تفاسیر قرن یازدهمقرن یازدهم هجری هم زمان با حکومت صفویان در ایران از آن دوران‌هایی است که علم تفسیر میان دانشمندان شیعی به اوج خود رسید، در اواخر قرن یازدهم به دلیل گرایش به علوم عقلی و فلسفی، تفاسیر ارزشمند عقلی را کنار تفسیرهای روایی می‌توان دید؛ ولی باید گفت تعداد تفاسیر آیات الاحکام بیشتر از انواع دیگر است. تفاسیر قرن یازدهم چهل و سه مورد می‌باشد، از جمله آنان تفسیر شیخ بهایی، ملاصدرا، قاضی نورالله شوشتری، عبدالعلی حویزی، و ملامحسن فیض کاشانی و ... می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - آیات البینات ۳ - سواطع الالهام فی تفسیر القرآن ۴ - تفسیر آیة الکرسی ۵ - روضة الجنان فی اعجاز القرآن ۶ - تفسیر قاضی نوراللّه شوشتری ۶.۱ - تفاسیر دیگر مفسر ۷ - آیات الاحکام استرآبادی ۸ - تفسیر صنعانی ۹ - عروة الوثقی شیخ بهائی ۹.۱ - تفاسیر دیگر شیخ بهائی ۱۰ - حاشیه بر تفسیر بیضاوی ۱۱ - تفسیر قطب شاهی ۱۲ - حاشیه و شرح تفسیر بیضاوی ۱۳ - انموذج العلوم ۱۴ - الحاشیة علی تفسیر الکشاف ۱۵ - سدرة المنتهی ۱۶ - تفسیر سوره هل اتی ۱۷ - اماطة اللثام عن الایات الواردة فی الصیام ۱۸ - الفرات النمیر ۱۹ - تفسیر صدرالمتالهین شیرازی ۲۰ - المصابیح الساطعة الانوار المجموعة ۲۱ - بدیع البیان لمعانی القرآن ۲۲ - لطائف غیبی و عواطف لاریبی ۲۳ - حاشیه و شرح تفسیر بیضاوی ۲۴ - العروة الوثقی ۲۵ - تفسیر الائمة لهدایة الامة ۲۶ - اسرار الایات لاهیجی ۲۷ - تفسیر ابن خاندار ۲۸ - مقتبس الانوار من الائمة الاطهار ۲۹ - تفسیر نصیری طوسی ۳۰ - خزائن جواهر القرآن ۳۱ - مجمع البحرین ۳۲ - غریب القرآن طریحی ۳۳ - البحرالمواج فی تفسیر القرآن ۳۴ - تفسیر قطب الدین لاهیجی ۳۵ - تحفه شاهی ۳۶ - زبدة البیان فی تفسیر آیات قصص القرآن ۳۷ - تفسیر الصافی ۳۸ - تفسیر القرآن الکبیر ۳۹ - الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز ۴۰ - نورالثقلین ۴۱ - اثبات عصمة الائمة ۴۲ - آیات الاحکام تونی ۴۳ - البیان لما خفی فی القرآن ۴۴ - عناوین مرتبط ۴۵ - پانویس ۴۶ - منبع ۱ - تفسیر سورة المائدةتفسیر سورة المائدة از سید حسین (م ۱۰۰۱ ق) فرزند سیدعلی کرکی قزوینی شیخ الاسلام معروف به خاتم المجتهدین از علما و شیخ الاسلام در عصر صفویه. وی سـبـط محقق کرکی و اصلا از مردم جبل عامل متولد و ساکن قزوین و سر سلسله خاندان آل شیخ الاسلام در قزوین می‌باشد. تـفـسـیر مورد بحث را شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة و میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلماء به مفسر نسبت داده‌اند. و این اثر در بیان آیه (الیوم احل لکم الطیبات و) می‌باشد. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه مدرسه شیخ الاسلام قزوین موجود است. [۴]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۲، ص۳۲۰.
[۶]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۳۳.
۲ - آیات البیناتآیات البینات از سید شجاع (زنده در ۱۰۰۳ ق) فرزند سید علی از متکلمین گمنام شیعه و از علمای عصر خویش. چند اثر گرانقدر از وی در فنون علم از جمله تفسیر و کلام در دست است که تبحر او را در علوم قرآن کریم و فلسفه می‌رساند. تفسیر الایات البینات که نام دیگرش (الهدی الی طریق الصواب) است، به عربی در یک جلد بزرگ مـی‌باشد که مفسر آیات قرآن کریم مربوط به اصول عقائد را جمع‌آوری و آن را در هفت باب نظیر ابواب علم کلام مرتب نموده است و متن گفتار خود را آیات قرآن مجید قرار داده سپس به شرح و بیان و تفسیر پرداخته است. از شجاع حسینی تفسیر دیگری به نام البشری یاد کرده‌اند که در شرح و تفسیر الایات البینات خود نگاشته و آن تفسیر را متن قرار داده و در هفت باب هر باب در دو فصل و هر فصل آیات متعلقه به اصول عقاید را جمع و تاویل نموده است. از این کتاب یک نسخه خطی در کتابخانه راقم این سطور در کربلا موجود است. [۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۲۵۷.
۳ - سواطع الالهام فی تفسیر القرآنسواطع الالهام فی تفسیر القرآن اثـر شیخ ابوالفیض (۹۵۴ - ۱۰۰۴ ق) فرزند شیخ مبارک یمانی هندی معروف به فیض دکنی و مـتـخـلـص به فیضی، حکیم متاله و شاعر از مدافعین حقوق شیعه و مروجین مذهب جعفری در هندوستان. ملک الشعراء دربار اکبر شاه که به زبان‌های عربی و فارسی و هندی تسلط کامل داشت. تفسیر مورد بحث تفسیری است بر تمام قرآن کریم که از حروف مهمله ترکیب و نگاشته شده است و در نـوع خـود بـی نظیر و منحصر به فرد می‌باشد لذا این تفسیر به (تفسیر بی نقطه) نیز مشهور است. نسخه‌هایی از این کتاب در دست می‌باشد. از جـمله نسخه کتابخانه آصفیه هندوستان و نسخه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی مورخه ۱۰۳۹ ق به شماره ۱۳۴۲ و نیز این تفسیر در سال ۱۳۰۶ ق در شهر لکنهو به چاپ رسیده است. [۱۱]
گلچین معانی، احمد، تذکرة پیمانه، ص۳۰۶.
[۱۲]
علامی، ابوالفضل، آیین اکبری، ج۱، ص۷۸.
[۱۳]
قزوینی، عبدالنبی، تذکرة میخانه، ص۲۴۷.
[۱۴]
لودی، شیرعلی خان، تذکرة مـرآة الـخیال، ص۷۹.
[۱۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۴۴۵.
[۱۸]
فکرت، محمدآصف، فـهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۳۱۳.
[۱۹]
فکرت، محمدآصف، فـهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۵۱۱.
[۲۰]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۸۰.
[۲۱]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۲.
۴ - تفسیر آیة الکرسیتفسیر آیة الکرسی اثـر شـیـخ مـؤتمن الدوله ابوالفضل (۹۵۷ - ۱۰۱۱ ق) فرزند شیخ مبارک یمانی هندی، از علماء و مـشاهیر مؤرخین شیعه در هندوستان حکیم متکلم و شهید به خاطر تشیعش و مؤلف کتاب آئین اکبری. تفسیر مورد بحث در بیان و شرح آیة الکرسی است که به نام اکبر شاه تالیف نموده است مانند تاریخ خود آئین اکبری. [۲۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۴۴۱.
۵ - روضة الجنان فی اعجاز القرآنروضة الجنان فی اعجاز القرآن (وردة الجنان فی اعجاز القرآن) اثر امام المتوکل عبداللّه (م ۱۰۱۷ ق) فرزند علی مؤیدی از مجتهدین زیدیه، فاضل مفسر. تـفـسیر مورد بحث به زبان عربی است و مفسر پس از تقسیم آیات قرآنی بر مبنای علوم با مشرب زیدی خویش به شیوه کلامی به اعجاز قرآن و علوم قرآنی می‌پردازد. ایـن کـتـاب در بـعضی از منابع به نام وردة الجنان فی اعجاز القرآن ذکر شده است که هر دو آنها متحد هستند و از ماخذ مفسران زیدیه می‌باشد. نسخه‌های آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن موجود است. [۲۵]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۲، ص۶۳.
۶ - تفسیر قاضی نوراللّه شوشتریتفسیر قاضی نوراللّه شوشتری اثر شهید سید ضیاءالدین قاضی نوراللّه (۹۵۶ - ۱۰۱۹ ق) فرزند سید شریف الدین مرعشی حسینی تـسـتـری مـعـروف به قاضی نوراللّه تستری یا شوشتری و صاحب کتاب مجالس المؤمنین که در هـنـدوسـتـان شـهید و در آکره به خاک سپرده شد (آستانه قاضی نوراللّه شوشتری)، از اعاظم متکلمین شیعه و فحول مفسران امامیه، ادیب و شاعر. تـفـسیر مورد بحث شامل مجموعه‌ای از آیات قرآن کریم است در موضوعات عدیده که مفسر این آیات را در مناسبات مختلف و به جهات خاص آن به تفسیر و تاویل پرداخته است و آنها عبارتند از: آیه (وَاِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ) . آیه (فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ اَنْ یَهدِیَهُ) . آیه (یَا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ) . آیه (وَقَالَ الْمَلِکُ اِنِّی اَرَی سَبْعَ بَقَرَاتٍ) . آیه غار (اِذْ اَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ اِذْ هُما فِی الْغار) . آیـات را مفسر به شیوه کلامی و مطالب حکمی مناسب و روح عرفانی بیان و تفسیر و تاویل نموده است.نسخه‌ای از آن در کتابخانه کاتب ابن سطور در کربلا موجود است. ۶.۱ - تفاسیر دیگر مفسرتـفـسـیـرهای چندی از شهید قاضی نوراللّه شوشتری یاد کرده‌اند که عبارتند از: ۱) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی الکبیر، شامل حواشی و تعلیقات بر تفسیر بیضاوی است که تفسیر و تاویل آیات و بـا مـطـالب کلامی و حکمی ممزوج با روح عرفانی ضمن بیان عقاید علمای دیگر چون ابوالفتوح رازی و امام فخر رازی و جاراللّه زمخشری با استشهاد از اشعار عربی و فارسی نگاشته است. نسخه‌هائی از این تفسیر از جمله در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره ۲۰۹۵) موجود است. ۲) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی الصغیر، که به شیوه تفسیر قبلی ولی مختصر از آن است. شیخ آقابزرگ تهرانی و عبداللّه افندی می‌گویند قاضی نوراللّه مانند شیخ بهائی دو حاشیه بر تفسیر بیضاوی دارد. ۳) الحاشیة علی کنزالعرفان، حواشی و تعلیقاتی است بر تفسیر کنزالعرفان. ۴) انـس الوحید فی تفسیر سورة التوحید، در بیان و شرح سوره توحید که به شیوه کلامی نگاشته شده است. ۵) مـونس الوحید فی تفسیر آیة العدل و التوحید، در شرح و بحث راجع به آیه (شَهِدَ اللَّهُ اَنَّهُ لا اِلَهَ اِلا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ) که اعتراضات تفتازانی را بر زمخشری رد کرده و می‌گوید: اولواالعلم مـراد هـمـانـا عـلمای عدل و توحید هستند که در شهادت به عدل و توحید پروردگار با ملائکه مشارکت دارند. ۶) تـفـسیر القرآن قاضی نوراللّه تستری، که آیت اللّه مرعشی در مقدمه احقاق الحق می‌گوید: (در چند مجلد که در نوع خود عجیب و بی نظیر است). ۷) التنویر فی آیة التطهیر، در آن آیه تطهیر (اِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا) مورد شرح و بسط قرار گرفته است. ۸) الـسـحـاب الـمطیر فی تفسیر آیة التطهیر، گفته‌اند که غیر از تفسیر فوق است ولی شاید هم متحد باشد و در آن آیه تطهیر را مورد تفسیر قرار داده و بیان مفسران را که در مورد اهل التطهیر بر سه قول هستند مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. از بیشتر کتابهای فوق نسخ خطی در کتابخانه راقم سطور در کربلا موجود است. [۳۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۳۲۷.
[۳۹]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۸۴.
[۴۰]
علامه امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، ص۱۷۱.
[۴۱]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۴.
[۴۲]
شوشتری، قاضی نورالله، مقدمه احقاق الحق، ج۱، یب - ریا.
[۴۳]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۶، ص۶۵۵.
[۴۴]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، ص۹.
۷ - آیات الاحکام استرآبادیآیات الاحکام از سید میرزا محمد (م ۱۰۲۸ ق) فرزند علی بن ابراهیم حسینی استرآبادی، فقیه و رجالی و متکلم. تـفـسـیـر مورد بحث که در سلافة العصر و لؤلؤة البحرین به نام شرح آیات احکام یاد شده است به شـیـوه روائی و در تـفـسیر و شرح آیات احکام قرآن کریم بر اساس کتب فقهی تدوین گردیده و روایات و احادیث منقول از طریق ائمه معصومین را ذکر نموده است. و هـمـچنین به احوالات علماء اسلام و روات اشاره کرده و در بعضی از موارد از کنزالعرفان فاضل مقداد نقل کرده است و عقائد او را رد می‌کند. امـروزه نـسـخـه‌های متعددی از این تفسیر در دست است از جمله نسخه شماره ۲۰۵۳ کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار. [۴۷]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۵۹۳.
[۴۸]
محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، ج۴، ص۴۶.
[۵۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۴۹۷.
[۵۳]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۱۳.
[۵۴]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۱۹.
[۵۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۴۳۰.
[۵۶]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۳.
[۵۷]
امینی نجفی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، ص۳۰.
[۵۹]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۷.
[۶۰]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۲۳.
۸ - تفسیر صنعانیتفسیر صنعانی اثر امام المنصور باللّه القاسم (۹۶۷ - ۱۰۲۹ ق) فرزند محمد بن علی حسنی صنعانی از ائمه زیدیه و سلاطین یمن، فقیه و مفسر. تـفـسـیر مورد بحث به زبان عربی در چند مجلد شامل سوره الحمد لغایت سوره المائده بر مذاق زیدیه. مـفـسـر هنگام تفسیر آیات احکام بحث خویش را مبسوط نموده و فقه آیه را نیز کاملا بیان داشته است. نسخه‌های متعدد از این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن در دست می‌باشد. صـنـعـانی دارای تفسیر دیگری نیز هست به نام اجوبة مسائل الشاک فی القرآن، این تفسیر شامل شـرح و بـیـان بعضی از آیات مشکله و متشابهه قرآن که بعضی از فضلا و آحاد ملت از مفسر سؤال کرده‌اند و او به آنها پاسخ داده و علامه عبداللّه بن احمد شرفی آنها را در کتابی به نام تفسیر الشاک فی القرآن جمع نموده است. [۶۳]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۴۶۹.
[۶۴]
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، بـلـوغ الـمرام، ص۶۵.
[۶۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۲، ص۳.
[۶۷]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۱، ص۳۱۱.
۹ - عروة الوثقی شیخ بهائیعروة الوثقی اثـر شـیخ بهاءالدین محمد (۹۵۲ - ۱۰۳۰ ق) فرزند عزالدین حسین عاملی جبعی معروف به شیخ بهائی، از نوابغ علمای شیعه و مفسران امامیه و ادیب شاعر و ریاضیدان. تـفـسیر مورد بحث در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم است که که شامل سوره الفاتحه و قسمتی از سوره بقره می‌باشد. این تفسیر به شیوه جامع ادبی و روان تالیف شده است. نسخه‌های زیادی از آن در دست است از جمله پنج نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی کهن‌ترین آنها مورخه ۱۰۲۸ ق (شماره ۹۰۵۸) است. این تفسیر در ۱۳۱۹ ق با سه کتاب دیگر شیخ بهائی به نام‌های: ۱ - حبل المتین فی احکام الدین. ۲ ـ الفرائض البهائیة فی الارث. ۳ ـ تفسیر مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین در تهران چاپ سنگی گردیده است. ۹.۱ - تفاسیر دیگر شیخ بهائیشـیخ بهائی را چند تفسیر دیگر ذکر کرده‌اند بدین شرح: ۱) حاشیة علی تفسیر القاضی بیضاوی، و آن حواشی و تعلیقات چندی است بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید عبداللّه بیضاوی. نسخه‌هائی از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۶۶۱۲) و کتابخانه ملک تهران (شماره ۲۶۵۵) و کتابخانه اهدائی مشکوة به دانشگاه تهران (شماره ۲۲) موجود است. ۲) حواشی الکشاف، که تفسیر کشاف زمخشری را تعلیقاتی افزوده است. ۳) جـوابـات ثـلاث فی مسائل تفسیریه، در جواب برادرش شیخ عبدالصمد شامل تفسیر سه آیه از آیات قرآن. ۴) الاسئلة التفسیریه، که در پاسخ صالح بحرانی جزائری نوشته و گفته‌اند که دو کتاب اخیر (که آنـهـا را نـمـی تـوان تـفسیر گفت) متحد و یکی هستند زیرا آیات سه گانه مورد تفسیر هم یکی هـستند بدین شرح: «وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَی مُلْکِ سُلَیْمَانَ» . «رَبَّنَا اِنِّی اَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ» . «وَالْخَبِیثُونَ لِلْخَبِیثَاتِ وَالطَّیِّبَاتُ لِلطَّیِّبِینَ وَالطَّیِّبُونَ لِلطَّیِّبَاتِ» ۵) عین الحیاة و آن مانند تفسیر صافی ولی وجیز اللفظ و قلیل المؤونة و صغیر الحجم و جلیل الـمـعـونـة که خود گوید اقل الخلق بضاعة و اکثرهم اضاعة برای برادران دینی که از او خواسته بودند تالیف نموده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۳۵۰) محفوظ است. ۶) تـفسیر شرح قاضی بیضاوی، که گویا با کتاب دیگر او حاشیة علی تفسیر القاضی بیضاوی یکی باشد ولی یک نسخه از آن در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح برغانی در کربلا موجود است. ۷) تفسیر مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، نام دیگر آن مجمع النورین و مطلع النیرین است، کـه اختصاص به تفسیر آیات الاحکام و فقه قرآنی دارد و آن را بعد از کتاب فقهی خود به نام حبل المتین نگاشته است. و در آن از احادیث و روایات مورد وثوق علمای متاخر یاد کرده که بر مقدمه و چهار منهج مبتنی و شامل حدود چهارصد حدیث می‌باشد. [۷۵]
ترکمان، اسکندر بیک، تاریخ عالم آراء عـباسی، ج۲، ص۹۶۷.
[۷۶]
اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۰۰.
[۷۸]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۵۶.
[۷۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۸۵.
[۸۱]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۱.
[۸۳]
شیرازی، محمدمعصوم، طـرائق الحقائق، ج۱، ص۱۳۷.
[۸۴]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۴۰۳.
[۸۵]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۱۱.
[۸۶]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۶۴۲.
[۸۸]
بحرانی، یوسف بن احمد،لؤلؤة البحرین، ص۱۶.
[۸۹]
هدایت، رضاقلی خان، مجمع الفصحاء، ج۲، ص۸.
[۹۰]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۹۹.
[۹۱]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۲.
[۹۲]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۲۸.
۱۰ - حاشیه بر تفسیر بیضاویحاشیه بر تفسیر بیضاوی از سید حسین (م ۱۰۳۰ ق) فرزند حسن حسینی خلخالی حکیم متاله ریاضیدان مفسر شیعی. وی جامع فنون بوده و در علوم عقلانیه از خود آثار زیادی باقی گذاشته است. تـفسیر مورد بحث حواشی و تعلیقات نفیس بر تفسیر انوار التنزیل قاضی بیضاوی است که حاجی خلیفه در کتاب خویش کشف الظنون می‌گوید (حاشیه بر انوار التنزیل را از سوره یس شروع نموده تا پایان قرآن کریم ختم کرده است) تفسیر خلخالی بر تمام قرآن است و نیز قسمت اول در کـتـابخانه مرکزی آستان قدس رضوی از سوره مبارکه فاتحة الکتاب تا نیمه آیه (وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَه) موجود است و نیز قسمتی از سوره آل عمران ضمیمه این نسخه می‌باشند. [۹۶]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۱۸۶.
[۹۷]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ج۱، ص۴۷۷.
[۹۸]
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱۹۲.
[۹۹]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۳۱.
[۱۰۰]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۳، ص۲۲۱.
[۱۰۳]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۵.
۱۱ - تفسیر قطب شاهیتفسیر قطب شاهی اثر مولانا محمد شاه قاضی یزدی (زنده در ۱۰۳۱ ق) از علما و مفسران شیعه در هندوستان. تفسیر مورد بحث از قاضی یزدی به نام سلطان محمد قطب شاه فرزند سلطان محمد قلی که در هـنـدوسـتـان بـعـد از پدرش به تخت سلطنت نشست (۱۰۲۰ - ۱۰۳۰ ق) به زبان فارسی است و اختصاص به آیات احکام قرآن کریم و فقه قرآن یافته و سال فراغت از تالیف ۱۰۲۱ ق می‌باشد. قـاضـی یزدی تفسیر دیگری به نام آیه ۴۰ از سوره شوری دارد: و جزاء سیئة سیئة مثلها، که آن به شـیـوه فلسفی و حکمی نوشته شده و با روش زیبائی بطلان قیاس و رای را به اثبات رسانیده این کتاب به زبان فارسی است و سال فراغت از تالیف ۱۰۳۱ ق می‌باشد. [۱۰۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۳۹.
۱۲ - حاشیه و شرح تفسیر بیضاویحاشیه و شرح تفسیر بیضاوی اثر سید وجیه‌الدین عبدالسلام علوی (م ق ۱۰۳۷ ق) از علمای عصر صفوی. تفسیر مورد بحث احتمالا در دو جلد به زبان عربی و شیوه ادبی و کلامی است. مـفسر در این تفسیر به شرح و تعلیقات خود بر تفسیر انوارالتنزیل قاضی ابوسعید عبداللّه بیضاوی پرداخته است. نـسـخه این تفسیر در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۳۱۲) موجود است که پایان آن تا اوائل سوره توبه می‌باشد. [۱۱۱]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس، ص۱۸۵.
۱۳ - انموذج العلومانموذج العلوم (تفسیر اثنی عشریه) از شیخ محمد کاظم (زنده در ۱۰۳۵ ق) فرزند عبد علی تنکابنی گیلانی ملقب به عبدالکاظم از فلاسفه و حکمای امامیه. تـفـسـیر مورد بحث فصل نخست از کتاب الاثنا عشریه یا انموذج العلوم است که هر دو آنها متحد هستند. این کتاب به دوازده علم اختصاص یافته که فصل اول آن در تفسیر قرآن کریم است و بحث خویش را در کـلـیـات تـفـسیر قرآن و علوم تاویل به سبک کلامی و فلسفی اختصاص داده است و در آن میرداماد را به مناقشه کشانده و از شیخ بهائی دفاع نموده است. شیخ محمدکاظم را دو کتاب دیگری است به نام: ۱) حاشیة علی تفسیر فخر رازی، حاوی حواشی و تـعـلیقاتی بر تفسیر فخر رازی، که با مذاق فلسفی خود حواشی بسیاری بر بعضی از تفسیر آیات قرآن اثر فخر رازی نگاشته است. ۲) حقایق سورة الفتح، در بیان حقایقی به شیوه فلسفی از سوره الفتح. نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه آیة اللّه مرعشی قم با دو اجازه (۱۰۰۸ و ۱۰۱۰ ق) به خط شیخ بهائی در ظهر آن موجود است. [۱۱۸]
امین، سیدمحسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۲، ص۳۰۸.
[۱۱۹]
مؤسسة آل البيت (ع) لأحياء التراث، مجله تراثنا، شماره اول سال دوم محرم سنه ۱۴۰۷ ق، ص۱۷۲-۱۷۷.
۱۴ - الحاشیة علی تفسیر الکشافالحاشیة علی تفسیر الکشاف از سید عبدالرحمن (زنده در ۱۰۴۰ ق) فرزند عبدالحلیم مرعشی محقق ادیب و فاضل. وی دارای مؤلفاتی در تفسیر و علوم قرآن می‌باشد. تـفـسـیـر مـورد بحث تعلیقات و شروح بر تفسیر جاراللّه زمخشری می‌باشد شیخ آقابزرگ تهرانی می‌نویسد (حاشیه له علی قول الزمخشری فی الکشاف). مـرعشی کتاب دیگری به نام: تفسیر آیه ان اللّه لا یغفر ان یشرک به، که در آن آیه ۴۸ سوره نساء را شرح و تفصیل کرده دارد. نسخه‌ای از آن ضمن تفسیر دیگرش از مخطوطات کتابخانه قولة می‌باشد. [۱۲۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۳۱۷.
[۱۲۳]
فهرست کتابخانه قولة، ج۱، ص۶۳.
[۱۲۴]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۷.
۱۵ - سدرة المنتهیسدرة المنتهی اثـر سید محمدباقر (۹۵۶ - ۱۰۴۱ ق) فرزند شمس الدین محمد حسینی استرآبادی قزوینی اصـفـهانی معروف به داماد متخلص به اشراق متولد در قزوین و متوفی در (بئر مجنون) بین راه کربلا و نجف، فیلسوف و ریاضیدان و شاعر ادیب شیعی. تـفـسیر مورد بحث در بیان و تفسیر آیات قرآن کریم است که با مذاق فلسفی و عرفانی خویش به آنها پرداخته است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه برلین موجود است و نیز نسخه دیگری در کتابخانه هندوستان است که سید اعجاز کنتوری در کشف الحجب بدان اشاره نموده است. مـیـر سـید محمدباقر داماد تفسیرهای دیگری دارد بدین قرار: ۱) تاویل المقطعات، که در تاویل و تـفـسیر حروف مقطعه اوایل ۲۹ سوره از قرآن است که از دیر زمان مورد توجه و اختلاف مفسران بوده و هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است. نسخه‌هائی از این کتاب در دست است. ۲) امـانـة الـهـی، در شـرح و بیان آیه «اِنَّا عَرَضْنَا الْاَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ الْجِبالِ فَاَبَیْنَ اَنْ یَحْمِلْنَها» نسخه‌ای از این کتاب در مجلس شورای اسلامی (شماره ۲۸۵۹) موجود است و در ۱۳۱۵ش به ضمیمه ۸ رساله دیگر در تهران چاپ سنگی شده است. ۳) تفسیر سورة الاخلاص، که بر مذاق عرفانی و فلسفی خود به شرح و بسط سوره اخلاص پرداخته است. نسخه‌های آن در مقدمه کتاب القبسات شیخ محمود بروجردی ذکر شده است. [۱۲۷]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۶، ص۴۸.
[۱۳۰]
حسنی، ابن معصوم، سلافة العصر، ص۴۷۷.
[۱۳۳]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۳۲.
[۱۳۵]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۱۰۹.
[۱۳۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۹۰.
[۱۳۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۸.
۱۶ - تفسیر سوره هل اتیتفسیر سوره هل اتی از سید معزالدین محمد (زنده در ۱۰۴۴ ق) فرزند امیر ظهیرالدین محمد حسینی اردستانی مشهور به میرمیران، حکیم متکلم از علمای شیعه در حیدرآباد دکن. تفسیر مورد بحث را به دستور شیخ محمد بن خاتون عاملی به اسم سلطان دکن عبداللّه قطب شاه (۱۰۲۰ - ۱۰۸۳ ق) به زبان فارسی تالیف کرده و آن را تفسیر قطب شاهی موسوم کرده است این تفسیر شامل یک دیباچه و سه مقدمه و تفسیر سوره هل اتی می‌باشد. نـفـیـس تـرین نسخه‌های خطی نسخه اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به (شماره ۱۲۵۷) وقفی ابن خاتون سال ۱۰۶۷ ق می‌باشد. [۱۴۰]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۱۳۷.
[۱۴۱]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ج۱، ص۴۳۷.
[۱۴۲]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۵.
۱۷ - اماطة اللثام عن الایات الواردة فی الصیاماماطة اللثام عن الایات الواردة فی الصیام مـجـهـول الـمفسر (زنده در ۱۰۴۶ ق) مؤلف از مفسران شیعه و محققین عصر صفوی در قزوین است. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در شرح و تفسیر و بیان احکام و فقه آیات صوم است با ذکر روایات و اخـبار از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و نقل اقوال و فتاوی علمای اعلام در احکام مسائل روزه که با سه فصل آغاز گردیده است: ۱ ـ اخبار وارده در وجوب روزه. ۲ ـ وجه تسمیه شهر رمضان. ۳ ـ اخبار مخصوص شب قدر و بیان آن. نسخه خطی این تفسیر در مدرسه سپهسالار در تهران موجود است و نیز مؤلف فهرست کتابخانه آن مـدرسـه احـتمال داده است که این تفسیر از مؤلفات شیخ حسن بن ابراهیم عبدالعالی میسی باشد ولی شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة آن را بسیار بعید دانسته است. ایـن تـفسیر در ۱۰۴۶ ق به خواهش بعضی از امراء عصر شاه صفی صفوی تحت عنوان ترجمه رفع اللئام به فارسی ترجمه شده است. [۱۴۴]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۷.
[۱۴۵]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۶.
۱۸ - الفرات النمیرالفرات النمیر فی تفسیر الکتاب المنیر اثـر شیخ المطهر (م ۱۰۳۹ یا ۱۰۴۸ یا ۱۰۴۹ ق) فرزند علی بن محمد ضمدی یمانی از مفسران و متکلمین زیدیه ادیب نحوی. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در یک جلد بزرگ می‌باشد. مـفـسر با مشرب زیدی خویش به تفسیر ایات قرآن می‌پردازد و نیز عمده بحث گفتار خود را در وجوه و اعراب و بلاغت قرآن اختصاص داده است. شـیـخ الاسلام محمد شوکانی در وصف این تفسیر می‌نویسد: (تفسیر مفید جدا مع اختصاره یدل عـلـی قـوة مـلکة صاحب الترجمة فی العلوم و رسوخ قدمه فی فنون عدة و کان مشهورا بالذکاء و الفطنة وجودة الحفظ) نسخه‌های این تفسیر امروزه در یمن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی و از منابع مفسران زیدیه می‌باشد. شـیخ المطهر را تفسیر دیگری ذکر کرده‌اند به نام: قصیدة جامعة لسور القرآن، منظومه‌ای تفسیر مانند در خواص سوره‌های قرآن و اسباب نزول و مکان آن و سایر خصوصیات. نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های یمن موجود است. [۱۴۷]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۱۸۱.
[۱۴۹]
محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، ج۴، ص۴۰۳.
[۱۵۱]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۲، ص۳۱۶.
۱۹ - تفسیر صدرالمتالهین شیرازیتفسیر صدرالمتالهین شیرازی اثـر صـدرالـدیـن مـحـمد (شیراز ۹۷۹ - بصره ۱۰۵۰ ق) فرزند ابراهیم بن یحیی قوامی شیرازی مـعروف به صدرالمتالهین و ملاصدرای شیرازی مجدد فلسفه، از مشاهیر حکماء اسلامی و اعاظم علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در چند جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و کلامی و سبک اشراقی می‌باشد. مـلاصدرا نخست بعضی از آیات قرآن و سوره‌های مناسب را که امکان خوض در مباحث فلسفی و عرفانی داشته انتخاب نموده سپس به تفسیر آنها می‌پردازد. لـذا تـفـسیر او شامل بخشی از قرآن است که آنها عبارتند از سوره حدید، سوره اعلی، آیة الکرسی، سوره نور، سوره سجده، سوره واقعه، سوره زلزال و سوره جمعه. بـعـد از سـال ۱۰۴۱ ق مـفسر تصمیم به تفسیر تمامی قرآن می‌گیرد و از آغاز قرآن سوره الحمد شـروع نموده لغایت آیه ۶۵ سوره بقره (و لقد علمتم الذین اعتدوا منکم فی السبت) دیگر اجل به او مهلت نداده و در راه حج در شهر بصره وفات یافت و در همان سامان به خاک سپرده شد. نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه کاتب ابن سطور در قزوین و نسخه‌های متعدد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه مرعشیه قم موجود است. این تفسیر نخستین بار سوره الواقعه و تفسیر آیه النور در سال ۱۳۱۳ ق و بد بارها با بقیه سوره‌ها و مجموع تفسیر در تهران چاپ سنگی شده است. سـپـس آقـای سید عبداللّه فاطمی از سوره الحمد لغایت آیه (یا ایها الناس اعبدوا ربکم) در ۴۵۶ صـفـحـه بـقـطـع وزیـری بدون تاریخ طبع نموده و مجدد در سال‌های ۱۳۵۲ - ۱۳۶۷ ش توسط انتشارات بیدار قم در هفت مجلد طبع گردیده است. مـلاصـدرا تفسیرهای دیگری نیز دارد بدین قرار: ۱) اسرار الایات و انوارالبینات، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه فلسفی شامل بخشی از آیات قرآن و در اسرار و نشانه‌های عظمت ربانی از انواع مخلوقات و موجودات نوشته شده است. نـسـخـه هـای مـتعددی از آن در دست است و در سال‌های اخیر به تصحیح محمد خواجوی طبع منقحی یافته است. ۲) مـتـشابهات قرآن، که در یک جلد به زبان عربی و به سبک عرفانی و فلسفی آیات متشابه را که مـعـنـی آنها روشن نیست با مشرب فلسفی خود از راه مکاشفه و تاویل، بحث و تفسیر نموده و در شش فصل تدوین کرده است. نـسـخـه هـائی از آن موجود است: شماره ۷۵۷۷ کتابخانه آیت اللّه مرعشی قم، شماره ۸۷ کتابخانه دانشگاه تهران. ۳) حـاشـیـه و شـرح تـفـسیر بیضاوی، در یک جلد به زبان عربی و شیوه فلسفی و عرفانی تفسیر انوارالتنزیل قاضی ابوسعید بیضاوی (م ۶۸۵ ق) را مورد بحث و شرح قرار داده است. نسخه‌ای از آن از مخطوطات کتابخانه خدیویه مصر موجود می‌باشد. لوامع العارفین، تمامی صفحات. [۱۵۷]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۴۱۷.
[۱۵۸]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی آسـتـان قـدس، ص۱۳۴.
[۱۵۹]
خواجوی، محمد، مقدمه تفسیر صدرالمتالهین، ص۹-۱۳۱.
۲۰ - المصابیح الساطعة الانوار المجموعةالمصابیح الساطعة الانوار المجموعة فی تفسیر الائمة الاطهار اثر سید عبداللّه (م ۱۰۵۰ ق) فرزند احمد شرفی یمانی، از علما و محدثین و مفسرین زیدیه. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در چند جلد که از آخر سوره‌های قرآن آغاز نموده است شامل یک مقدمه که آن را به علوم قرآن اختصاص داده است می‌باشد. سـپـس بـه تفسیر آیات قرآن مجید به شیوه کلامی و روائی و نقل از تفسیرهای کهن مانند تفسیر الکشاف زمخشری می‌پردازد و در تفسیر آیات به روایات و احادیث ائمه اطهار و اهل البیت (علیهم‌السّلام) از طریق زیدیه و مخصوصا از امام قاسم بن ابراهیم و فرزندش محمد بن ابراهیم استناد می‌جوید. نسخه‌های متعدد امروزه از این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی یمن در دست می‌باشد. تفسیر دیگری به سید عبداللّه شرفی نسبت می‌دهند به نام جواب امیرالمؤمنین علی مسائل الشاک فـی الـقـرآن الـعـظیم، که به شرح و تفسیر آیات متشابه و کلمات غریب قرآن با مشرب زیدی و با استناد به احادیث و روایات وارده از ائمه اطهار (علیه‌السّلام) می‌پردازد. [۱۶۱]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۱، ص۳۶۹.
[۱۶۲]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیه، ج۳، ص۳۶.
۲۱ - بدیع البیان لمعانی القرآنبدیع البیان لمعانی القرآن مـفسر شیخ شمس الدین ابوالمعانی محمد (زنده در ۱۰۵۶ ق) فرزند سدید الدین علی بن شهاب بن خاتون عاملی عینائی معروف به ابن خاتون، از علما و متکلمین امامیه جامع علوم اسلامی و وزیر عبداللّه قطب شاه. تفسیر مورد بحث به زبان فارسی در چند جلد بزرگ است. مـفـسـر پـس از ذکر آیات قرآن مطالب خویش را تحت عنوان (مترجم گوید) می‌آورد، سپس با عـناوینی چون (فضیلت آیه) و (التفسیر بما قاله المفسرون) و (التفسیر بالاحادیث المرویه) و (خلاصة المعنی) با ذکر اقوال چند نفر از مفسرین بزرگ به تفسیر آیه می‌پردازد. جـلد اول این تفسیر شامل سوره فاتحه و نسخه عصر مؤلف دارای حواشی از مؤلف از مخطوطات کتابخانه آیة اللّه مرعشی در قم (شماره ۱۶۲۸) موجود است. [۱۶۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۵۱۲.
[۱۶۵]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرعشی قم، ج۵، ص۳۱.
۲۲ - لطائف غیبی و عواطف لاریبیلطائف غیبی و عواطف لاریبی (تفسیر آیات العقاید) از سید نظام الدین احمد (م ح ۱۰۶۰ ق) فرزند سید زین العابدین علوی عاملی، حکیم متاله محقق. دارای اجازه مورخه ۱۰۱۸ ق از شیخ بهائی و اجازه مورخه ۱۰۱۷ ق از میرداماد. تـفـسـیر مورد بحث به زبان فارسی در یک مجلد و اختصاص دارد به آیات متعلق به اصول دین و اعتقادات مذهب که آیات توحید و امثال آنها را از سوره‌های مختلف قرآن جمع نموده و به تفسیر و شرح آنها پرداخته است. مـفـسر در مقدمه خویش آن را چنین وصف نموده است: در این کتاب جمع آیات فرقانی و ثمرات ریـاض آسـمـانـی کـه در بـاب ذات و صفات حضرت باری جل‌جلاله خواه ثبوتی و خواه سلبی و هـمـچـنـین در سایر صفات فعلی حق تعالی و همچنین در باقی امور اعتقادیه از نبوت و امامت و معاد و غیر ذالک که از مراتب علیه و درجات سنیه که تقلید در آنها روا نیست به ترتیبی کامل و توصیفی شامل و شرح غوامضی که در طی آنها منطوی است با نکات قدسیه و اشارات عقلیه که از مدارک افهام و مدارج اوهام متعالی است شده‌ایم. ایـن تـفسیر که به شیوه فلسفی و کلامی تالیف گردیده و در آن روش از صدرالمتالهین شیرازی پـیـروی کـرده و از استادش شیخ بهائی انتقاد می‌کند و در نحوه تفسیر از متعصبین فلسفی پدر زنش میرداماد است. و نیز در آیاتی که دلالت بر اهل بهشت و دوزخ دارند بحث و تفسیر کرده‌اند. و کتاب خود را به شاه صفی صفوی (۱۰۳۸ - ۱۰۵۲ ق) اهداء کرده است. نـسـخـه چرک نویس اصل به خط نستعلیق مفسر بدون افتادگی و دارای قلم زدگی‌ها و تغییر و تـبـدیل از مخطوطات کتابخانه اهدائی سید محمد مشکوة به دانشگاه تهران (شماره ۷۴) نسخه پـاک نویس اصل از مخطوطات همان کتابخانه (شماره ۲۴) نسخه پاک نویس اصل از مخطوطات همان کتابخانه (شماره ۲۴) موجود است. نسخه دیگری از مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۳۸۳) می‌باشد. و در ۱۳۶۹ ق به اهتمام و مقدمه سید جمال الدین میرداماد به چاپ رسیده است. [۱۶۹]
قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الامل، ص۶۲.
[۱۷۳]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۴۸۳.
[۱۷۴]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ج۱، ص۵۴۳.
[۱۷۵]
منزوی، علینقی، فـهـرسـت کـتـابـخـانه اهدائی مشکوة به دانشگاه تهران، ج۱، ص۸۸.
[۱۷۶]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۵۷.
[۱۷۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۸.
۱۲ - حاشیه و شرح تفسیر بیضاویحاشیه و شرح تفسیر بیضاوی اثر مولی عبدالحکیم (م ۱۰۶۷ ق) فرزند شمس الدین محمد سیالکوتی پنجابی، از متکلمین شیعه در هندوستان و فحول علمای امامیه. بعضی او را سنی یا حنفی مذهب می‌دانند ولی کتاب او در امامت و اثبات ادله شیعه در امامت رافع هرگونه تردید در استقامت اوست. میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلماء گوید او مستتر به تسنن بود تقیة و اثنی عشری است باطنا. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و شیوه کلامی است. مفسر در این اثر شرح و تعلیقات گران قدری بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید عبداللّه بیضاوی نگاشته است و نیز نسخه‌های نفیس امروزه از این تفسیر در دست می‌باشد. این کتاب نخستین بار در ۱۲۷۰ ق در حاشیه تفسیر انوار التنزیل بیضاوی در آستانه طبع گردیده است. [۱۸۰]
صدیق حسن‌خان، محمدصدیق، ابجد العلوم، ج۳، ص۲۳۳.
[۱۸۱]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۳، ص۲۸۳.
[۱۸۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۳۱۴.
[۱۸۶]
فهرست الازهریة، ج۱، ص۲۲۱.
[۱۸۷]
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ص۱۱۴۸.
[۱۸۸]
سرکیس، الیان، معجم المطبوعات، ج۱، ص۱۰۶۸.
۲۴ - العروة الوثقیالعروة الوثقی از مـیـرزا ابراهیم (م ۱۰۷۰ ق) فرزند صدرالمتالهین ملاصدرا شیرازی، از فلاسفه شیعه و علمای امامیه. او از مخالفین سرسخت مشرب فلسفی و طریقت پدر خود بود. تـفـسـیـر مورد بحث با مشرب فلسفی خود و بهره از روایات و احادیث [[|ائمه اطهار (علیهم‌السّلام)]] و بر خلاف تفسیر پدرش می‌باشد. مـیـرزا ابـراهـیـم تفسیر دیگری به نام آیة الکرسی دارد که شیخ عبدالنبی قزوینی نسخه‌ای از آن داشته و می‌گوید: له رسالة انیعة و عجالة دقیقة فی تفسیر آیة الکرسی مد حقق و دقق و عمق. [۱۹۲]
قزوینی، عبدالنبی، تتمیم امل الامل، ص۵۱.
[۱۹۶]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۱۳۲.
[۱۹۷]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۹۸.
۲۵ - تفسیر الائمة لهدایة الامةتفسیر الائمة لهدایة الامة اثـر شیخ محمدرضا (زنده در ۱۰۷۳ ق) فرزند شیخ عبدالحسین نصیری طوسی اصفهانی، از مفسران و علمای امامیه در عصر صفوی و از اخباریون تندرو. تفسیر مورد بحث در سی مجلد بزرگ به فارسی و عربی تالیف گردیده است. شـیـوه مـفـسـر روائی چـنـد آیه از قرآن کریم را ذکر نموده سپس به ترجمه فارسی آیات مذکور مـی‌پردازد و بعد تفسیر و تاویل آیه یاد شده را بیان می‌نماید و هنگام ذکر احادیث و روایات مربوط بـه آیـه احـادیث را به فارسی ترجمه نموده و متن تفسیر خویش را در بیان آیه به عربی قرار داده است. تفسیر آیات یاد شده را در چند فصل تقسیم کرده است. فصل فضائل آیات سپس فصل خواص آیه و بعد شان نزول آیه و امثال آنها و غالبا از تفسیرهای فرات کوفی و تفسیر امام حسن عسکری و تفسیر قمی و تفسیر عیاشی و بیضاوی و کتاب احتجاج طبرسی و مکارم الاخلاق نقل می‌نماید و هنگام نقل بعضی از احادیث، او خود را از ذریه شیخ الطائفه شیخ طوسی معرفی و چنین یاد می‌کند (قال جدنا الا مجد العالم المتعلم بعلوم الصادقین الشیخ ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی). مـجلد اول این تفسیر شامل دیباچه در بیان مقدمات سپس حاوی بیست فصل می‌باشد که متعلق به مسائل قرآن است. و بعد به تفسیر سوره الفاتحه می‌پردازد و چند آیه از سوره بقره. مجلد دوم این تفسیر قسمتی از سوره بقره تا پایان سوره هود را دربردارد. یـک دوره از ایـن تـفـسیر که بعضی از مجلدات آن به خط مؤلف می‌باشد در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح برغانی حائری در کربلا و بعضی از مجلدات آن در کتابخانه جعفریه مدرسه هندی در کربلا وجود دارد. شیخ آقابزرگ تهرانی از قول شیخ ابوالمجد آقارضا اصفهانی در الذریعة می‌نویسد پانزده مجلد این تفسیر در کتابخانه قزوینیه اصفهان موجود بوده و چند مجلد در کتابخانه ملی تهران موجود است و سـه مـجـلـد ایـن تفسیر در کتابخانه اهدائی مشکوة به دانشگاه تهران (شماره ۱۱) و آن شامل سـوره هـای کهف و مریم و طه و شماره ۱۲ شامل سوره‌های انبیاء و حج و مؤمنون و شماره ۱۱۴۰ شامل سوره‌های توبه و یونس و هود می‌باشد. شیخ محمدرضا نصیری طوسی دارای سه تفسیر دیگر است: ۱) کشف الایات، به زبان فارسی مرتب به ۲۸ کتاب و هر کتاب به هیجده باب که به تفسیر آیات پرداخته است. ۲) مـخـتصر تفسیر الائمه، به زبان فارسی در شش مجلد به شیوه روائی است و آن تلخیص تفسیر الائمه لهدایة الامة است. ۳) ترجمة القرآن، که ترجمه قرآن به اضافه مختصر توضیحاتی که ذیل آیات داده است. کربلا فی حاضرها و ماضیها (خطی). [۲۰۰]
فهرست کتابخانه اهدائی مشکاة، ج۱، ص۴۷.
[۲۰۱]
فهرست کتابخانه اهدائی مشکاة، ج۲، ص۶۹۷.
[۲۰۲]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۲۶.
[۲۰۳]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۷۸.
[۲۰۴]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۳۹.
۲۶ - اسرار الایات لاهیجیاسرار الایات اثـر آخـونـد شـمـس الـدین محمد لاهیجی گیلانی معروف به ملا شمسا (زنده در ۱۰۷۴ ق) از فلاسفه و حکمای عصر خویش. در تفسیر مورد بحث مفسر گفتار خود را به اسرار آیات قرآن اختصاص داده و سخن خویش را به کلیات امور قرآن پرداخته است. برای شمس الدین محمد لاهیجی دو تفسیر دیگر نام برده‌اند: ۱) تفسیر سوره هل اتی، که در شرح و تفسیر سوره هل اتی تالیف شده است. نسخه خط مؤلف با خط خوردگی از مخطوطات کاتب این سطور در کربلاست. ۲) تـفـسـیـر اخـلاص، مفسر با مشرب فلسفی و عرفانی خود به شرح و بیان آیات سورة الاخلاص پـرداخـتـه اسـت، نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۸۹۹۱) موجود است. [۲۰۷]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۸۳.
[۲۰۸]
امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة، ج۴، ص۷۰.
[۲۰۹]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۴.
۲۷ - تفسیر ابن خاندارتفسیر ابن خاندار اثـر شیخ حسین (۱۰۱۲ - ۱۰۷۶ ق) فرزند شهاب الدین حیدر خاندار کرکی عاملی، از شعرا و ادباء شیعی، محقق حکیم و متکلم اخباری. تـفـسیر مورد بحث حاشیه و تعلیقاتی است به شیوه اخباری بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید عبداللّه بیضاوی. شرح حال نویسان در فهرست مؤلفات مفسر از آن نام برده‌اند و نیز حر عاملی معاصر خاندار و سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعه آن را ذکر کرده‌اند. و قسمتی از اشعار وی را که در رثاء و مدح ائمه معصومین است از دیوان او نقل کرده‌اند. [۲۱۶]
حسنی، ابن معصوم، سلافة العصر، ص۳۴۷.
[۲۱۷]
نصرالله، حسن عباس، تاریخ کرک نوح، ص۱۱۴.
[۲۱۹]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۳۲.
[۲۲۰]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۶.
۲۸ - مقتبس الانوار من الائمة الاطهارمقتبس الانوار من الائمة الاطهار فی تفسیر القرآن از شیخ محمد مؤمن (م ۱۰۷۷ ق) فرزند شاه قاسم سبزواری خراسانی، از علمای حدیث و مفسران عصر خویش اخباری متتبع. ایـن تـفـسیر به زبان عربی و بر اساس مشرب اخباری تدوین شده و در شرح و بیان آیات از تفسیر مجمع البیان از کلام بهره گرفته شده است. تـفسیر مزبور دارای دیباچه و مقدمه در چند فصل می‌باشد: فصل اول، در عدم تواتر قرآن و اینکه قرآن منزل بر پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است. فـصـل دوم: در عـدم جـواز تـفـسیر قرآن بجز از طریق احادیث و روایات وارده از طریق خاندان عصمت و نبوت و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام). فصل سوم: در بیان وجوب عمل به اخبار بدان شکل که علمای اخباریون بیان می‌کنند. و خاتمه: در بیان جواز اراده معانی متعدده حقیقی و مجازی از الفاظ قرآن کریم می‌باشد و بعد به تفسیر سوره الفاتحه پرداخته و بعد سوره بقره را تفسیر نموده است. و پـایان مجلد اول سوره اعراف است سپس آغاز مجلد دوم از سوره انفال می‌باشد و هنگامی که به آیه ۲۴ رسیده اجل به او مهلت تکمیل نداده است. نسخه‌ای به خط نسخ سید علی استرآبادی که به امر مفسر پاک نویس می‌کرده در ۱۰۷۷ ق از برای مفسر طلب مغفرت نموده و این نسخه که دارای حواشی به خط مفسر و به امضاء (منه عفی عنه) دارد از مخطوطات کتابخانه مدرسه سپهسالار می‌باشد. [۲۲۵]
دانش پژوه، محمدتقي، و منزوي، علينقي، فهرست مدرسه سپهسالار، ج۱، ص۱۷۵.
[۲۲۶]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۲۸۶.
[۲۲۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۴.
۲۹ - تفسیر نصیری طوسیتفسیر نصیری طوسی از شیخ محمد تقی (زنده در ۱۰۸۳ ق) فرزند عبدالحسین نصیری طوسی، از علمای کلام و حکمت که در عصر صفوی در اصفهان بوده است. مفسر تفسیر خویش را در یک جلد بزرگ به زبان عربی تالیف نموده و دارای ده مقدمه است. سـپس به تفسیر کلیات در ترتیب قرآن و ذکر شرح حال انبیاء از آدم تا حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در قرآن مجید از آنان نام برده شده پرداخته است. و بعد شروع به تفسیر حمد کرده است و تا آخر قرآن سوره ناس پایان یافته و شیوه او در تفسیر پس از ذکر چند آیه از قرآن مجید به تفسیر آیات یاد شده می‌پردازد و سبک او ادبی و کلامی می‌باشد و نـیـز مـفسر خود را از احفاد شیخ الطائفه شیخ طوسی و از اسباط خواجه نصیرالدین طوسی و در نتیجه نصیری طوسی معرفی می‌کند و از آثار دیگر وی العقال فی مکارم الخصال و المبدء و المعاد. نسخه نفیسی از این تفسیر که از روی خط مصنف نگاشته شده و در خدمت مؤلف خوانده و مقابله گردیده است از مخطوطات کتابخانه کاتب این سطور در کربلا موجود است. اصل نسخه تفسیر طوسی. [۲۲۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۵، ص۲۸۰.
[۲۳۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۹، ص۲۵۰.
۳۰ - خزائن جواهر القرآنخزائن جواهر القرآن اثر شیخ علی قلی خان (۱۰۲۰ - زنده در ۱۰۸۳) فرزند قرچغای خان ترکمانی متولد در اصفهان، از فلاسفه و حکمای متالهین و تولیت آستانه حضرت معصومه (علیهاالسّلام). تفسیر مورد بحث به شیوه فلسفی و عرفانی با بهره از روایات ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) نگاشته شده و در نوع خود بی نظیر است. مـفـسر به چند دسته از آیات خاص قرآن که عبارتند از: آیات توحید و ایمان و آیات احکام و قصص قرآن و آیات مواعظ و حکم و آفرینش زمین و آسمان و آیات کیفیت رجعت و احوال برزخ و حشر و نـشـر و بهشت و دوزخ تـوجه داشته و آنها را استخراج و جمع نموده سپس به احادیث مرویه و تحقیق کلمات و تفسیر جمله به جمله آن پرداخته است. ایـن تـفـسیر که در چهار مجلد تالیف گردیده مجلد اول آن را با تفسیر آیات توحید آغاز نموده و مجلد چهارم را با تفسیر آیات بهشت و دوزخ پایان بخشیده است. و شـیـوه مفسر در هر مجلد بر اساس خزائن ترتیب یافته که هر خزینه به شصت فصل و هفت باب تقسیم گشته است. نـسـخه منحصر به فرد خط مؤلف را فرزند مفسر شیخ مهدی قلی خان پس از بناء مدرسه خود در قم و تاسیس کتابخانه مدرسه وقف خاص ساکنین مدرسه خویش نموده است این مدرسه تا عصر حاضر به نام وی مشهور است. [۲۳۴]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۴۷.
۳۱ - مجمع البحرینمجمع البحرین از ضـیـاءالـدیـن مـحـمد یوسف (زنده در ۱۰۸۳ ق) فرزند میرزا حسین خان شریف وزیر توپچی قزوینی، حکیم مفسر و عالم محقق. در ایـن تـفـسیر که دو جلد و به زبان عربی است تمام قرآن مورد بحث قرار گرفته است و مفسر مـی‌نـویـسد که این تفسیر جمع بین دو تفسیر امین الاسلام شیخ طبرسی مجمع البیان و جوامع الجامع مـی‌بـاشد و در واقع تلخیص این دو تفسیر است با اضافات و استدراکات نافع به شیوه و سبک روان و در کمال اختصار بدین جهت این تفسیر را مجمع البحرین نامیده است که جمع بین دو تفسیر طبرسی است. چند دوره از این تفسیر در دست می‌باشد از جمله نسخه خط مفسر در کتابخانه مدرسه سپهسالار (شماره ۱۹۵۵) که دو سرلوحه زیبا دارد و تمام صفحات مجدول به طلاست. و یـک دوره دارای حـواشی (منه دام ظله) در کتابخانه کاتب این سطور در کربلا و یک دوره در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (به شماره ۱۰۴۱۵) موجود است. [۲۳۶]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۴۹۶.
[۲۳۷]
دانش پژوه، محمدتقي، و منزوي، علينقي، فهرست مدرسه سپهسالار، ج۱، ص۱۶۷.
[۲۳۸]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعة الامامیه، ص۲۶۲.
[۲۳۹]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۳.
۳۲ - غریب القرآن طریحیغریب القرآن طریحی از شیخ فخرالدین (۹۷۹ - رماحیه ۱۰۸۵ ق) فرزند شیخ محمدعلی نجفی آل طریحی، از مفسران شیعه و علمای لغت و نحو (آل طریحی). تـفـسـیر مورد بحث شامل یک مقدمه کوتاه سپس دارای بیست و هفت باب و هر باب منشعب به چند نوع تحت عنوان النوع الاول و النوع الثانی. این تفسیر شرح تفسیر قرآن و بیان آیات بر تفسیر غریب القرآن سجستانی است. اصـل نـسـخـه خـط مؤلف در کتابخانه وقفی شیخ محمد صالح برغانی حائری در کربلا و نیز این تـفـسـیر در سال ۱۳۷۲ ق در نجف اشرف به تحقیق و مقدمه شیخ محمد کاظم طریحی به چاپ رسیده است. تالیفات دیگری از شیخ فخرالدین آل طریحی نقل کرده‌اند که عبارتند از: ۱) کشف غوامض القرآن، که در مشکلات و غوامض آیات و کلمات بحث کرده است. ۲) نـزهـة الـخـاطر و سرور الناظر و تحفة الخاضر و متاع المسافر، که مؤلف آن را پس از اطلاع از نـزهة القلوب سجستانی تالیف نموده و احتمالا با غرایب القرآن او یکی است سه نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۷۶۶۳) محفوظ است. ۳) کشف آیات القرآن، کشف آیات به حروف هجا و تفسیر لغات مشکله و بیان لغات قرآن است. ۴) مـشـارق الـنور الکتاب المشهور، در این تفسیر بین معانی آیات و لغات و قواعد عربی و اخبار و احادیث ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) محققانه جمع و تدوین گردیده است. مقدمه غریب القرآن، به قلم محمد کاظم طریحی. [۲۴۰]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۱۳۸.
[۲۴۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۴۳۴.
[۲۴۶]
بحرانی، یوسف بن احمد، لؤلؤة البحرین، ص۶۶.
[۲۴۷]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة، ۳۴۸.
[۲۴۸]
شریف کاشانی، حبیب الله، لـباب الالقاب، ص۱۳۱.
[۲۵۰]
آل محبوبه، جعفر، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۴۵۴.
[۲۵۱]
نجفی، محمدهادی، معجم رجال الـفـکـر، ص۲۹۰.
[۲۵۲]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۵۵.
۳۳ - البحرالمواج فی تفسیر القرآنالبحرالمواج فی تفسیر القرآن از میرزا تاج الدین حسن (م ۱۰۸۵ ق) فرزند محمد اصفهانی فلاورجانی معروف به تاجا اصفهانی یا تاج ارباب العمامة، حکیم محدث و از علمای عصر صفوی. این تفسیر در دو مجلد به زبان فارسی به شیوه روائی و کلامی است. نـخست مفسر چند آیه از قرآن کریم را یاد کرده سپس به ترجمه فارسی پرداخته و آنگاه به تفسیر آیات مذکور می‌پردازد. ابن یوسف در فهرست مجلس شورای ملی به غلط این تفسیر را به فرزند مفسر بهاءالدین محمد (م ۱۱۳۷ ق) صاحب کشف اللثام معروف به فاضل هندی نسبت می‌دهد. خوانساری که نسخه‌ای را در اختیار داشته است و آن را در روضات الجنات ستوده می‌گوید: (انه کـثیر الفوائد) و آن را از پدر می‌داند و نیز شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة به نام پدر ضبط کرده است. نـسخه‌ای از این کتاب در مجلس شورای اسلامی به خط نستعلیق از قرن دوازدهم هجری از آغاز قـرآن تـا سوره نحل موجود است و دو برگ از آخر آن افتاده است و نسخه دوم در کتابخانه ملی از سوره مجادله تا پایان قرآن است که آن را محمدتقی دانش پژوه تفسیر بحرالمواج احتمال داده است. [۲۵۶]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۱۱۴.
[۲۵۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۹۰.
[۲۵۸]
فهرست مجلس شورای اسلامی، ج۳، ص۴.
[۲۵۹]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، ص۳۹.
[۲۶۰]
قمی، شیخ عباس، هدیة الاحباب، ص۱۲۷.
[۲۶۱]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۸.
۳۴ - تفسیر قطب الدین لاهیجیتفسیر قطب الدین لاهیجی از قطب الدین محمد (زنده در ۱۰۸۶) فرزند شیخ علی شریف فقیه لاهیجی اشکوری، فیلسوف متکلم از علمای شیعه در عصر خویش. ایـن کـتاب به زبان فارسی در دو مجلد به روش شیعی و بیانی روشن و روان و نیز به ترجمه آیات قـرآن مـی‌پردازد و توضیح و تفسیر آیات را بیان نموده و به ذکر روایات و احادیث وارده از طریقه امامیه استناد می‌نماید. این تفسیر به نام‌های: ترجمة الانیقة یا تفسیر ترجمه قرآن شهرت دارد از این تفسیر چهار نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۴۱۴۳ به بعد) وجود دارد. این تفسیر در ۱۳۴۰ ش در تهران چاپ شده است. [۲۶۶]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۱۲۴.
[۲۶۷]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱، ص۱۵.
[۲۶۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۲.
[۲۶۹]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء، ص۱۴۸.
۳۵ - تحفه شاهیتحفه شاهی از مولی مصطفی (۱۰۰۷ - ۱۰۹۰ ق) فرزند شیخ محمدابراهیم تبریزی قاری خراسانی معروف به تبریزی قاری، از مفسران و علمای شیعه. تفسیر مورد بحث در علوم قرآن و بیان بعضی قراءآت می‌باشد و آغاز تالیف آن در مرقد شاه ولایت آغـاز گـردیـده لذا آن را به نام تحفه شاهی نامیده است و شامل پنج باب می‌باشد چون در آستانه خامس آل عبا از تالیف آن فارغ گردیده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در نجف اشرف موجود است. تـالیفات دیگری از تبریزی قاری می‌دانند که عبارتند از: ۱) متممة التحفة، در تکمیل تفسیر دیگر تحفة القاری است. ۲) تـحـفة القاری، در بیان بعضی از کلمات و انواع قراءآت و آن در ۱۳۰۲ ق در بمبئی چاپ سنگی شده است. ۳) تـحفة الابرار، که به دستور میرزا شفیع منجم و فرزندش محمد مقیم در یک مقدمه و دو باب نگاشته شده است و در آن فضیلت قرآن، آداب تعلم، مستحبات قرآن، مخارج حروف در پنج فصل مورد شرح و بیان واقع گردیده است. نـسـخـه‌ای از این کتاب در آستان قدس رضوی (شماره ۱۳۳۶۳) و در کتابخانه دانشگاه تهران (شماره ۴۰۷۴) وجود دارد. ۴) ارشاد القاری، در بیان قراءآت شامل یک مقدمه و پنج باب. ۵) وقـوف الـقرآن، که در آن مواضع وقوف قرآن و انواع آن و محل جزء و نصف جزء و حزب و محل سجده واجب و آیات مستحبه سجده مشخص گردیده است. ۶) سند قرائت عاصم، در پنج فصل و توضیح قرائت عاصم و اسناد آن. [۲۷۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۵۶۵.
[۲۷۲]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۴۹۸.
[۲۷۴]
دانش پژوه، محمدتقي، و منزوي، علينقي، فهرست مدرسه سپهسالار، ج۳، ص۳۵۳.
[۲۷۵]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های فارسی خطی، ج۱، ص۸۰.
[۲۷۶]
فهرست کتابخانه دانشگاه تهران، ج۱۳، ص۳۰۵۴.
۳۶ - زبدة البیان فی تفسیر آیات قصص القرآنزبدة البیان فی تفسیر آیات قصص القرآن از شیخ محمد (م ۱۰۹۰ ق) فرزند شیخ محمود طبسی، محقق حکیم متاله از علمای عصر صفوی. تفسیر مورد بحث شامل آیات قصص انبیاء در قرآن است. مفسر آیاتی که مختص انبیاء سلف می‌باشد از قرآن مجید استخراج نموده و به تفسیر و شرح و بیان آنها پرداخته است. شـیـخ محمد طبسی کتاب فوق را با نگارش تکمله‌ای در شرح و بیان احوال حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تـکـمـیـل نموده و نام آن را تکملة زبدة البیان گذاشته است و احوال ائمه معصومین را نیز بدان افزوده است. [۲۷۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۵۲۷.
[۲۸۰]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، ص۱۱۴.
[۲۸۱]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، ص۱۷۳.
۳۷ - تفسیر الصافیتفسیر الصافی اثـر ملا محسن (۱۰۰۷ - ۱۰۹۱ ق) فرزند شاه مرتضی کاشانی معروف به ملا محسن فیض کاشانی، از اعاظم علما و حکمای متاله امامیه. تـفـسـیـر مـورد بحث در چند مجلد به اختلاف چاپ‌های آن به زبان عربی و شیوه روائی و مشرب عـرفـانی و از مشهورترین تفسیرهای مختصر شیعی که با مضامین روایات و احادیث ماثور از ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) از آغاز قرآن سوره الحمد تا پایان قرآن سوره الناس می‌باشد. ایـن تـفـسـیـر شـامـل یک پیش گفتار از مؤلف سپس دوازده مقدمه در علوم قرآن است که این مقدمات بحث‌های گران قدری دربردارد و آنها عبارتند از: بحثی در تمسک به قرآن و فضیلت آن، بـحـثـی در عـلـم قرآن که تمامی آن علم، نزد اهل بیت (علیهم‌السّلام) است، بحثی که تمامی قرآن در حق خـانـدان عصمت و نبوت (علیهم‌السّلام) و شیعیان و پیروان آنها و در مذمت دشمنان اهل بیت (علیهم‌السّلام) است، گـفـتـاری در معانی وجوه آیات قرآن و تحقیق در متشابهات و تاویل آیات، بحثی در نهی و منع تفسیر آیات قرآن به رای و سر نهی آن، گفتاری در جمع و گردآوری قرآن و عدم تحریف و زیاده یـا نـقـصـان و تـاویـل آیـات آن، گفتار اینکه قرآن مبین برای تمامی امور دنیوی و اخروی است، گـفـتـاری در اقسام آیات و بطون و کیفیت تاویل و انواع لغات و قراءآت معتبر، گفتاری در شأن نزول قرآن و تحقیق آن، گفتاری در تمثل قرآن به اهل خود در روز قیامت و شفاعت قرآن از آنان و ثـواب حفظ و تلاوت آن، گـفتاری در آداب تلاوت قرآن، گفتاری در اصطلاحات و کیفیت تفسیر آن. نسخه‌های خطی این تفسیر بسیار است نفیس‌ترین نسخه مورخه ۱۰۷۸ ق از مخطوطات کتابخانه کاتب این سطور در قزوین و سی نسخه در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی (شماره ۱۱۱۴۰) و هفت نسخه در کتابخه مرعشی قم موجود است. ایـن تـفـسـیـر برای نخستین بار در ۱۲۶۶ ق در تهران به قطع رحلی در ۶۸۰ صفحه چاپ سنگی گـردیـده سـپـس به دفعات در تهران و تبریز و بمبئی چاپ سنگی شده است و در سال ۱۴۰۲ ق تـوسط مؤسسه اعلمی بیروت در پنج مجلد به قطع وزیری طبع گردیده است و مجدد در مشهد افست شده است. ملا محسن فیض کاشانی دارای تالیفات دیگری است بدین شرح: ۱) تفسیر اصفی، که در یک جلد و به زبان عربی و شیوه روائی است و تفسیر وسیط اوست که تلخیص الصافی تفسیر کبیر اوست. نسخه‌هائی از این تفسیر در دست است. نسخه‌ای در کتابخانه آیت اللّه مرعشی قم در دو مجلد (شماره‌های ۱۲۷۸، ۷۴۷۳) و پنج نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۱۱۱۶۲). ایـن تـفسیر نخستین بار در ۱۲۷۴ ق در بمبئی و در حاشیه تفسیر الصافی چاپ سنگی شده و در تهران مستقلا چاپ و منتشر گردیده است. تفسیر اصفی بوسیله سید حسن مظاهر امروهوی به زبان اردو ترجمه شده است. ۲) تفسیر المصفی، کوچکترین تفسیر فیض کاشانی است که خلاصه‌ای از تفسیر اصفی و مانند دو تفسیر قبلی او بیشتر متکی بر احادیث و روایات ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) می‌باشد. [۲۸۲]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۵، ص۲۹۰.
[۲۸۳]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۵۴.
[۲۸۴]
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۲، ص۵۴.
[۲۸۷]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۴، ص۳۶۹.
[۲۸۸]
فکرت، محمدآصف، فـهـرسـت الـفبائی کتابخانه مرکزی آستان قدس، ص۳۷۸.
[۲۸۹]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست کتابخانه آیة اللّه مرعشی قم، ج۳، ص۱۵۸.
[۲۹۰]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۱۸۷.
[۲۹۱]
مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۵، ص۷۹۹.
۳۸ - تفسیر القرآن الکبیرتفسیر القرآن الکبیر از شـیـخ محمدکاظم طالقانی قزوینی (م ۱۰۹۴ ق) از شیوخ علمای شیعه در عصر صفوی و از مدرسین حوزه علمیه قزوین، فقیه و مفسر علوم اسلامی و فنون عربی. تفسیر را از علمای عصر خود مانند شیخ بهائی و میرباقر داماد و میرفندرسکی و دیگران اخذ کرد و جامع علوم عقلی و نقلی بود. مـفـسر اثر خود را به عربی پس از ذکر احادیث در شرح و بیان بعضی از آیات شریفه قرآن با مسائل فلسفی و عرفانی آمیخته و بطرز مستحسنی تفسیر نموده است. می‌توان سبک وی را در این تفسیر جمع بین احادیث نبوی و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و تفسیر قرآن با قرآن و بحث‌های فلسفی و عرفانی و ادبی و کلامی خواند که در نوع خود کم نظیر است. این تفسیر در چند مجلد بزرگ است که بعضی از مجلدات آن نزد حفید وی میرزا ابوتراب شهیدی قزوینی بوده و در تفسیر خود از آن بهره گرفته است. از شیخ محمدکاظم طالقانی تفسیر دیگری به نام منافع القرآن ذکر کرده‌اند که در آن به خواص و منافع سوره‌های قرآن و ثواب قرائت هر سوره پرداخته و از سوره حمد شروع و تا پایان قرآن شرح خود را از طریق روایات ماثوره ذکر می‌نماید. نسخه اصلی این اثر به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه راقم این سطور در قزوین است. سیر آل برغانی،آقابزرگ تهرانی، خطی. [۲۹۵]
امین، سیدمحسن، مستدرکات اعیان الشیعة، ج۲، ص۳۰۱.
[۲۹۶]
برغانی، محمدصالح، مقدمه موسوعة البرغانی فی فقه الشیعة، ج۱، ص۱۲.
۳۹ - الوجیز فی تفسیر القرآن العزیزالوجیز فی تفسیر القرآن العزیز اثـر شیخ حسام الدین (۱۰۰۵ - ۱۰۹۵ ق) فرزند جمال الدین نجفی رماحی آل طریحی، از علماء و فقهای امامیه. تـفـسـیـر مورد بحث را حر عاملی معاصر مفسر در امل الامل و سید محسن امین عاملی در اعیان الشیعة در فهرست مؤلفات مفسر نام برده‌اند. ایـن تـفسیر به نام تفسیر طریحی نیز شهرت دارد و نسخه خط مؤلف در کتابخانه آل طریحی در نجف اشرف موجود است. [۳۰۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، الروضة النضرة فی علماء الماءة الحادیة عشرة، ج۵، ص۱۳۵.
[۳۰۳]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۵.
۴۰ - نورالثقلیننورالثقلین مفسر شیخ عبدالعلی (م ق ۱۰۹۷ ق) فرزند جمعه عروسی حویزی شیرازی، از علمای اخباریه در عصر خویش. تـفـسـیـر مـورد بـحـث با مشرب اخباری در چهار مجلد از طریق روایات و احادیث وارده از ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) تفسیر نموده با اسقاط اسانید روایات و ترک ذکر آیات قرآن کریم لذا دشوار است تشخیص اینکه کدام یک از اخبار و احادیث یاد شده با کدام آیه از آیات قرآن مرتبط می‌باشد. مـجـلـد اول: تا آخر سوره اعراف. مجلد دوم: تا آخر سوره کهف. مجلد سوم: از سوره مریم تا آخر سوره فاطر. مجلد چهارم: از سوره یس تا آخر قرآن می‌باشد. نـسـخـه خطی از این تفسیر در کتابخانه کاتب این سطور و نسخه دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوی (شماره ۸۰۵۵) موجود می‌باشد. [۳۰۹]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۴، ص۲۱۳.
[۳۱۰]
قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه، ص۲۳۷.
[۳۱۱]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۵۹۰.
[۳۱۲]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۳۰۹.
[۳۱۴]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۶.
[۳۱۵]
آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، ص۹۸.
۴۱ - اثبات عصمة الائمةاثبات عصمة الائمة (علیه‌السّلام) اثر مولی میرزا (م ۱۰۹۸ ق) فرزند حسن شیروانی اصفهانی معروف به فاضل شیروانی، از حکماء و فلاسفه متکلم محقق ریاضیدان. تـفسیر مورد بحث در بیان و شرح آیه (اِنَّ الابْرَارَ لَفِی نَعِیمٍ) می‌باشد که با تاویل به مذاق فلسفی و شیوه کلامی در اثباتت عصمت ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) می‌پردازد. تـا این تفسیر را سید مهدی بحرالعلوم در رجال خود العصمة من سوره هل اتی نام برده که اشتباه است. فـاضـل شیروانی دارای اثر دیگری است که در آن آیات (ان الابرار یشربون من کاس) تا (فوقیهم اللّه سر ذلک) هفت آیه از سوره هل اتی را تفسیر نموده است. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه ملا محمد صالح برغانی در کربلا موجود است. [۳۱۸]
اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۹۲.
[۳۱۹]
نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، ص۱۵۷.
[۳۲۱]
سید بـحـرالـعـلوم، محمدمهدی، رجال، ج۳، ص۲۲۵.
[۳۲۲]
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، ج۷، ص۹۳.
[۳۲۴]
زندگینامه علامه مجلسی، ج۱، ص۳۸۱.
[۳۲۵]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۶، ص۳۸۶.
[۳۲۶]
قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویة، ص۴۶۷.
[۳۲۷]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۹، ص۱۹۴.
[۳۲۸]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۵۷.
۴۲ - آیات الاحکام تونیآیات الاحکام از شیخ ملک علی تونی (زنده در ۱۰۹۸ ق)، عالم فاضل فقیه شیعی در عصر صفویه. تفسیر مورد بحث را به زبان فارسی در بیان و شرح آیات احکام قرآن به تعداد آیات نازله در هر یک از ابواب فقهی از طهارات تا دیات بنام شاه سلیمان صفوی (۱۰۷۷ - ۱۱۰۵ ق) نگاشته است. امروزه نسخه‌های متعددی از این تفسیر در دست می‌باشد از جمله نسخه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی احتمالا به خط مؤلف (شماره ۲۴۳۰). [۳۳۰]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قـدس رضـوی، ص۱۳.
[۳۳۱]
منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ج۱.
[۳۳۲]
الحلو، عامر، معجم الدراسات القرآنیة، ص۴.
[۳۳۳]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۴۸.
۴۳ - البیان لما خفی فی القرآنالبیان لما خفی فی القرآن از سید یحیی (۱۰۳۵ - ۱۰۹۹ ق) فرزند حسین حسنی صنعانی آل القاسم، از ائمه زیدیه. تفسیر مورد بحث در بیان و شرح مشکل و متشابه آیات قرآنی است که مفسر با مذاق زیدیخویش به اسرار نهفته در خفیه آیات می‌پردازد. دو نـسـخـه از این تفسیر مورخه ۱۰۶۳ ق و ۱۰۷۷ ق به شماره‌های ۱۲۱ و ۲۰۲ در کتابخانه الجامع الکبیر در صنعا موجود است. [۳۳۴]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۸، ص۱۴۳.
[۳۳۶]
فهرست الصفیة، ج۱، ص۱۳۱.
[۳۳۷]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۲، ص۱۳۷.
[۳۳۹]
حسینی اشکوری، سیداحمد، مؤلفات الزیدیة، ج۱، ص۲۲۶.
۴۴ - عناوین مرتبطمفسران قرن یازدهم. ۴۵ - پانویس
۴۶ - منبعفرهنگنامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن یازدهم قمری». سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن یازدهم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۵/۲۴. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|