ترکی آذریترکی آذری یا آذربایجانی زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که علاوه بر ایران در جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، عراق، ترکیه، سوریه و حتی افغانستان نیز تکلم می‌شود. این زبان به ۸ گویش عمده تقسیم می‌شود. ۱ - پیشینهپیش از گسترش زبان ترکی در آذربایجان، زبان آذری ــ که از زبان‌های ایرانی غربی بود ــ در آن منطقه رواج داشت. پس از روی کار آمدن سلجوقیان ترک‌زبان، انبوهی از ترک‌زبانان به سوی غرب سرازیر شدند و در ایران، عراق، سوریه و آسیای صغیر سکنا گزیدند. به دنبال آن در زمان حکومت ایلخانان، تیموریان، ترکمانان قراقویونلو و به‌خصوص در زمان حکومت ترکمانان آق‌قویونلو (ح ۸۰۰- ۹۰۸ق/ ۱۳۹۸-۱۵۰۲م) ــ که مرکز حکومت‌شان آذربایجان بود ــ ترکی گسترشی بیش از پیش یافت و سرانجام در اواخر سدۀ ۱۱ق/۱۷م جای زبان آذری را در بیش‌تر مناطق گرفت، تا بدانجا که حتی صفویانِ ایرانی تبار (ح ۹۰۷-۱۱۳۵ق/۱۵۰۱-۱۷۲۳م) نیز ترک‌زبان شدند. [۱]
کسروی، احمد، آذری یا زبان باستان آذربایگان، ج۱، ص۱۳-۲۵، تهران، ۱۳۰۴ش.
[۲]
اُرانسکـی، ا م، مقدمـۀ فقه‌اللغۀ ایرانـی، ترجمۀ کـریم کشاورز، تهـران، ۱۳۵۸ش.
[۳]
Iranica، III، P ۲۴۰.
ترکی آذری در خارج از مرزهای ایران در جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان، عراق، ترکیه، سوریه و حتی افغانستان نیز سخنگویانی دارد. [۴]
Campbell، G L، Compendium of the World’s Languages، I, P ۱۳۷ London/ New York، ۲۰۰۰.
[۵]
Comrie، B، Turkic Languages، International Encyclopedia of Linguistics, I، P ۱۸۸, ed W Bright، New York/ Oxford، ۱۹۹۲، vol IV.
۲ - گویشهاترکی آذری این گویش‌ها را شامل می‌شود: ۱. گروه شرقی: دربند، کوبا (قوبه)، شَماخی، باکو، سَلیانی و لنکران؛ ۲. گروه غربی: قزاق (با قزاقی رایج در قزاقستان متفاوت است)، گویش طایفۀ آیروم و گویش حاشیۀ رود بورچالا؛ ۳. گروه شمالی: زاکاتالی، نوخا و کوتکاشِن؛ ۴. گروه جنوبی: ایروان، نخجوان و اُردوباد؛ ۵. گروه مرکزی: گنجه و شوشا؛ ۶. گویش‌های شمال عراق؛ ۷. گویش‌های شمال غرب ایران: تبریز، ارومیه و... تا حوالی قزوین در شرق؛ ۸. گویش جنوب شرق دریای خزر (گلوگاه). این گویش‌ها را نیز می‌توان بدین مجموعه افزود: ۱. آناتولیاییِ شرقی، ۲. قشقایی، ۳. اینالّو، ۴. سُنقُری، ۵. گویش‌های جنوب قم، ۶. افشاری کابل. [۶]
Iranica، III، P ۲۴۶.
۳ - فهرست منابع(۱) اُرانسکـی، ا م، مقدمـۀ فقه‌اللغۀ ایرانـی، ترجمۀ کـریم کشاورز، تهـران، ۱۳۵۸ش. (۲) کسروی، احمد، آذری یا زبان باستان آذربایگان، تهران، ۱۳۰۴ش. (۳) Iranica. (۴) Tekin، T،» Turkic Languages «، The Encyclopedia of Language and Linguistics، ed R E Asher، Oxford etc، ۱۹۹۴، vol IX. (۵) Campbell، G L، Compendium of the World’s Languages، London/ New York، ۲۰۰۰. ۴ - پانویس
۵ - منبع• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «زبان‌های ترکی»، شماره۵۸۹۶. رده‌های این صفحه : زبان‌های پیوندی | زبان‌های ترکی افغانستان | زبان‌های ترکی ایران | زبان‌های ترکیه | زبان‌های روسیه | گویش‌های ترکی
|