ بر روی قبر امام علی(ع) ساخت. حفاظت از مرزهای قلمرو اسلامی در مقابل تهاجم رومی‌ها و درج اسامی پنج تن(ع) بر روی برخی سکه‌ها، از دیگر اقدامات دینی او بود.
2. مزیدیان(حکومت:۳۵۰-۴۵۴ ق)، شاخه‌ای از اعراب بنی اسد بودند که در قرن‌های نخستین در محلی میان هیت و کوفه استقرار یافتند. علی بن مزید مشهور به سناءالدوله در حکومت احمد معزالدوله اجازه یافت در زمین‌های میان کوفه و هیت امارتی تحت نظر بویه پدید آورد. با آنکه آنان شهرهای کوفه و بصره را زیر سلطه خود درآوردند، شهر جدید حله را تأسیس کردند و آن را پایتخت خود قرار دادند. تأسیس حوزه علمیه حله مهمترین اقدام علمی - فرهنگی مزیدیان در قرن پنجم بود.
3. دولت شیعی شاهینیه(حکومت:۳۳۸-۳۸۱ ق): این سلسله در بطایح، منطقه‌ای حد فاصل واسط و بصره پدید آمد. بناینگذار آن عمران بن شاهین بود. وی با امان خواستن از ابوالقاسم بریدی، به امارت جامده و نواحی بطایح منصوب شد.
4. دولت شیعی بنی عقیل: شاخه‌ای از قبیله عامر بن صعصعه بودند که پیش از اسلام از جزیرة العرب به عراق کوچ کردند و تابع حمدانیان شدند. زمانی که قدرت بنی حمدان رو به ضعف نهاد، بنی عقیل بر موصل چیره شدند. بعدها دامنه حکومت آنان از بغداد تا حلب گسترش یافت و سرانجام در مقابله با حملات سلجوقیان، رهبری نظامی عراق را به امرای ترک واگذار کردند. پس از اینکه قدرت را از دست دادند، به سوی مراتع پیشین خود در شرق عربستان بازگشتند.
5. بریدیان، از جمله خاندان‌های شیعی در عراق بودند که در اوائل قرن چهارم قمری بر جنوب عراق و خوزستان فرمانروایی داشتند. در آغاز ۳۲۰ قمری ابویوسف بریدی عهده‌دار بصره و توابع آن شد. ابوعبدالله بریدی در ۳۲۹ بر واسط و بغداد تسلط یافت و المتقی عباسی را وادار کرد تا منصب وزارت عباسیان را به او واگذار کند. اما طولی نکشید که وزارت از او پس گرفته شد. در زمان آل بویه، ابوالقاسم بریدی به فرمانروایی بصره برگزیده شد و در ۳۳۵ قمری حکومت واسط و اطراف آن نیز به او واگذار شد. تا سال ۳۴۹ بر بصره حکومت داشت.
6. مشعشعیان: دولت شیعی توسط محمد بن فلاح مشعشعی، از شاگردان ابن‌فهد حلی در جنوب ایران و عراق پایه‌ریزی شد.

پیشینه تشیع

پیشینه تشیع در عراق به زمان امام علی(ع) برمی‌گردد. تشیع در آن زمان در کوفه خود را آشکار ساخت. تعداد پرشماری از محدثان کوفی، شیعه بودند و میراث تشیع را در نیمه قرن دوم به بغداد منتقل کردند. با آنکه زادگاه تشیع مدینه است، اما کوفه پایگاه اصلی تشیع به شمار می‌رفت و تاریخ این شهر با تشیع درآمیخته است تا بدانجا که ابوبکر خوارزمی (م۳۸۳) در نامه‌ای به شیعیان نیشابور، تشیع را پدیده‌ای عراقی معرفی می‌کند. در زمان امویان دست کم یک سوم شهر کوفه شیعه بودند.

تشیع‌ در عراق، نخست در قرن دوم و سوم هجری از کوفه به بغداد منتقل شد به گونه‌ای که محلۀ کرخ بغداد، که امروزه سنی‌نشین است، در آن دوره شیعه‌نشین بود. در قرن چهارم، با حمایت دولت شیعی آل بویه شهرهای کربلا، نجف و کاظمین اهمیت یافت.

زمانی که عراق به تصرف صفویان درآمد بسیاری از بازرگانان شیعه ایرانی و هندی به عراق آمدند. پس از مهاجرت قبایلی از عربستان به عراق، شیعیان بر آنها تاثیر گذاشتند و سبب جذب آنها به تشیع شدند.

جغرافیای تشیع در عراق

بیشترشیعیان عراق در جلگه آبرفتی عراق، یعنی مناطق مرکز و جنوب این کشور زندگی می‌کنند. این منطقه، که در قدیم به آن سَواد می‌گفتند، از نظر اقتصادی اهمیت فراوانی دارد. زیرا بیشتر زمین‌های کشاورزی عراق را دربر می‌گیرد و از سویی ذخایر نفتی بسیاری نیز در این منطقه یافت می‌شود.

غیر از شهرهای مقدس شیعی همچون نجف، کربلا و کوفه که شیعه‌نشین بوده و هستند، شهرهای دیگری نیز دارای پیشینه شیعی بوده و اکنون نیز دارای جمعیت شیعی هستند:

تشیع در بصره

در جنگ جمل گروه بسیاری از شیعیان بصره به مخالفت با اصحاب جمل پرداختند. قبیله عبدالقیس در این شهر زندگی می‌کردند و شیعه امام علی(ع) به شمار می‌رفتند. قبایل خزاعه و بجیله بر مذهب تشیع بودند. زمانی که امام حسین(ع) به سمت کوفه آمد، نامه‌ای برای شیعیان بصره نوشت و آن را همراه غلام خود به این شهر فرستاد. شیعیان در منزل ماریه عبدیه دختر سعد اجتماع کردند. شریک بن اعور از چهرهای برجسته شیعه در بصره بود که اندکی پیش از شهادت مسلم در کوفه درگذشت. تعبیر شیعة البصره در منابع کهن آمده است. عبدالعزیز جلودی از نویسندگان شیعی در بصره بود. اسامی صدها نفر از شیعیان برجسته بصره در کتاب النصرة لشیعة البصرة آمده است. حاکمان شیعی همچون بریدیان، شاهینیه، بنی مزید و... در نواحی بصره قدرت را در دست گرفتند.

در دو قرن اخیر، تشیع در بصره رشد چشمگیری داشته و بسیاری از قبایل شیعی، از اطراف به این شهر کوچ کرده‌اند به طوری که به‌جز منطقه الزبیر، که مخلوطی از شیعه و سنی است، یکسره شیعی شده است.

تشیع در بغداد

از زمانی که بغداد تأسیس شد، مهاجرانی از کوفه، بصره و خراسان، در منطقه کرخ بغداد ساکن شدند؛ از جمله بسیاری از بزرگان شیعه که از اشراف بغداد و کارگزاران دولتی بودند. در منابع، از کرخ به محله رافضه یاد شده است. یاقوت حموی می‌نویسد: اهل الکرخ کلهم شیعة امامیة لا یوجد فیهم سنی البتة. از سال ۳۳۴ق که آل بویه به بغداد آمدند، با حمایت آشکار از شیعه و علنی شدن مراسم شیعه در روز عاشورا و غدیر، درگیری میان سنیان محله باب البصره و شیعیان کرخ آغاز شد. با آمدن ترکان، شیعیان مورد اذیت و آزار قرار گرفتند. در مأذنه‌های کرخ حی علی خیر العمل گفته می‌شد که نشانه تسلط کامل شیعیان در آن منطقه بود. یکی از نقاط مهم کرخ، محله و مسجد براثا بود. مسجد براثا مکانی مقدس برای شیعیان بود و بارها مورد تخریب و ویرانی قرار گرفت و امروزه یکی از مراکز مهم اجتماع شیعیان برای نماز جمعه در بغداد است. به جز منطقه کرخ، بسیاری از شیعیان در منطقه باب الطاقه زندگی می‌کردند. حسین بن روح نوبختی در محله‌ای در حاشیه رصافه و باب الطاق زندگی می‌کرد که به نام نوبختیه نامیده می‌شد. مرقد وی در همان جاست و در حال حاضر به سوق الشورجه شناخته می‌شود که یکی از مناطق شیعه‌نشین بغداد امروزی است. مقابر قریش قبرستانی در شمال غربی بغداد، جایی بود که به مناسبت دفن امام کاظم و امام جواد علیهماالسلام به کاظمین شهرت یافت. سید مرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی و شمار دیگری از شخصیت‌های شیعه در آنجا مدفونند.

امروزه شیعیان بخش بزرگی از جمعیت بغداد را تشکیل می‌دهند و بنابر برخی آمارها و گزارش‌ها، اکثریت جمعیت این شهر شیعیان هستند. شهرک صدر در شرق بغداد با بیش از دو و نیم میلیون جمعیت، یکی از مناطق شیعه‌نشین بغداد به شمار می‌آید.

تشیع در واسط

واسط شهری است که حجاج بن یوسف برای خود در حاشیه دجله و میان راه کوفه و بصره ایجاد کرد و به همین دلیل واسط نامیده شد. بعدها شهر واسط به دلیل طغیان رودخانه از میان رفت. اما امروزه استانی در عراق که مرکز آن الکوت است، واسط نام دارد و یک منطقه شیعه‌نشین است. سعید بن جبیر از مشهورترین تابعین که دارای تمایلات شیعی بود و نزد ابن‌عباس شاگردی کرد، آنجا می‌زیست. وی به دستور حجاج کشته شد و قبر او زیارتگاه مسلمانان شد. شهر واسط از شهرهایی بود که در دوره عباسیان به تدریج محل اقامت شیعیان امامی و زیدی گردید؛ هشام بن حکم متکلم مشهور شیعی به رغم اینکه در کوفه به دنیا آمد، اما رشدش در واسط و تجارتش در بغداد بود. ابراهیم بن حیان اسدی کوفی از اصحاب امام صادق(ع) از کوفه به واسط رفت و در آنجا ساکن شد. عبیدالله بن ابی زید احمد انباری، احمد بن سهل واسطی، علی بن بلال بغدادی و علی بن محمد شاکر لیثی واسطی نویسنده کتاب عیون الحکم و المواعظ در شهر واسط زندگی می‌کردند. حسن بن علی بن نصر بن عقل، معروف به ابوعلی عبدی واسطی بغدادی از شاعران عراق در قرن ششم قمری بود که برای امرای مختلفی شعر می‌سرود. ابوالفضل اسفندیار بن موفق بن محمد بن یحیی از شاعران شیعه در واسط زاده شد. محمد بن فلاح مشعشعی بنیانگذار دولت شیعی مشعشعی در جنوب ایران و عراق، در واسط زاده شد و در حله تحصیل کرد و از شاگردان ابن‌فهد حلی بود. شماری از فرزندان ائمه نیز در این منطقه مدفونند.

تشیع در نیمه شمالی عراق

تشیع در سامرا سابقه چندانی ندارد. تنها میرزای شیرازی دوران مرجعیت خود را در این شهر سپری کرد. اما بلد در فاصله ۲۰ کیلومتری سامرا از شهرهای شیعه‌نشین است. به جز اهالی چند روستا تمامی ساکنان بلد شیعه هستند. مزار امامزاده سید محمد از آثار شیعی این منطقه است. در جریان انتفاضه شعبان ۱۹۹۱، تعداد زیادی از افراد این شهر به زندان افتادند و ۳۹۵ نفر از شیعیان این شهر اعدام و ۲۲۵ نفر زندانی شدند و بیش از صد خانواده به اجبار در صحرای سماوه در جنوب غرب عراق اسکان داده شدند. اربیل نیز از شهرهای شیعی این منطقه است که علی بن عیسی اربلی (متوفای۶۹۲) نویسنده کشف الغمة از آن برخاسته است. تشیع در موصل به دوران حکومت حمدانیان و آل بویه برمی‌گردد. بدرالدین لؤلؤ موصولی حاکم موصل در قرن هفتم، در گسترش تشیع تلاش فراوانی کرد. مزار امامزادگان و وجود شعرا و ادیبان شیعی در قرن ششم و هفتم که در منابع با عنوان غالی و رافضی از آنها یاد شده، نشانه سابقه تشیع در این شهر است.

در حال حاضر بیش از ۴۰۰ خانواده شیعی در محله فیصله موصل زندگی می‌کنند. در کرکوک در یکصد متری جنوب موصل، ترکمن‌های شیعه در محله تسعین زندگی می‌کنند.

تشیع در عشایر عراق

در جنوب عراق اتحادیه‌های عشایری وجود دارد که تشیع در برخی از آنها مانند بنی سلامه و طائی‌ها ریشه کهن دارد. تشیع در برخی دیگر مانند ربیعه، خزعل، بنوتمیم، زبید، بنوعمیر، الدوار، الدفافعه و... نوپاست. رفت و آمد ایرانی‌ها برای عتبات از این نواحی و حضور طلاب برای تبلیغ در میان عشایر سبب گسترش تشیع در عشایر عراق شد. ابراهیم حیدری بغدادی (م ۱۸۸۲م) در کتاب عنوان المجد از سیر تشیع عشایر عراق سخن گفته و شیعه و سنی بودن هر کدام را مشخص می‌کند.

وضعیت شیعیان در دوران معاصر

شیعیان در انقلاب ۱۹۲۰م

شیعیان با اینکه از دولت عثمانی رنج می‌بردند، اما در حمله انگلیسی‌ها به عثمانی، از خود مقاومت نشان دادند. این مقاومت با اجازه و فتوای علمای نجف شکل گرفت. سید محمد سعید حبّوبی، شیخ عبدالکریم جزایری و سید کاظم یزدی در نجف سخنرانی کردند. محمد مهدی خالصی در کاظمین بر مقاومت تأکید کرد. سید مهدی حیدری و محمد تقی شیرازی فتوای جهاد صادر کردند. محمد تقی شیرازی با به دست گرفتن رهبری شیعیان، مسئله استقلال عراق را مطرح کرد و پس از او شیخ الشریعه اصفهانی رهبری شیعیان را به دست گرفت.

پس از مخالفت‌های علمای نجف با سیاست‌های انگلستان در عراق، حاکمان عراق در ۵ شوال ۱۳۳۷ ق دستور تبعید علمای بین‌النهرین را صادر کردند. سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نائینی و دیگران به ایران تبعید شدند. در این دوره مناصب کلیدی عراق در اختیار اهل سنت بود. حزب الدعوه از ۱۹۵۸ فعالیت خود را آغاز کرد.

تا سال ۱۹۴۷ هیچ شیعه‌ای به منصب ریاست وزرا نرسیده بود. ملک فیصل تلاش کرد پای روحانیون شیعه را به حکومت باز کند. برای مدتی وزارت معارف را بر عهده سید هبة الدین شهرستانی گذاشت، و طی سال‌های ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۸م سید محمد صدر (با سید محمد صدر از مراجع تقلید اشتباه نشود)، صالح جبر و عبدالوهاب مرجان برای مدتی نخست‌وزیر عراق شدند.

شیعیان در دوره حزب بعث

سیاست حزب بعث، کنار گذاشتن شیعیان و کردها از حوزه سیاست بود. از ۱۹۲۰م تا زمان سقوط دولت بعثی عراق به وسیله آمریکا در سال ۲۰۰۳م، گروه‌های سنی نقش کلیدی در سیاست عراق داشتند. در سال ۱۳۵۰ش و ۱۳۵۴ش ایرانیان از عراق اخراج شدند و در سال ۱۳۵۸ش جنگ ایران و عراق اتفاق افتاد.

حزب بعث برگزاری مراسم‌های مذهبی را محدود کرد و همچنین هر نوع برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا ممنوع شد. مردم نجف در ۱۵ صفر ۱۳۹۸ق برابر با ۱۹۷۷م آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدند. کاروان سی‌هزار نفری به سمت کربلاء حرکت کرد. این حرکت از ابتدا با برخورد حکومت مواجه شده و تعدادی شهید شدند. در نهایت در مسیر نجف به کربلا، نیروهای ارتش حمله کرده، هزاران نفر را بازداشت کردند. تعدادی کشته شدند، برخی به اعدام و برخی دیگر به حبس ابد محکوم گردیدند. سید محمد باقر صدر و سید محمد باقر حکیم در این انتفاضه نقش داشتند. امام خمینی نیز این قیام مردمی را تأیید کرد.

در سال ۱۹۹۱م که عراق به کویت، و در پی آن آمریکا به عراق حمله کرد، شیعیان انقلاب خودجوشی انجام دادند که انتفاضه شعبانیه نامیده شد. آیت الله خویی از این قیام حمایت کرد. در پی شکست این قیام، قتل‌عام شیعیان آغاز شد. تانک‌های ارتش عراق در حالی که پرچم‌هایی حمل می‌کردند که روی آنها نوشته بود «لا شیعة بعد الیوم: بعد از این شیعه‌ای نخواهد بود»، عملیات کشتار شیعیان را آغاز کردند. بر اساس برخی منابع، در این حملات ۳۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر کشته شدند.

شیعیان پس از صدام حسین

با سقوط حزب بعث در ۲۰ فروردین ۱۳۸۲ش، شیعیان عراقی که در کشورهای دیگر از جمله ایران و سوریه در تبعید بودند، به کشورشان برگشتند. در تیرماه ۱۳۸۲ش نخستین نهاد حکومتی عراقی پس از صدام به نام مجلس حُکم با ۲۵ عضو تشکیل شد. ۱۳ عضو این مجلس شیعه بود. نخستین ریاست آن بر عهده ابراهیم جعفری از شیعیان گذاشته شد. آیت الله سیستانی و مراجع دیگر مقیم عراق با تصمیم حاکم امریکایی برای نوشتن قانون اساسی عراق مخالفت کرد. در دوره کوتاهی جنگ‌های طائفه‌ای در عراق آغاز شد. چند عملیات انتحاری در کربلا و کاظمین و حرمین عسکریین اتفاق افتاد و تعدادی از شیعیان در مدائن کشته شدند.

شیعیان در تدوین قانون اساسی و دولت عراق

پس از سقوط حکومت صدام، شیعیان و کردها وارد عرصه سیاسی عراق شدند. در ۳۰ ژانویه ۲۰۰۵ انتخابات مجلس عراق برگزار شد. شیعیان ۴۸/۱ آراء و ۱۴۰ کرسی از ۲۷۵ کرسی را به دست آوردند. ابراهیم جعفری دولت جدید را تشکیل داد. در روز ۱۰ می‌ ۲۰۰۵ تعداد ۵۵ نفر که ۲۸ نفرشان از لیست شیعیان بود، برای تدوین قانون اساسی تعیین شدند. اندکی بعد با مشارکت بیشتر اهل سنت این افراد به ۷۵ نفر رسید. در ۲۵ اکتبر ۲۰۰۵ انتخابات برای همه‌پرسی قانون اساسی عراق برگزار شد و با ۷۸٪ رای موافق به تصویب رسید. در حال حاضر نخست‌وزیری در اختیار شیعیان است و تا کنون، ابراهیم جعفری، نوری مالکی، حیدر عبادی، عادل عبدالمهدی و مصطفی الکاظمی به سمت نخست‌وزیری دست یافته‌اند.

سال‌شمار شیعی عراق

شهرهای مهم شیعی

• نجف: از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق است؛ اهمیت نجف بیشتر به سبب وجود حرم امام علی(ع) است. به همین جهت مورد توجه حاکمان در دوره‌های مختلف بوده است. وجود حوزه علمیه بر اهمیت آن افزوده است.

• کربلا: از مهمترین شهرهای عراق است. اهمیت کربلا بیش از هر چیز به حرم امام حسین(ع) است. کربلا فراز و فرودهای بسیاری به خود دید و بارها مورد حمله قرار گرفت. حرم عباس بن علی(ع) و سایر شهدای کربلا بر اهمیتش افزوده است.

• کاظمین: از اماکن زیارتی عراق است که در شمال بغداد قرار دارد و حرم کاظمین در آن واقع شده است. این منطقه نزد شیعیان پس از شهرهای زیارتی نجف و کربلا اهمیت مذهبی بسیاری دارد.

• سامرا:از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق است. علاوه بر امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع)، بسیاری از مشاهیر شیعه در سامرا مدفونند. این شهر به مدت نیم قرن مرکز خلافت عباسیان بود. سامرا، محل تولد امام زمان(عج) نیز به شمار می‌آید.

• کوفه: از شهرهای مهم عراق و از نخستین شهرهایی است که توسط مسلمانان تأسیس شد. کوفه در دوران امام علی و امام حسن علیهماالسلام مرکز خلافت اسلامی بود. بسیاری از خاندان‌های علمی شیعه از این شهر برخاسته‌اند. وجود برخی اماکن مقدس مانند مسجد سهله و مسجد کوفه به اهمیت آن افزوده است.

• بغداد: پایتخت کنونی کشور عراق است. در گذشته بغداد مورد توجه حاکمان و مرکز خلافت بود. در زمان هارون الرشید، امام هفتم شیعیان مدتی در این شهر زندانی شد. در قرن دوم و سوم هجری، تشیع از کوفه به بغداد منتقل شد و محلۀ کرخ بغداد، در آن دوره شیعه‌نشین بود. منطقه کاظمین در شمال این شهر بخاطر وجود حرم کاظمین از اماکن مهم زیارتی شیعیان است.
• حله: این شهر در قرن پنجم هجری قمری تبدیل به دارالعلم شیعه شد و علما و فقهای برجسته شیعه در آن ظهور کردند. در قرن هفتم به جای نجف، پررونق‌ترین حوزه علمیه و مقرّ بزرگ‌ترین علمای شیعه و محل تدریس آن‌ها بود و خاندان‌ علمی زیادی چون آل بطریق، آل نَما، آل طاووس، و آل مطهر در این شهر ظهور کردند.

اماکن مقدس

• حرم امام علی(ع): مرقد نخستین امام شیعیان علی بن ابی طالب(ع) در نجف است. نخستین ساختمان حرم در دوران هارون الرشید عباسی بنا شد و پس از آن همواره در حال تجدید و عمران و توسعه بوده است. بسیاری از علما و پادشاهان شیعه در آن مدفونند.

• حرم امام حسین(ع): مرقد حسین بن علی(ع) در کربلا است که وجود روایاتی در فضیلت زیارت آن به اهمیتش افزوده است. حرم امام حسین(ع) از نظر حکم اختصاصی نماز مسافر، با مسجدالحرام، مسجد النبی و مسجد کوفه یکسان است.

• حرم کاظمین: مرقد امام کاظم و امام جواد علیهماالسلام از امامان شیعه است که در منطقه کاظمین در شمال بغداد واقع شده است. حرم کاظمین بارها مورد مرمّت و بازسازی قرار گرفت. عمده‌ترین آن توسط شاه اسماعیل صفوی ۲۱ سال به طول انجامید. آستان کاظمین بیش از ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد. برخی از مشاهیر شیعه در آن مدفونند.

• حرم امامین عسکریین: مرقد امام دهم و امام یازدهم شیعیان در سامرا است که در دهه گذشته چندین بار مورد حمله قرار گرفت. آخرین این حملات در ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش از سوی داعش به قصد تخریب حرم عسکریین صورت گرفت که با مقاومت مردم و نیروهای امنیتی عراق خنثی شد.

• حرم عباس بن علی(ع):مرقد عباس بن علی در کربلا و در نزدیکی حرم امام حسین(ع) قرار دارد. فاصله حرم امام حسین(ع) تا حرم ابوالفضل العباس را بین الحرمین می‌گویند.

حوزه‌های علمیه شیعه

• حوزه علمیه بغداد: تأسیس حوزه علمیه بغداد به زمان امام کاظم(ع) برمی‌گردد. حوزه علمیه بغداد با ظهور عالمانی چون ابن‌جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی در عصر آل بویه مرجعیت علمی شیعه را عهده‌دار شد. اما با ورود طغرل سلجوقی به بغداد در ۴۴۷ق، حوزه بغداد از رونق افتاد و مرجعیت علمی شیعه به نجف منتقل شد.
• حوزه علمیه نجف: با حضور شیخ طوسی در حوزه علمیه نجف، این شهر مرکز علمی و فکری جهان تشیع شد. اما در قرن ششم با ظهور محمد بن ادریس حلّی در حله، حوزه علمیه نجف از رونق افتاد و مرکز علمی شیعه به حله انتقال یافت. حضور محقق اردبیلی در حوزه نجف بار دیگر به حوزه نجف رونق بخشید. از دهه چهارم قرن یازدهم، حوزه علمیه نجف همانند دیگر حوزه‌های شیعه درگیر اخباری‌گری شد. از قرن سیزدهم با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و شاگردان وحید بهبهانی، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و بار دیگر به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد.
• حوزه علمیه حله: این حوزه علمیه در شهر حله توسط بنی مزید در قرن پنجم تأسیس شد. این حوزه از اواسط قرن ششم تا پایان قرن هشتم مرجعیت دینی شیعیان را بر عهده گرفت. ابن‌ادریس حلی، محقق حلی، علامه حلی و ابن‌طاووس از بزرگان حوزه علمیه حله به شمار می‌آیند.
• حوزه علمیه سامرا: در سال ۱۲۹۱ق. سید محمد حسن شیرازی در سامرا اقامت گزید و در آنجا حوزه علمیه تأسیس کرد. با حضور شاگردان و علمای بزرگ در سامرا، مکتب خاصی در فقه و اصول شکل گرفت که به مکتب سامرا شهرت یافت. فتوای تحریم تنباکو میرزای شیرازی از حوزه علمیه سامرا صادر شد.
• حوزه علمیه کربلا: از حوزه‌های علمیه شیعه در کشور عراق عالمان دینی، پس از شهادت امام حسین(ع) به مرور در این شهر سکنی گزیدند و مدارس دینی ساخته شدند. پس از سقوط اصفهان به دست محمود افغان با مهاجرت علمای ایران به کربلا، حوزه کربلا محل منازعه بین اخباریان و اصولیان بود. با مهاجرت محمد تقی شیرازی به کربلا، حوزه این شهر رونق گرفت. او فتوای مشهور خود علیه انگلیس را از حوزه علمیه کربلا صادر کرد.

قبایل شیعی

• اشعریان

اشعریان از قبایل قحطانی یمن بودند که با بعثت پیامبر اکرم(ص) و انتشار دین اسلام در یمن، تعدادی از آنان به اسلام گرویدند. اشعریان پس از فتوحات ایران، در کوفه مستقر شدند و نقش برجسته‌ای در تحولات سیاسی و اجتماعی عراق ایفا کردند. آنان به سبب سختگیری‌های حجاج بن یوسف نسبت به شیعیان، از کوفه به قم مهاجرت کردند.

• بنی اسد

بنی اسد تیره‌ای از عرب عَدنانی هستند که گروهی از آنان در اطراف کوفه، بصره و شام ساکن شدند. حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه از مشهورترین شهدای کربلا، از این قبیله بودند. آنان پیکر شهدای کربلا را به خاک سپردند. مزیدیان شاخه‌ای از قبیله بنی اسد بودند. که در حکومت خود شهر حله را تأسیس کردند تأسیس حوزه علمیه حله مهمترین اقدام علمی - فرهنگی آنان بود.

• قبیله عبدالقیس
• قبیله طی

احزاب شیعی

• حزب الدعوة الاسلامیة، از مهم‌ترین احزاب شیعی در عراق است. این حزب در ۱۳۳۶ش در نجف با حضور افرادی چون سید محمد باقر صدر، سید محمد باقر حکیم و محمدصادق قاموسی تأسیس شد. سید مرتضی عسکری نیز به عضویت آن درآمد.

• مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، از احزب سیاسی عراق است که در ۲۶ آبان سال ۱۳۶۱ش / ۱۷ نوامبر ۱۹۸۲ با هدف سرنگونی حکومت صدام حسین با حمایت ایران در تهران تأسیس شد. خانواده حکیم به ویژه سید محمد باقر حکیم نقش محوری در تأسیس مجلس اعلا ایفا کرده‌اند. در این مجلس، اعضای عرب، کرد، ترکمن و نیز اعضای شیعه و سنی وجود دارند ولی اکثریت اعضای آن را شیعیان عرب تشکیل می‌دهند. حزب الدعوة الاسلامیه، منظمة العمل الاسلامی، حرکة المجاهدین العراقیین، حزب الله کردستان و گروهی از اخوان المسلمین عراق، احزاب و گروه‌های مهم تشکیل‌دهنده مجلس اعلا هستند. سید محمود هاشمی شاهرودی، محمد باقر حکیم و عبدالعزیز حکیم در گذشته ریاست این حزب را بر عهده داشتند و اکنون رئیس آن عمار حکیم است.
• جنبش صدر؛
• حزب الدعوة الاسلامیة ولایة الفقیه؛
• اتحاد اسلامی کردهای فیلی عراق؛

رسانه‌های شیعی عراق

رسانه‌های حزب الدعوه

تأثیر تشیع عراق (کوفه، نجف، حله) بر ایران

تشیع اصیل در کوفه، بغداد، نجف و حله در چندین نوبت به صورت گسترده به ایران انتقال یافت که عبارتند از:

1. مرحله نخست انتقال اشعریون به قم: اشعریون قبیله‌ای یمنی بودند که پس از پیامبر به قصد مشارکت در فتوحات به عراق آمدند. این گروه در جریان دعوت‌های شیعی در عراق به ویژه شاگردی شماری از ایشان در مکتب امیرمؤمنان(ع) به تشیع گرویدند. در پی فشارهای امویان به شیعیان در عراق، راهی ایران شدند و در قم سکونت گزیدند. این گروه هویت عربی خود را تا چند قرن حفظ کردند.
2. انتقال تشیع از مکتب بغداد و عراق به ایران: در دوران شیخ طوسی و فرزندش ابوعلی بود. شیخ بخش مهمی از عمرش را در بغداد سپری کرد و زمانی که کتابخانه‌اش به آتش کشیده شد به نجف آمد و حوزه علمیه نجف را پایه‌ریزی کرد. در همان زمان شماری از ایرانیان شیعه از شهرهای قم، ری، ساری، گرگان و... راهی عراق شدند و در مکتب شیخ و اندکی پیش از آن در مکتب شیخ مفید و سید مرتضی شاگردی کردند. بسیاری از شاگردان شیخ طوسی القاب قمی، نیشابوری، جرجانی، آملی، نسفی، مروزی، قزوینی و... دارند.
3. انتقال تشیع مکتب حله به ایران: مکتب حله توسط ابن‌ادریس، محقق حلی و علامه حلی اداره شد و بر دیگر نقاط جهان اسلام تأثیر گذاشت. شاگردان ایرانی این مکتب بسیار فراوان بودند و در طول دو قرن اندیشه‌های علامه حلی در ایران ترویج می‌شد. علاوه بر رفت و آمد طلاب به حله، مسافرت علامه حلی به ایران در دوره سلطان محمد خدابنده تأثیر زیادی بر رواج تشیع در ایران داشت. این نهضت علمی در زمان فخرالمحققین ادامه یافت.
4. تأثیر تشیع حوزه نجف بر ایران: این دوره مربوط به هجرت گسترده علمای جبل عامل به ایران است. برخی از اینان از عراق و برخی مستقیما از جبل عامل به ایران آمدند. شمار بسیاری از مشایخ جبل عامل به دعوت شاه طهماسب و شاهان دیگر صفوی عازم ایران شدند و به تقویت حوزه‌های علمی ایران پرداختند. آنان بسیاری از متون شیعی را با خود آوردند که در بارور کردن مکتب شیعی قزوین و اصفهان در دوره صفوی مؤثر افتاد. محقق کرکی از برترین نمونه‌ها در این دوران بود.

روابط با ایران

عراق تا قرن هفتم میلادی بخشی از سرزمین ایران در دوران باستان بود. پس از تأسیس دولت عثمانی در استانبول، عراق بین سلاطین عثمانی و حکومت‌های شیعی ایران دست به دست می‌شد. شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۱۴ قمری بغداد را به تصرف خود درآورد. در سال ۱۰۵۹ قمری سرزمین عراق برای همیشه توسط سلطان مراد چهارم پادشاه عثمانی از ایران جدا شد و ضمیمه دولت عثمانی گشت. با سقوط امپراتوری عثمانی، اختلاف میان تهران و بغداد بر سر حاکمیت بر اروند رود آغاز شد. با موافقتنامه سال ۱۹۳۷، روابط این دو کشور بهبود یافت و تا سال ۱۹۵۸ ادامه یافت.

با به قدرت رسیدن حزب بعث، اختلافات مرزی گذشته ایران و عراق دوباره مطرح شد. حزب بعث، حدود یک هزار تن از اتباع ایران مقیم عراق را در سال ۱۳۴۹ اخراج کرد و با پناه دادن به افرادی چون تیمور بختیار رئیس پیشین ساواک ایران، بر شدت تنش روابط با تهران افزود. با پیمان نامه الجزایر در ۱۹۷۵ که به امضای طرفین رسید، روابط ایران و عراق بهبود یافت. وقوع جنگ ۸ ساله ایران و عراق تیره‌ترین دوران روابط دو کشور را رقم زد. اما پس از سقوط حزب بعث، روابط دو کشور رو به بهبودی نهاد و روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دو کشور به حالت عادی بازگشت. در جریان هجوم گسترده داعش به شمال عراق، ایران از این کشور حمایت کرد.

• تبعید علما: پس از آنکه میرزا محمد تقی شیرازی فتوای جهاد علیه اشغالگران انگلیسی صادر کرد، نیروهای انگلیسی آماج حملات مبارزان ایرانی و عراقی قرار گرفتند و افرادی چون سید محمد یزدی، سید علی داماد تبریزی، شریعت اصفهانی، میرزا محمد شیرازی، سید محمد تقی خوانساری و صدها ایرانی دیگر به میدان‌های جنگ رفتند. نیروهای انگلیس در ۵ شوال ۱۳۳۷، میرزا محمد شیرازی فرزند بزرگ میرزای شیرازی، شیخ جواد زنجانی، محمد تقی خوانساری و سید عبدالکریم پویان را به جزیره هنگام تبعید کردند. هنگامی که آیت الله شیرازی در ۳ ذی الجحه ۱۳۳۸ درگذشت، رهبران انقلاب با مهاجرت به نجف، شریعت اصفهانی را به پیشوایی برگزیدند و موج جدیدی در مبارزه با انگلیس سامان دادند که منجر به تبعید شیخ محمد خالصی و بسیاری علمای ایرانی به قم گردید.

• ایرانیان عراقی: مردمانی ایرانی بودند که از دیرباز به عراق مهاجرت کرده بودند. ایرانیان به صورت عمده ساکن شهرهای کربلا، نجف و کاظمین بودند. بخشی از اینان که در زمان حکومت صدام حسین از کشور عراق اخراج شدند، به معاودین (بازگشت‌داده‌شدگان) معروف شدند. برخی از آنان پس از سرنگونی صدام به عراق بازگشتند. خاندان حکیم از خاندان‌های علمی و سیاسی شیعی معروف در عراق معاصر، تبار ایرانی دارند. در قرن یازدهم هجری، جد بزرگ این خاندان به نام سید علی حکیم، پسر سید مراد بن سید شاه اسداللّه، طبیب ویژه شاه ‌عباس اول صفوی بود. سیدعلی به همراه شاه عباس صفوی برای زیارت مرقد امیرمؤمنان(ع) به نجف رفت و با اصرار مردم آنجا برای طبابت در نجف سکونت گزید. از این زمان به سیدعلی حکیم شهرت یافت و فرزندانش نیز به همین نام مشهور شدند.

• اخراج ایرانیان: در سال ۱۹۷۱م صدام حسین، ۵۰ هزار ایرانی را با عدم تمدید اقامتشان، از کشور عراق اخراج کرد. در میان اینان تعدادی کرد فیلی بود. عراق بار دیگر از آوریل ۱۹۸۰، ۴۰ هزار ایرانی را اخراج کرد. در سال ۱۹۸۵ مجموع پناهندگان و اخراج‌شدگان از عراق به ۴۰۰ هزار نفر رسید. در اکتبر سال ۱۹۹۰، مقامات ایران گزارشی درباره مهاجران عراقی انتشار دادند که تعداد آنان را در نیمه آن سال بیش از یک میلیون نفر اعلام می‌کرد.

• جنگ ایران و عراق: در سال ۱۳۵۹ (۱۹۸۰) جنگ ایران و عراق با حمله غافلگیرانه صدام به مرزهای ایران آغاز شد و با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ از سوی ایران پایان یافت.

• عراقی‌های ایران: مردمانی از عراق کنونی متشکل از عرب‌ها و کردها که به صورت مهاجر و گاه پناهده وارد ایران شده‌اند. بر اساس سرشماری سال ۲۰۰۱، تقریبا ۲۰۳ هزار عراقی در ایران زندگی می‌کنند. اما گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد تعداد آنان را ۲۰۴ هزار نفر می‌داند. برخی آمارها جمعیت واقعی عراقی‌های ایران را گاه تا ۵۰۰ هزار نفر تخمین زده‌اند. برخی از این عراقی‌ها تبعه ایران شده‌ و در قم، تهران، خراسان، خوزستان و... زندگی می‌کنند. برخی نیز با سقوط صدام حسین به کشورشان بازگشتند.

آیین و رسوم شیعیان

• اربعین در کربلا: بزرگترین اجتماع شیعیان جهان در اربعین در کربلا شکل می‌گیرد. در این ایام بسیاری از شیعیان از کشورهای دیگر در قالب کاروان‌های زیارتی وارد عراق می‌شوند. زائران با پای پیاده از شهرهای مختلف از جمله نجف راهی کربلا شده و هیئت‌های بسیاری با برپایی ایستگاه‌هایی در طول مسیر نجف تا کربلا از زائرین و عزاداران پذیرایی می‌کنند. قیمه نجفی جزء معروف‌ترین نذری‌های شیعیان نجف است که در ایام محرم و اربعین میان عزاداران پخش می‌شود. در ۳۰ سال گذشته و به ویژه پس از حاکمیت صدام حسین در سال ۱۹۷۹، شیعیان عراق از اجرای مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) که یک سنت تقریبا هزار ساله بود منع شدند. با سقوط حزب بعث بار دیگر مراسم عزاداری رونق چشمگیری گرفت. در قانون اساسی جدید، احترام اماکن مقدس عراق مورد توجه قرار گرفت.

• مشعل گردانی در نجف از مراسم‌هایی است که از گذشته در نجف نزد شیعیان وجود داشته است. این مراسم از روز هفتم ماه محرم به یادبود سوزانده شدن خیمه‌های امام حسین(ع) و اهل بیتش شروع می‌شود و با رجزخوانی همراه است. مشعل، چوب بلندی است که بر آن چندین مشعل کوچک افروخته قرار دارد. در این مراسم شخصی نیرومند به تنهایی آن را برداشته و می‌چرخاند و پس از آن به سوی مرقد امام علی(ع) حرکت می‌کند. بسیاری از اندیشمندان مذهب تشیع، از اجتماع مردم در چنین مراسم‌هایی برای منتشر کردن فکر و اندیشه امام حسین(ع) بهره جسته‌اند.

آثار تاریخی و هنری

حمله داعش به شمال عراق

در دی ۱۳۹۲/ ژانویه ۲۰۱۴ پس از به آتش کشیدن چادر معترضین در استان‌های سنی‌نشین عراق توسط نیروهای امنیتی و عقب‌نشینی ارتش از دو شهر رمادی و فلوجه، نیروهای داعش دو شهر رمادی و فلوجه مرکز استان الانبار را به تصرف خود درآوردند. اما طی نبردی، سرکرده داعش در رمادی کشته شد و کنترل این دو شهر از دست آنان خارج گردید.

داعش در سال ۱۳۹۳ (۹ ژوئن ۲۰۱۴ میلادی) به شمال عراق حمله کرد و موصل دومین شهر عراق را تصرف نمود. گروه داعش پس از اشغال شهر تاریخی موصل در شمال عراق، اماکن مقدس به ویژه مساجد و آرامگاه‌های مقدس در نزد شیعیان را تخریب کرد. نیروهای داعش آرامگاه‌های یونس پیامبر، جرجیس، شیث پیامبر و بقعه یحیی بن زید در حومه شهر کوفه را منفجر کردند. پس از اشغال موصل توسط داعش، نیروهای آنان به برخی دیگر از شهرهای عراق حمله‌ور شدند. آیت الله سیستانی، از شهروندان عراقی خواست تا سلاح بردارند و با داعشیان مبارزه کنند. این درخواست، استقبال گسترده مردم را در پی داشت.

داعش در سال ۱۳۹۳ش توانست کنترل برخی از شهرهای شمالی عراق (استان‌های همجوار سوریه) را ازجمله مناطقی مانند استان نینوا، تکریت، دهلاویه و یثرب به دست آورد. هر چند آمار رسمی از قربانیان حملات داعش در عراق منتشر نشده، اما بنابر گفته نیروهای سازمان ملل متحد، تنها در ماه اوت ۲۰۱۴ در عراق ۱۴۲۰ تن کشته و دست کم ۱۳۷۰ نفر زخمی شده‌اند. بنابر برخی گزارش‌های غیر رسمی، در پی حملات داعش نیم میلیون عراقی آواره شده‌اند و تنها در نینوا و صلاح الدین هزار کودک کشته شدند. سازمان‌های بین‌المللی و دولت‌های بسیاری از جمله جمهوری اسلامی ایران جنایات داعش در عراق را محکوم کردند.

نگارخانه

• مسجد کوفه

• مسجد حنانه

• مسجد سهله

• تصویر نمای ورودی مسجد براثا

• بغداد پایتخت عراق

		ترکیه	سوریه
	ایران		اردن
	کویت - خلیج فارس	عربستان	عربستان

جستارهای وابسته

• عراق عجم

پانویس

منابع

منابع مطالعاتی

سید علی موجانی، بازسازی تاریخ فراموش شده عتبات عالیات: عراق، مجمع جهانی اهل بیت، تهران، ۱۳۸۹ش.

احمد علوی، راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، نشر معروف، قم، ۱۳۸۹ش.

شیعیان عراق، علی نادری دوست، مجمع جهانی شیعه‌شناسی، قم، ۱۳۹۰ش.

کتابخانه حج:

کتابخانه حج:

پیوند به بیرون