تاریخ ذو القرنین (کتاب)«تاریخ ذوالقرنین»، اثر میرزا فضل الله شریفی ذهبی خاوری شیرازی، در دو جلد با موضوع تاریخ خاندان قاجار منتشر شده است. ۱ - ساختار کتابخاوری کتاب را به سبک سالنامه نگاشته و برای هر سال بهاریه‌ای آورده و سعی کرده است که در این بهاریه‌ها، فنون و صنایع ادبی و نثر مسجع را به کار گیرد و در ضمن وصف بهار، چمن، مرغزار، گشت و گذار، اوضاع روزگار را نیز با صنعت ایهام به صورت تفال یا تطیر بیان نماید و به عبارت دیگر، هر بهاریه مطلعی است که به صورت چکیده از وقایع خوب یا بد آن سال خبر می‌دهد. مولف می‌گوید: «بنیان کتاب را بر دو جلد و یک خاتمه نهادم. جلد اول در وقایع قرن اول از دولت ابد مدت خسروانی (۱۳۱۲- ۱۳۴۲ ق) و جلد ثانی در ایراد اوضاع قرن ثانی از شوکت جاوید مبانی و خاتمه در ذکر شمایل و مآثر و تعداد اولاد امجاد و نبایر و نتایج حضرت صاحبقرانی، جلد اول را نامه خاقان نامیدم و جلد ثانی را رساله صاحبقران نام نهادم و هر دو جلد را جامعا تاریخ ذوالقرنین لقب دادم». خاوری واژه ذوالقرنین را از قرآن به عاریت گرفته و مقصودش از ذوالقرنین، فتحعلی شاه است که دو قرن حکومت کرد، البته قرن عربی که سی سال است؛ هر چند که حکومت او در سی سال دوم از هشت سال (۱۳۴۲- ۱۳۵۰) فراتر نرفت و لذا مولف، سال‌های باقیمانده از قرن دوم را به ذکر تاریخ حکومت محمد شاه قاجار اختصاص داده است. ۲ - محتوای کتابمولف در آغاز سخن در جلد اول، خطبه‌ای در ثنا و ستایش خداوندی و مدح پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و معصومین علیه‌السّلام می‌آورد و پس از مدح فتحعلی شاه و ذکر القاب او، به بیان شرح حال خود و چگونگی راه یافتنش به دربار فتحعلی شاه می‌پردازد. آنگاه به توصیف اوضاع مملکت ایران به ذکر نسب ایل قاجار پرداخته و از زمان فتحعلی خان قاجار که معاصر شاه طهماسب سوم صفوی و نادر افشار بود، توضیح را بیشتر نموده و پس از ذکر مرگ وی و سپس محمدحسن خان و ایام اسارت آقا محمدخان و حسینقلی خان جهانسوز در شیراز و مرگ کریم خان و پایان حکومت زندیه و شرح نسبتا مبسوطی از ایام حکومت آقا محمدخان و چگونگی مرگ وی بهاریه ۱۲۱۲ ق را آغاز و تا پایان سال ۱۲۴۱ ق سال به سال وقایع را توضیح داده و نام این جلد را کتاب «نامه خاقان» لقب داده است. در این جلد، چگونگی به تخت نشستن فتحعلی شاه، دفع مدعیان سلطنت و روابط با مخالفین که سال‌ها شاه را سرگرم نموده، جنگ‌های ایران و روس که زمینه ی ارتباط با فرانسه و گسترش روابط خارجی را با انگلیس فراهم می‌نماید تا زمینه عهدنامه ی گلستان با روسیه تزاری و بستن عهدنامه ی مفصل با انگلیس، قتل گریبایدوف و بسیاری از مسایلی که در این دوره ی حساس در جلد اول مطرح می‌شود. جلد دوم، از بهاریه ی ۱۲۴۲ تا پایان عمر شاه رویدادها را بررسی می‌نماید. این جلد به «رساله ی خاقان» نامگذاری شده و علاوه بر این چند سال پایان سلطنت و یکی دو سالی که از آغاز سلطنت محمد شاه را بیان کرده، دارای «خاتمه» ای نیز هست. در این جلد، جنگ دوم ایران و روس، عهدنامه ی ترکمانچای، تجدید نظر در عهد نامه ی مفصل، درگیری‌های ایران در هرات و مرگ عباس میرزا و نایب السلطنه که یک سال قبل از مرگ شاه اتفاق افتاد، چگونگی تشییع جنازه ی شاه با وحشت از اصفهان به قم، حضور محمد شاه در تهران و تاجگذاری وی، عزل و قتل میرزا ابوالقاسم فراهانی صدراعظم محمد شاه و صدراعظمی میرزا آقاسی و ضمیمه خاتمه کتاب. خاتمه ی کتاب که ادامه جلد دوم است که در آن صفات شاه، زنان و مطربان و خنیاگران شاه نام و توصیف شده‌اند. در بخش‌های دیگر این ضمیمه شرح حال و تعداد اولاد ذکور و اناث، نوادگان یا نبایر و عموها و عموزادگان شاه، نام و وصف شده‌اند. ۳ - ویژگی کتاباز ویژگی‌های ادبی این کتاب، نثر مسجع بهاریه‌ها است که مولف جهت نشان دادن فضل و توان علمی خود آورده که البته حالت کلیشه‌ای به خود گرفته و از واژه‌های تکراری استفاده کرده است؛ گر چه در این میان عبارت‌های بکر و شیوا و تصاویر زیبایی نیز خلق کرده است. مولف در جای جای این کتاب شواهد شعری آموزنده‌ای را از خود و یا به نقل از دیگر شاعران ذکر کرده که قابل تامل است. و نیز قطعات و قصایدی در مدح ، ذم ، ولادت، درگذشت و ماده تاریخ‌های ولادت یا در گذشت شاهان، شاهزادگان و امرا و دوستان خویش، برای دریافت صله و انعام یا از روی علاقه، سروده است. این کتاب را می‌توان دایرةالمعارفی از مقولات مختلف فرهنگی، اجتماعی، روابط بین دول، سلسله مراتب حکومتی و وقایع تاریخی دانست که برای محققان شایان توجه و تحقیق است. در پایان کتاب نیز فهرستی از اشخاص، ایلات، جای‌ها (مکان‌ها)، کتاب‌ها، اصطلاحات، و منابع و مآخذ ذکر شده است. ۴ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |