کوفه

شهر کوفه از نظر جغرافیایی در ۴۴ درجه و ۲۰ دقیقه طول شرقی و ۳۲ درجه و ۰ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته‌است.

کوفه هنگام تأسیس در فاصله نیم فرسنگی کناره غربی نهر فرات بنا شد، بنابراین از طرف شرق، محدود به این رودخانه بود و از طرف غرب به بیابانی که به سمت شام و اردن امتداد داشت، محدود می‌شد که شهر نجف کنونی جزئی از این بیابان بود و در ناحیه غربی کوفه قرارداشت. در جنوب غربی کوفه و در فاصله یک فرسنگی آن، شهر حیره که در آن زمان، شهری بسیار آباد و مرکز حکومت آل‌مَنْذَر (مَناذِرَة) بود، قرار داشت. در طرف شمال آن، شهر یا منطقه آباد وسیعی وجود نداشت. در این سمت می‌توان از نخیله در فاصله دو فرسنگی شمال کوفه ۲و از کربلا در هشت فرسنگی شمال غربی آن نام برد.

در بعضی از کتاب‌های تاریخ، حدود کوفه این‌چنین ذکر شده‌است: حُلّوان (در شرق)، مُوصِل و قَرْقیسیاء (شمال غربی و شرقی) و ماسْبَذان. در این صورت، کوفه منطقه بسیار وسیعی را شامل می‌شد که شهرهایی، همچون: انبار، مدائن، تکریت، بغداد امروزی و. . . را در برمی‌گرفت. به نظر می‌رسد که این حدود مربوط به حدود جغرافیایی شهر کوفه نبوده، بلکه حدود فتوحات یا توابع اداری این شهر بوده‌است. هم‌اکنون شهر نجف در فاصله شانزده کیلومتری غرب کوفه، شهر بغداد در فاصله ۱۵۶کیلومتری شرق آن و بصره در فاصله ۱۷۵ کیلومتری جنوب آن قرار دارد.

سمت غربی کوفه (سمت نجف) است پوشیده از شن و ماسه قرمز رنگ می‌باشد و استعداد کمتری برای کشاورزی دارد و ارتفاع آن از سطح فرات تا ۳۶ متر می‌رسد. اما قسمت شرقی این شهر که نزدیک فرات است، رسوبی و جلگه‌ای بوده و برای کشاورزی بسیار مناسب می‌باشد و بیشتر کشتزارها و باغ‌های این شهر را در خود جای داده‌است و ارتفاع آن بین ۵–۶ متر از سطح رودخانه است. زمین کوفه در بعضی از توصیفات به‌طور کلی این‌چنین توصیف شده‌است: از بیابان پایین‌تر و از آب بالاتر است. این نشانه ارتفاع این زمین از سطح رودخانه فرات و پایین بودن آن در مقایسه با بیابان‌های اطراف است. همچنین در بعضی دیگر از توصیفات، زمین این شهر پایین‌تر از زمین شهر شام دانسته شده و همین را علت عدم شیوع وبا در این شهر دانسته‌اند. همین‌طور مرتفع‌تر از زمین بصره معرفی شده‌است و این را علت عدم گرمای بیش از حد در کوفه دانسته‌اند.

منطقه بین النهرین از قدیمی‌ترین مناطق وجود تمدن در دنیا است. اولین تاریخچه شهر کوفه به زمان حمله عمر ابن خطاب و تحت کنترل گرفتن سورستان (نام ساسانی این منطقه) بازمی‌گردد. کوفه در سال حدود ۶۳۸ میلادی در حدود زمان ایجاد بصره ایجاد شد. عمر که قصد داشت سرزمین عربستان را پاکسازی کند دستور داد یهودیان خیبر به کوفه منتقل شوند. یعقوبی جمعیت اولیه کوفه را ده هزار جنگ‌جو ذکر می‌کند که اگر به این رقم تعداد نفرات خانواده‌های آنان را که همراه آنان بوده‌اند، اضافه نماییم، رقمی حدود سی هزار به دست می‌آید. علاوه بر این، حدود چهار هزار ایرانی دیلمی، قبل از فتح مدائن در سال ۱۶ ه‍.ق به لشکر اسلام پیوستند و پس از بنیان کوفه، در آن ساکن شدند. پس تا اینجا رقم ۳۴ هزار به دست می‌آید.

برپایه آنچه در گام اول از اخبار مورخان به دست می‌آید این است که علت اصلی بنای شهر کوفه استقرار سپاه اعراب بوده‌است و از آنجا که مداین محل مناسبی نبود و پشه و مگس آن سبب آزار اعراب می‌شده، سپاهیان به دستور عمر به کوفه کوچ کردند.

طبری می‌نویسد: عمر مقرری خاصی برای سپاهیان مداین که بعد به کوفه منتقل شدند؛ در نظر گرفت که مخصوص آن‌ها و کسانی بود که به آن‌ها ملحق می‌شدند و به آن‌ها کمک می‌کردند و به دیگران تعلق نمی‌گرفت.

همان‌گونه که گفته شد عوامل بسیاری در ساختار شهر و مردم کوفه نقش داشت. اولین ساکنان شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند. آن‌ها از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و یمنی (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. سعد بن ابی وقاص ابتدا دستور داد محلی برای مسجد در نظر گیرند، سپس به تیراندازی فرمان داد که از مرکز آن محل به چهار طرف تیر پرتاب کند به این ترتیب محدوده مسجد کوفه تعیین شد. پس از تعیین حدود مسجد، سعد برای اسکان قبایل نزاری و یمنی قرعه کشید. براساس قرعه، یمنی‌ها صاحب زمین‌های مرغوب شرق مسجد شدند و نزاری‌ها در غرب آن سکنی گزیدند.

محمد بن جریر طبری نام‌های اولین گروه‌های قبایل کوفی را در تاریخ خود آورده و محل سکونت آنان را تعیین کرده‌است. وی از قبایل سلیم، ثقیف، همدان، بجیله، تیم، تغلب، بنی اسد، نخع، کنده، ازد، مزینه، تمیم، محارب، اسد، عامر، کنانه، جدیله و جهینه نام می‌برد که مجاور مسجد کوفه سکنی داده شدند.

طبری می‌گوید این قبایل و گروه‌های دیگری که از قبایل متفرقه بودند در ده گروه تنظیم شدند. اما به مرور زمان که مهاجرت به کوفه زیاد شد؛ برخی از آن‌ها دارای جمعیت بسیاری شدند. به همین دلیل عمر به سعد دستور داد آن‌ها را بر هفت گروه تنظیم کند و او نیز چنین کرد و قبایلی که به یکدیگر نزدیک بودند در یک گروه جای داد. او معتقد است این تقسیم‌بندی تا ایام معاویه ادامه داشت تا اینکه ابن زیاد مردم را در چهار گروه جای داد. از دیگر ساکنان کوفه ایرانیان بودند که بعد از فتوحات به شکل اسیر، موالی یا مهاجر در کوفه مستقر شدند.

سعد ابن ابی وقاص اولین حاکم کوفه بود. در سال ۶۴۰ میلادی شورشی علیه سعد صورت گرفت که مردم ادعا کردند او غنائم جنگ را ناعادلانه تقسیم کرده‌است. عمر او و شاکیانش را به مدینه احضار کرد و با اینکه او را بیگناه یافت از حاکمیت شهر برکنار کرد. عمر سپس عمار ابن یاسر و سپس ابوموسی اشعری را حاکم کوفه کرد که مردم هیچ‌کدام را قبول نکردند. سپس او و کوفیان بر سر مغیره بن شعبه به توافق رسیدند. بعد از مرگ عمر، عثمان مغیره را برکنار کرد و ولید ابن عقبه را جانشین او کرد. در این زمان شورش‌هایی رخ داد و سرانجام ابوموسی اشعری دوباره حاکم کوفه شد. در زمان علی بن ابی‌طالب پایتخت از مدینه به کوفه منتقل شد. در این زمان اختلاف بین علی بن ابی‌طالب و معاویه بالا گرفت که سرانجام منجر به جنگ صفین شد. علی بن ابی‌طالب در زمانی که در حال نماز در مسجد کوفه بود توسط ابن ملجم مرادی که یکی از خوارج بود مورد حمله قرار گرفت و دو روز بعد در ۲۱ رمضان کشته شد. معاویه سپس زیاد ابن ابیه را به حاکمیت کوفه منصوب کرد. بعد از مرگ مغیره بن شعبه در کوفه و حسن ابن علی در مدینه بعضی نظیر حجر ابن عدی که از معاویه راضی نبودند به دنبال ایجاد شورشی جدید علیه معاویه بودند. بعد از مرگ معاویه مردم کوفه به حسین بن علی نوه پیامبر اسلام تمایل پیدا کردند و از او درخواست کردند که به کوفه بیاید تا حاکم آن‌ها شود؛ ولی ارتش یزید ابن معاویه راه را بر کاروان حسین بن علی بست و او و خانواده اش را در نبرد کربلا قتل‌عام کرد. بعد از به قتل رساندن حسین بن علی، جنبش‌های زیادی نظیر قیام مختار شکل گرفت. در سال ۷۴۹ میلادی عباسیون به رهبری حسن ابن قحطبه کوفه را تسخیر کردند و آن را پایتخت خود نمودند. در سال ۷۶۲ میلادی آن‌ها پایتخت را به بغداد منتقل کردند.

در کوفه نهضتی به نام سباءیه به نام عبدالله بن سباء یهودی عرب یمنی نوکیش تأسیس شده بود که بر اساس برخی گزارش‌ها اصرار داشت که علی نمرده‌است و باز خواهد گشت که از مخالفان خود انتقام بگیرد. کسانی که با او مخالف بودند از آنجا که بقایای سبائیه هنوز در زمان مختار وجود داشت و یکی از زنان کوفی که گروه غلات در خانه او جمع شده بودند از سبائیان بود، احتمالاً این گروه نیز از آن فرقه بودند. پس از مرگ مختار در سال ۶۸۷، جنبش خود او گاه به نام سبائیه نامیده می‌شد و هنگامی که محمد حنفیه (امامی که جنبش مختار از او حمایت می‌کرد) نیز در سال ۷۰۰ درگذشت، پیروان او (به نام کیسانیه) مدعی شد که وی غایب شده‌است (غیبه) و قبل از روز قیامت به عنوان مهدی برای برقراری حکومت صالح و عدل باز خواهد گشت.

غالیان به طیف گسترده‌ای از فرقه‌های شیعی که اکنون منقرض شده‌اند، اشاره دارد که در کوفه قرن هشتم/نهم میلادی (دوم و سوم هجری) فعال بودند و علیرغم تفاوتها، عقاید مشترکی هم داشتند. شامل انتساب ذات الهی به ائمه، اعتقاد به این که ارواح می‌توانند بین بدن‌های انسانی و غیرانسانی (تناسخ) مهاجرت کنند، افسانه‌های خلقت مثل «سایه‌های» از پیش موجود و هبوط آنها از عالم بالا بر دنیای مادی و نیز ایده‌هایی بر تأکید بر پنهان‌کاری و و خاص طلبی و جدایی طلبی از بیگانگان. برخی از اندیشه‌های غلات، مانند غیبت و رجعت امام، در تشیع اثنی عشری مؤثر بوده‌اند.

ناصرالدین شاه در سفرنامه خود به عتبات عالیات، ماجرای سفر خود به این شهر را این‌گونه شرح می‌دهد:

روز جمعه پانزدهم رمضان (برابر با ۲۴ شهریور ۱۲۴۹ هجری خورشیدی)، امروز صبح سوار شده رفتیم به مسجد کوفه. داخل خرابه‌های کوفه شدم. الحمدلله که شهری است خراب! به‌جز تل خاک چیزی نیست. از آب فرات … به اینجا نهر می‌کشند. باغ و نخلستان و سبزی‌کاری‌های خوب از هر قسم دارد. میوه‌جات، کاهو، درخت گزهای بزرگ، از هر جور درخت کاشته‌اند. بسیار خوب زراعت می‌شود. کل رعیتش هم از عجم است، بوشهری، خراسانی، اصفهانی، تبریزی، از همه ولایات آمده اینجا زراعت می‌کنند.

کوفه دارای مکان‌های زیادی است که در بین شیعیان دارای اهمیت زیادی هستند. مسجد کوفه مهم‌ترین این بناها است که از قدیمی‌ترین مساجد دنیا بوده و محل دفن مسلم بن عقیل ، مختار ثقفی و هانی ابن عروه است. این مسجد همچنین محلی است که علی بن ابی‌طالب امام اول شیعیان در آن مورد حمله ابن ملجم قرار گرفت. مقبره زید بن علی نیز به روایتی در کوفه قرار دارد. مسجد حنانه در کوفه محلی است که قسمتی از پوست سر حسین بن علی که توسط دشمنانش پس از قتل او جدا شده بود در آن دفن شده‌است. همچنین خانه علی بن ابی‌طالب در کوفه قرار دارد. مقبره کمیل ابن زیاد و میثم تمار نیز در کوفه قرار دارد.