تاریخ‌نگاری عمومی شیعیاندر این مقاله شماری از آثار مورخین درباره تاریخ عمومی بیان شده است. فهرست مندرجات۱.۱ - مشخصات مؤلف ۱.۱.۱ - از نخستین اخباریان شیعی ۱.۱.۲ - از راویان ائمه ۱.۲ - استفاده بزرگان از این اثر ۱.۳ - شیوه نگارش ۲ - المبتدأ ۲.۱ - وثاقت مؤلف ۲.۲ - آثار دیگر مؤلف ۳ - المبتدأ و السیرة و المغازی ۳.۱ - مذهب ابواسحاق ۳.۲ - سایر آثار ۴ - تاریخ الشهور و الحوادث فیها ۵ - مختصر تاریخ الطبری ۶ - معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاء ۷ - الفخری فی الا´داب السلطانیة... ۸ - کتاب العباسی ۹ - الرسالة فی بنی امیه ۱۰ - تألیف سیره پیامبر و امامان در سده‌های پنجم تا هفتم ۱۰.۱ - رامش افزای آل محمد ۱۰.۲ - نزهة الکرام و بستان العوام ۱۰.۳ - لهوف ابن طاووس ۱۰.۴ - احسن الکبار فی معرفة الائمة الابرار ۱۱ - شرح‌های بیهوده در کتب تاریخی ۱۲ - تألیفات صوفیه ۱۳ - تأثیر اثار سنیان بر تاریخ‌نگاری شیعه ۱۴ - آثار دوره صفویان ۱۴.۱ - ترجمه کشف الغمّة ۱۴.۲ - بحارالانوار ۱۵ - سیر تألیفات تا پایان دوره قاجار ۱۶ - آثار تاریخی دوره معاصر ۱۶.۱ - اعیان الشیعه ۱۶.۲ - طبقات اعلام الشیعه ۱۶.۳ - سایر آثار و ویژگی آنها ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - المبدأ و المبعث و المغازی...کتابی بزرگ حاوی بخش‌هایی به هم پیوسته به نام المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردّة می‌باشد. [۱]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۸، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۳۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۴]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۳۵۲، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
[۵]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۳۷۵، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
این اثر مانند اثر جامع ابن اسحاق زمینه ساز و الهام بخش تاریخ‌های عمومی گردید.۱.۱ - مشخصات مؤلف۱.۱.۱ - از نخستین اخباریان شیعیپیش از ظهور مورخان بزرگی همچون یعقوبی و مسعودی و هم زمان با ظهور اخباریان نامداری چون ابن اسحاق و ابومخنف اَزدی و هشام بن محمد کلبی و نصر بن مُزاحم مِنقری که به تشیع اعتقاد یا دست کم گرایش داشتند، اَبان بن عثمان اَحمَر بَجَلی از نخستین اخباریان شیعی است که در کوفه و بصره ظهور یافت. ۱.۱.۲ - از راویان ائمهوی از اصحاب و راویان امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام بود. ۱.۲ - استفاده بزرگان از این اثرکسانی همچون ابوعُبیده مَعمَر بن مُثنّی و محمد بن سلاّ م جُمَحی مطالبی در اخبار شعرا و انساب و ایام عرب از او روایت کرده [۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و یعقوبی [۷]
یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶.
و علی بن ابراهیم قمی [۸]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۳۹، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
[۹]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۵۴، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
[۱۰]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۷۸، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
[۱۱]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۵۴، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
[۱۲]
علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۲، ص۳۵۲، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
و طبرسی [۱۳]
فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۱۷۹، قم ۱۴۱۷.
[۱۴]
فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۱۳، قم ۱۴۱۷.
[۱۵]
فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، ج۱، ص۲۴۶ـ۲۴۷، قم ۱۴۱۷.
[۱۶]
روایاتی در باره مغازی، فضل بن حسن طبرسی، ج۱، ص۲۵۱، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
در آثار خود از کتاب وی مطالبی نقل کرده اند.۱.۳ - شیوه نگارشابان گزارش‌های خود را به شیوه اخباریان با ذکر سند همراه کرده است. مجموعه‌ای از روایات او منتشر شده است. [۱۷]
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، قم ۱۳۷۶ش.
۲ - المبتدأ۲.۱ - وثاقت مؤلفابوحُذَیفه اسحاق بن بِشر بن محمد بخاری (متوفی ۲۰۶)، اخباری خراسانی اهل سنّت ، که از وی در شمار اصحاب و راویان امام صادق یاد شده و برخی علمای رجالی شیعه او را توثیق کرده‌اند. [۱۸]
محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، ج۱، ص۱۴۹، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱.
[۱۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۷۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۰]
محمد بن محمد مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، ج۱، ص۱۳۷، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش.
۲.۲ - آثار دیگر مؤلفوی المبتدأ را تألیف کرد [۲۱]
ابن ندیم، ج۱، ص۱۰۶.
[۲۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۲، ص۶۲۲ـ۶۲۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
که از داستان آفرینش تا بخش‌هایی از سیره پیامبر اسلام را دربرداشته و قسمت‌هایی از آغاز و پایان آن باقی است. [۲۳]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء۲، ص۹۹، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
کتاب الفتوح او نیز که می‌توان آن را از لحاظ توالی زمانی دنباله اثر پیشین دانست، تا سده نهم باقی بوده است. [۲۴]
فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء۲، ص۱۰۰، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
تک نگاشتهای دیگر ابوحذیفه ، سیر حوادث را تا زمان امام علی دربرمی‌گیرد. [۲۵]
ابن ندیم، ج۱، ص۱۰۶.
[۲۶]
محمد بن محمد مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، ج۱، ص۱۳۷، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش.
۳ - المبتدأ و السیرة و المغازیبرخی تک نگاشتهای ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی ، مانند المبتدأ و السیرة و المغازی، را می‌توان بخش‌هایی جداگانه از تاریخی عمومی، همانند کتاب ابان بن عثمان، شمرد. ۳.۱ - مذهب ابواسحاقثقفی نخست زیدی بود و سپس به امامیه گروید. ۳.۲ - سایر آثاردیگر آثار متعدد وی زنجیره‌ای پیوسته از حوادث تاریخ اسلام را تا قیام مختار و سپس حوادثی پراکنده را تا اوایل خلافت عباسیان دربرمی گیرد. [۲۷]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۴ـ۶، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۲۸]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۶ـ ۱۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
از میان آثار او الغارات باقی است که به موضوع تاخت وتازهای سپاهیان معاویه در مناطق شیعه نشین و تحت حاکمیت امام علی می‌پردازد (چاپ سیدجلال الدین حسینی محدّث، تهران ۱۳۵۴ ش).۴ - تاریخ الشهور و الحوادث فیهااز کتاب وقایع نگارانه فقیه و مورخ امامی، ابن قولویه جعفر بن محمد قمی (متوفی ۳۶۸ یا ۳۶۹)، به نام تاریخ الشهور و الحوادث فیها [۲۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
اثری در دست نیست.۵ - مختصر تاریخ الطبریابوالحسن علی بن محمد شِمشاطی عَدَوی (زنده در ۳۷۷)، ادیب و مورخ موصلی که به دستگاه حمدانیان پیوست، نیز مختصر تاریخ الطبری را در سه هزار برگ با حذف اسانید و روایات مکرر تاریخ طبری فراهم آورد و سیر حوادث را از ۳۰۳ تا روزگار خود ادامه داد. [۳۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۳ـ۲۶۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۱]
ابن ندیم، ج۱، ص۱۷۱ـ۱۷۲.
[۳۲]
ابن ندیم، ج۱، ص۲۹۱.
[۳۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۱۹۰۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
از این کتاب نیز نشانی در دست نیست.۶ - معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاءدیگر کتاب مهم تاریخ عمومی به شیوه سالشمار، معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاء و ذوی الرتب تألیف مورخ و ادیب شیعی، ابن ابی طَی یحیی بن حمید حلبی (متوفی ۶۳۰)، بوده که در دست نیست و کسانی مانند ابن خلّکان [۳۴]
ابن خلکان، ج۱، ص۲۵۹.
و ابوشامه [۳۵]
ابوشامه، عیون الروضتین فی اخبار الدولتین، ج۱، ص۳۴۲، چاپ احمد بیسومی، دمشق ۱۹۹۱.
و ابن فُرات [۳۶]
ابن فرات، تاریخ ابن الفرات، ج۴، جزء ۱، ص۲۹ـ۳۰، ج ۴، جزء ۱، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۳۷]
ابن فرات، تاریخ ابن الفرات، ج۴، جزء ۱، ص۶۵ـ۶۶، ج ۴، جزء ۱، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۳۸]
ابن فرات، تاریخ ابن الفرات، ج۴، جزء ۱، ص۹۰، ج ۴، جزء ۱، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
[۳۹]
ابن فرات، تاریخ ابن الفرات، ج۴، جزء ۱، ص۹۴ـ ۹۵، ج ۴، جزء ۱، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷.
از آن استفاده کرده اند.۷ - الفخری فی الا´داب السلطانیة...کتاب الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیه (تألیف در ۷۰۱) از ابن طِقطَقی صفی الدین محمد بن علی بن طباطبا ، ادیب و مورخ امامی، در فصل اول به علم سیاست و آداب کشورداری ــ با توجه به اندرزنامه‌ها و آثار کهن ایرانی ــ پرداخته و در فصل دوم گزارشی خلاصه از تاریخ عمومی اسلام از رحلت پیامبر تا انقراض خلافت عباسیان و سقوط بغداد در ۶۵۶ آورده است که حاوی بخشی مهم در شرح حال وزیران خلفای عباسی [۴۰]
ابن طقطقی، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ج۱، ص۹ـ۱۰، چاپ محمود توفیق کتبی، مصر ۱۳۴۰.
[۴۱]
ابن طقطقی، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة، ج۱، ص۲۴۷، چاپ محمود توفیق کتبی، مصر ۱۳۴۰.
و اظهارنظرهایی صریح و انتقادی است که قبلاً به دلایل سیاسی کمتر مجال بروز می‌یافت.۸ - کتاب العباسیکتاب العباسی از معدود تاریخ‌های دودمانی است که نویسندگان شیعه تألیف کردند. این کتاب تألیف ابوعلی احمد بن اسماعیل بن سَمَکه بَجَلی (متوفی ح۳۵۰)، ادیب و مورخ قمی، است. وی در دستگاه وزرای آل بویه ، مانند ابوالفضل ابن عمید ، به تعلیم و تألیف پرداخت. شیخ طوسی ، العباسی را کتابی بزرگ و کامل و بی نظیر نزدیک هزار برگ در تاریخ خلفا و دولت عباسیان دانسته است. [۴۲]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۱، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش.
[۴۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱، ص۱۹۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۴۴]
ابن ندیم، ج۱، ص۱۵۴.
[۴۵]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۱، ص۲۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰.
۹ - الرسالة فی بنی امیهالرسالة فی بنی امیه از ابن عمّار احمد بن عبیداللّه ثقفی (متوفی ۳۱۴ یا ۳۱۹) نمونه‌ای دیگر از تاریخ‌های دودمانی است که اکنون در دست نیست. ۱۰ - تألیف سیره پیامبر و امامان در سده‌های پنجم تا هفتممورخان شیعی در سده‌های پنجم تا هفتم تألیف سیره و مغازی پیامبر را ادامه دادند. [۴۶]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۷۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۷]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۸۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۸]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۴۹]
ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، ج۴، ص۲۷۱، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴.
سیره امامان نیز پیوسته مورد توجه نویسندگان بود.۱۰.۱ - رامش افزای آل محمدمحمد بن حسین محتسب کتابی در ده جلد به نام رامِش افزای آل محمد نوشت. [۵۰]
علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۰.۲ - نزهة الکرام و بستان العواممحمد بن حسین بن حسن رازی (سده ششم و هفتم) هم نزهة الکرام و بستان العوام را تألیف کرد (چاپ محمد شیروانی، تهران ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش) که از منابع ابن طاووس (متوفی ۶۶۴)، محدّث و فقیه و مفسر امامی، بود. [۵۱]
اتان کلبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ج۱، ص۴۸۲ـ۴۸۳، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش.
۱۰.۳ - لهوف ابن طاووسابن طاووس کتاب‌هایی در شرح واقعه کربلا نوشت، از جمله کتاب اللَّهوف علی قتلی ' الطَّفوف. ۱۰.۴ - احسن الکبار فی معرفة الائمة الابرارسیدمحمد بن ابی زید بن عربشاه ورامینی نیز در ۷۴۰، احسن الکبار فی معرفة الائمة الابرار را تألیف کرد. [۵۲]
احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی مدظله العالی، ج۲، ص۳۵۰ـ۳۵۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
[۵۳]
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۵۱، قم ۱۳۷۶ش.
۱۱ - شرح‌های بیهوده در کتب تاریخیبتدریج تکرار و شرح‌های بیهوده به کتاب‌های تاریخی راه یافت و اغلب این کتابها فاقد روش‌های علمی بود. البته استثناهایی هم وجود داشت. ۱۲ - تألیفات صوفیهصوفیه در قرن نهم آثاری در شرح طبقات اولیا و مشایخ پدید آوردند که گاه شامل بخشی از تاریخ اسلام و امامان شیعه با نگرش صوفیانه بود. ۱۳ - تأثیر اثار سنیان بر تاریخ‌نگاری شیعههمچنین باید به پاره‌ای از آثار سنّیان دوازده امامی اشاره کرد که بر تاریخ نگاری شیعه تأثیری دیرپا نهاد، از جمله روضة الشهداء (تألیف در اوایل قرن دهم) نوشته ملاحسین کاشفی در تاریخ انبیا و ائمه که حادثه کربلا را در قالبی ادبی و با نثری زیبا شرح داده است. [۵۴]
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۷، قم ۱۳۷۶ش.
[۵۵]
رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ج۱، ص۲۷۲، قم ۱۳۷۶ش.
۱۴ - آثار دوره صفویانپس از روی کارآمدن صفویان (۹۰۶ـ ۱۱۳۵)، به تألیف سیره پیامبر و اهل بیت و مقتل امام حسین علیهم‌السلام، در کنار تاریخ‌های دودمانی، توجه شد. ۱۴.۱ - ترجمه کشف الغمّةبرخی آثار کهن، مانند کشف الغمّة فی معرفة الائمّة تألیف بهاءالدین اِرْبِلی ، بارها ترجمه شد. ۱۴.۲ - بحارالانوارمشهورترین کتابی که در این دوره فراهم آمد، کتاب عظیم بحارالانوار تألیف علامه محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) است مشتمل بر احادیث پیامبر و ائمه که از منابع شیعه گردآوری شده است. مجلدات یازدهم تا پنجاه وسوم (از چاپ ۱۱۰ جلدی) این اثر دایرة المعارفی، یک دوره تاریخ به شیوه روایی است مشتمل بر نبوت و قصص انبیا، سیره و معجزات پیامبر ، امامت ، حوادث پس از پیامبر (با عنوان «فتن و محن»)، تاریخ خلفا و احوال و اخبار ائمه. ۱۵ - سیر تألیفات تا پایان دوره قاجارتا پایان دوره قاجار کتاب‌های بسیاری در زندگی و فضایل و مناقب اهل بیت و به ویژه مقتل امام حسین تألیف شد که پاره‌ای از آنها تکرار آثار پیشین و برخی فاقد دقت و ارزش علمی بود. ۱۶ - آثار تاریخی دوره معاصردر دوره معاصر آثار بسیاری در موضوعات گوناگون، مانند سیره پیامبر و ائمه، تاریخ تشیع و جنبش‌های شیعی، تاریخ اسلام و کتاب شناسی آثار شیعی و تراجم و طبقات تألیف شده است. بعضی از این آثار با انگیزه نشان دادن سهم علما و دانشمندان شیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی، به معرفی مشاهیر شیعه و آثار و خدمات علمی آنان پرداخته اند. ۱۶.۱ - اعیان الشیعهعلامه محسن امین عاملی (متوفی ۱۳۳۰ ش)، عالم مصلح و وحدت طلب امامی شام، با پژوهشی گسترده در منابع، اعیان الشیعه را در تراجم و آثار رجال شیعه تألیف کرد. ۱۶.۲ - طبقات اعلام الشیعهشیخ آقابزرگ طهرانی (متوفی ۱۳۴۸ ش)، عالم محقق، نیز با پژوهشی وسیع مجموعه طبقات اعلام الشیعه را به ترتیب الفبایی و سده‌ای، در معرفی مشاهیر شیعه هر قرن (از سده چهارم تا چهاردهم) فراهم آورد. ۱۶.۳ - سایر آثار و ویژگی آنهابرخی مؤلفان آثار با شیوه‌ای تحلیلی و انتقادی به مطالعه و تحقیق در سیره نبوی و زندگانی امامان پرداخته‌اند و آرای مخالفان را کم وبیش بررسی کرده و به انتقادها و اتهام‌ها پاسخ گفته اند. پس از تاریخ پیامبر اسلام نوشته محمدابراهیم آیتی که اثری است نسبتاً جامع بر اساس منابع مختلف سیره، باید از این کتابها یاد کرد: سیرة المصطفی و سیرة الائمة الاِثنَیْ عشر از هاشم معروف حسنی ، الصحیح من سیرة النبی الاعظم و تک نگاری‌هایی در زندگانی ائمه از سیدجعفر مرتضی عاملی ، تاریخ تحلیلی اسلام و آثاری متعدد در زندگی اهل بیت از سیدجعفر شهیدی و فروغ ابدیت و فروغ ولایت از جعفر سبحانی . آثار تحقیقی و انتقادی سید مرتضی عسکری محدوده وسیعی از تاریخ صدراسلام را دربرمی گیرد، آثاری چون معالم المدرستین، عبداللّه بن سبا ، خمسون و مائة صحابی مختلق و احادیث ام المؤمنین عائشة. مرتضی مطهری ، راضی آل یاسین، باقرشریف قُرشی و اسدحیدر تک نگاشت‌هایی در باره زندگانی امامان دارند. ۱۷ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت. (۳) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳. (۴) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۵) ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱. (۶) ابن خلّکان. (۷) ابن شاکر کتبی، فوات الوفیات، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۷۳ـ۱۹۷۴. (۸) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۳/ ۱۹۳۴. (۹) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم. (۱۰) ابن طقطقی، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة، چاپ محمود توفیق کتبی، مصر ۱۳۴۰. (۱۱) ابن فرات، تاریخ ابن الفرات، ج ۴، جزء ۱، چاپ حسن محمد شماع، بصره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷. (۱۲) ابن ندیم. (۱۳) ابوالفرج اصفهانی، کتاب الاغانی، قاهره ۱۳۸۳، چاپ افست بیروت. (۱۴) ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیّین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹. (۱۵) ابوشامه، عیون الروضتین فی اخبار الدولتین، چاپ احمد بیسومی، دمشق ۱۹۹۱. (۱۶) تاریخ اهل البیت علیهم‌السلام نقلاً عن الائمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم علیهم‌السلام و بروایة کبار المحدثین و المورخین، چاپ محمدرضا حسینی، قم: آل البیت، ۱۴۱۰. (۱۷) تستری. (۱۸) رسول جعفریان، منابع تاریخ اسلام، قم ۱۳۷۶ش. (۱۹) محمدباقر حجتی، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه‌های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامه شیخ طوسی، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی، ج ۳، مشهد: دانشگاه فردوسی، ۱۳۵۴ش. (۲۰) احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی مدظله العالی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش. (۲۱) خوئی. (۲۲) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷. (۲۳) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمودمحمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۲۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء۲، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۲۵) محمد بن حسین شریف رضی، خصائص الائمة علیهم‌السلام، چاپ محمدهادی امینی، مشهد ۱۴۰۶. (۲۶) محمد بن یوسف صالحی شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، ج ۴، چاپ ابراهیم ترزی و عبدالکریم عزباوی، قاهره ۱۴۱۱/ ۱۹۹۰. (۲۷) محمد بن یحیی صولی، اخبارالراضی باللّه و المتقی للّه، چاپ هیورث دن، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹. (۲۸) فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم ۱۴۱۷. (۲۹) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱. (۳۰) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۶/ ۱۹۳۷، چاپ افست قم ۱۳۵۱ش. (۳۱) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمة جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۱ش. (۳۲) فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۳۳) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/ ۱۹۵۰. (۳۴) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱. (۳۵) محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۳۶) اتان کلبرگ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان، قم ۱۳۷۱ش. (۳۷) محمد بن محمد مفید، الافصاح فی الامامة، قم ۱۴۱۳ الف. (۳۸) محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، چاپ حسین درگاهی، قم ۱۴۱۳ ب. (۳۹) محمد بن محمد مفید، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ ش. (۴۰) محمد بن محمد مفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳. (۴۱) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۴۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۴۳) نصر بن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴. (۴۴) یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. (۴۵) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. (۴۶) یعقوبی، تاریخ یعقوبی. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ نگاری»، شماره۳۰۵۷. |