تاریخ جرجان (کتاب)کتاب «تاریخ جرجان»، اثر ابوالقاسم حمزه بن یوسف بن ابراهیم سهمی، از منابع مهم و دست اول تاریخی در زمینه تاریخ محلی و منطقه‌ای جرجان، می‌باشد که توسط عبدالرحمن بن یحیی یمانی، تصحیح و به زبان عربی منتشر شده است. ۱ - انگیزه تالیفسهمی عدم توجه سایر مورخان به تاریخ جرجان و فقدان یک کتاب مدون در تاریخ این منطقه و معرفی و ضبط نام بزرگان و دانشمندان و علماء اهل جرجان و بخصوص شماری از صحابه و تابعین که به جرجان رفته و باعث افتخار این سرزمین شده‌اند را دلیل عمده نگارش کتاب خویش ذکر کرده است. وی سپس از تقصیر و کوتاهی احتمالی در کار خود عذرخواهی کرده و در کمال تواضع آن را نشات گرفته از بضاعت کم خویش دانسته است. ۲ - ساختار کتابکتاب در یک جلد که حاوی ۱۴ جزء می‌باشد، منتشر شده و در هر جزء برخی از علماء و بزرگان منطقه جرجان را ذکر می‌کند و آن را شرح و توصیف می‌کند. ۳ - گزارش محتوامطالب و محتویات کتاب؛ شامل مقدمه و دو موضوع عمده می‌باشد: ۳.۱ - مقدمهمقدمه کتاب؛ شامل مقدمه‌ای ۲۸ صفحه‌ای از مصحح، ضمن توضیح در چگونگی تصحیح نسخه اصلی، به طور مختصر به شرح زندگی مولف، معرفی آثار او، مسافرت‌ها، شیوخ وی و راویانی که از وی روایت حدیث کرده‌اند و مزایای کتاب پرداخته است. ۳.۲ - فتح جرجانسهمی پس از بیان وجه تسمیه جرجان به این نام، فتح اولیه آن بدست مسلمانان در سال ۱۸ ق و در زمان خلافت عمر بن خطاب می‌داند و اضافه می‌کند که بعد از فتح نهاوند و قتل نعمان بن مقرن ، عمر برادر وی سوید ین مقرن را جانشین وی ساخت و اوست که ری ، قومس و سپس جرجان را فتح می‌کند. بدین صورت که نماینده عمر (سوید بن مقرن) با پادشاه جرجان به نام صول مصالحه‌ای را امضاء می‌کند که متن این مصالحه نامه در کتاب آورده شده است. اما بلاذری که بخشی از کتاب خویش را به چگونگی فتح جرجان و طبرستان و نواحی آن اختصاص داده است، از فتح جرجان به وسیله سوید بن مقرن در زمان خلافت عمر سخنی به میان نیاورده، بلکه وی تاریخچه فتح جرجان را مربوط به سعید بن عاص و در زمان عثمان و در سال ۲۹ ق می‌داند. از طرف دیگر بنا به گفته بلاذری سوید بن مقرن نه تنها در فتح جرجان شرکت نداشته، بلکه وی در روز جنگ نهاوند اول کسی بود که کشته شده است. نکته مهمی که بابد به آن توجه شود، دیدگاه جانبدارانه سهمی نسبت به خاندان مهلب است؛ در حالی که اکثر مورخان اعمال یزید بن مهلب را در فتح جرجان تقبیح کرده‌اند و همه آنان از خشونتی که وی با اهالی جرجان روا داشته، به زشتی یاد می‌کنند تا آن حد که نوشته‌اند وقتی سپاه یزید وارد شهر جرجان شد، بسیاری از مردم را کشتند، کودکان را به بردگی گرفتند و کشتگان را از چپ و راست جاده مصلوب کردند و با اینکه طبی می‌نویسد: «یزید وقتی آهنگ جرجان کرد با خدا پیمان کرد که اگر بر آن جا ظفر یابد، از آن جا نرود و شمشیر آز آنها بر ندارد تا با خونشان گندم آسیاب کند و از آن آرد نان کند و بخورد و چون یزید به مردم جرجان پیروزی یافت، قسم خویش را محقق ساخت» با وجود این مشاهده می‌شود که نه تنها سهمی از این همه سختی و خشونت زننده خاطر نشده، بلکه وی با دیدی آکنده از اغماض و با حذف این قسمت از تاریخ و با جایگزین کردن بخش‌هایی از کتاب خود در «ذکر مکارم یزید بن مهلب رحمه ا...» و «ذکر نسب یزید بن مهلب و فرزندانش» و با این اعتقاد که یزید از تابعین رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشد، مهلبیان را مورد ستایش قرار داده است.پس از بیان وجه تسمیه جرجان و چگونگی فتح آن، سهمی از آن عده از صحابه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نام می‌برد که وارد جرجان شده‌اند. امام حسن علیه‌السّلام امام حسین علیه‌السّلام عبدالله بن عمر ، حذیفه بن یمان ، سعید بن عاص ، سوید بن مقرن ، عبدالله بن ابی اوفی ، ابوهریره ، عبدالله زبیر ، سواده بن قطبه و عیینه بن نهاس در این شمار قرار دارند، سهمی بدنبال آن به عمال بنی امیه در جرجان و مدت امارت آنها و مساجدی که در ایام آنان ساخته شد، می‌پردازد. قسمت دیگر، اختصاص به آن دسته از خلفای بنی عباس دارد که وارد جرجان شده‌اند. از جمله این خلفا: هارون و پسرش مامون می‌باشند که گویا در این زمان مامون در معیت امام رضا علیه‌السّلام بوده است. سهمی به اشتباه تاریخ ورود هارون الرشید به جرجان را سال ۱۴۲ ق دانسته، در حالی که سال ۱۴۲ ق ایام خلافت منصور ، دومین خلیفه عباسی است. یعقوبی ورود هارون را به جرجان سال ۱۹۲ ق می‌داند و می‌نویسد: «هارون در شعبان سال ۱۹۲ ق رهسپار خراسان شد و در کرمانشاه فرود آمد و در ماه رمضان به آن جا رسید و عید اضحی را در ری بود و چون به جرجان آمد، به عیسی بن جعفر نوشت تا به سوی وی رهسپار شود، عیسی به سوی او رهسپار شد و در وسط راه درگذشت». ۳.۳ - شرح حالهابخش دوم کتاب که در حققت قسمت اعظم کتاب را شامل می‌شود، تراجم یا شرح حال‌ها می‌باشد. در این قسمت حدود ۱۰۲۰ شرح حال از علماء، فقها ، راویان حدیث ، مفسرین ، مصنفین، حافظان بزرگ قرآن و تعداد زیادی احادیث، حکایات و روایات از کسانی که وارد جرجان شده و به تدریج جرجانی شده‌اند و از اهالی خود جرجان و یا از کسانی که جرجانی بوده و به بلاد دیگر رفته‌اند، ارائه شده است که همه این تراجم به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. برای مثال سهمی در شرح حال ابوعمران مهلبی می‌نویسد: «ابوعمران ابراهیم بن هانی بن خالد بن یزید بن عبدالله بن مهلب بن عیینه بن مهلب بن ابی صفره از فقیهان شافعی و از علماء و زهاد زمان بود و شیخ ابوبکر اسماعیلی شاگرد وی بود. مسجد وی در محله‌ای بود که تا به امروز به محله ابوعمران بن هانی معروف است. وی در سال ۳۰۱ ق درگذشت و ابوبکر اسماعیلی و ابن عدی و ابراهیم بن موسی سلمی و دیگران از وی روایت کرده‌اند». بخش دیگری از این تراجم اختصاص به افرادی دارد که سهمی نام آنان را نمی‌دانسته و فقط آنها را به کنیه می‌شناخته است. در این قسمت نیز ترتیب حروف الفبا لحاظ شده است. سهمی سپس به تراجم زنان پرداخته و شرح مجملی از زندگی زنان نام آور و دانشمندان جرجان را ارائه می‌دهد. سهمی همچنین واژه و کلماتی که به لحاظ تلفظ و آوا شبیه کلمه جرجانی می‌باشد و ممکن است خواننده را در قرائت دچار اشتباه کند، توضیح می‌دهد. برای مثال وی واژه‌های خرخان، خرجان، جرخان، جوخان، خوجان را نام برده و توضیحات لازم را برای هر یک آورده است، چنانکه درباره خرخان نوشته: نام روستایی از روستاهای قومس است. در این قسمت آن چنانکه خود مولف می‌گوید، اطلاعات وی برگرفته از کتاب تاریخ استرآباد نوشته، ابوسعد عبدالرحمن بن محمد ادریسی استرابادی است. سهمی از آنجا که در نگارش تراجم و بیان احادیث و روایات با دید اهل سنت به تدوین کتاب خویش پرداخته، از این جهت نگرشی ستایش آمیز نسبت به خلفای راشدین دارد. او را صداقتی در خور تحسین دانسته، آن گونه که به حقایق اعتقاد داشته و به نقل روایات پرداخته است؛ به طوری که در بسیاری از موارد احادیث روایت شده از وی، متعلق به حضرت علی علیه‌السّلام می‌باشد. درباره نزدیکترین افراد به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، سهمی از قول احمد بن عیسی از... از عایشه نقل کرده که عایشه به پیامبر عرض کرد چه کسی در نزد رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم محبوب تر از همه مردم است؟ و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود از مردان امام علی علیه‌السّلام و از زنان حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیهم و درباره بنای مسجد قبا سهمی از احمد بن عمر بکرآبادی از... جابر بن سمهر دیث نقل می‌کند که فضائل حضرت علی علیه‌السّلام را در بردارد. در پایان کتاب نیز دو خاتمه از طبع اول و دوم کتاب و کیفیت ترتیب فهارس برای تاریخ جرجان و فهارس کتاب ذکر شده است. ۴ - ویژگی های کتاب۱. می‌توان گفت که کتاب تاریخ جرجان، نزد علماء اهل جرجان به دلیل آنکه از نخستین نوشته‌های مربوط به تاریخ منطقه جرجان محسوب می‌شد، از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار است. ۲. یکی دیگر از امتیازات کتاب، کوشش مولف در گردآوری و تهیه شرح حال‌ها و تنظیم آنها بر اساس حروف الفبا می‌باشد. ۳. آنچه اهتمام وی را ممتاز می‌سازد، آن است که مولف هر چند با دید اهل سنت به تالیف کتاب خویش دست زده، اما وی به دور از هرگونه تعصب و حب و بغض و ملاحظات خاص به تدوین و ارائه احادیث و روایات پرداخته است. ۴. در پایان باید تاکید کرد که این کتاب اگرچه می‌تواند، به عنوان منبع مطالعات مفیدی برای پژوهشگران تاریخ قرار گیرد؛ اما خود کتاب چارچوب وقایع نگاری تاریخی ندارد و بدین جهت محقق برای استفاده از مطالب تاریخی آن باید با دید منتقدانه به آن نگاه کند. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |