تفسیر اجتماعیطریق و شیوه هر مفسر برای تفسیر متفاوت است و غالباً بستگی دارد به ابزاری كه در تفسیر به كار می‌رود. از این رو روش‌های تفسیر آیات متفاوت است. از جمله این روشها، روش تفسیر اجتماعی است. ۱ - معنای لغوی«تفسیر» در لغت از ماده «فسََّر» به معنی «کشف و پرده‌برداری از معنای لفظ و ظاهر کردن آن» است [۱]
مجمع البحرین، طریحی، تهران، مرتضوی، سوم، ۱۳۷۵ ش، ج۳، ص۴۳۸
و در اصطلاح به معنای پرده‌برداری از ابهاماتِ کلمات و جملات قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آن‌ها است. [۲]
رضایی اصفهانی، محمد علی؛ درسنامه روشها و گرایشهای تفسیری، قم، مرکز جهانی، اول، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
۲ - توضیح بعضی واژگان«گرایش» یعنی تأثیر باورهای مذهبی، کلامی، جهت‌گیریهای عصری و سبکهای پردازش در تفسیر قرآن، که بر اساس عقاید، نیازها، ذوق و سلیقه و تخصص علمی مفسر شکل می‌گیرد. [۳]
درسنامه روشها و گرایشهای تفسیری، ص۲۲.
«روش» یعنی استفاده از ابزار یا منبع خاص (مانند: قرآن، روایت، عقل و...) در تفسیر قرآن تا معانی و مقصود آیه را روشن کند. [۴]
درسنامه روشها و گرایشهای تفسیری، ص۲۲.
۳ - جایگاه علمی تفسیر اجتماعیتفسیر اجتماعی که شاخه‌ای از تفسیر اجتهادی با گرایش اجتماعی است به معنای خضوع در برابر مفاهیم اجتماعی و نیازهای واقعی عصر حاضر است که مفسر در این روش تلاش می‌کند بین نظریه قرآن در زمینه مسائل اجتماعی، با هدف اجتماعی، هماهنگی برقرار نماید، [۵]
ایازی، سید محمد علی؛ المفسرون حیاتهم و منهجهم؛ تهران، وزارت ارشاد اول، ۱۴۱۴ ق، ص۵۳.
و در جنبه‌های محتلف اجتماعی از مسائل اعتقادی گرفته تا مسائل اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و حقوقی، به ارایه نظریه و تئوری می‌پردازد و مشکلات را پیشبینی می‌کند و به شبهات مختلف پاسخ می‌دهد.
مفسر در این تفسیر از موضعی متعهدانه و مسئولانه به قضایا نگاه می‌کند و نگران حوادث و تحولات است و از همین روست که همه راه‌حل‌ها را بررسی می‌کند و آن‌چه را مطابق فرهنگ و تعالیم قرآنی می‌یابد، ارایه می‌دهد. [۶]
فصل‌نامه قرآن‌پژوهی مبین، زمستان، ۱۳۷۹ ش، ش ۴، ص۱۰۱ تا ۱۱۴.
۴ - تاریخچهقرآن کریم همان‌طور که به عقاید و احکام تکلیفی انسان می‌پردازد، بسیاری از مطالب مربوط به زندگی اجتماعی و فردی بشر را بیان کرده است. این بُعد از قرآن از دیرباز مورد توجه مفسران بوده و به تفسیر آیات مربوط به آن پرداخته‌اند، اما در قرن اخیر، با حرکت «سید جمال الدین اسدآبادی» در مصر نگاهی نو به تعالیم قرآن و اسلام شکل گرفت [۷]
رضایی، محمد علی؛ منطق تفسیر قرآن (۲)، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، دوم، ۱۳۸۵، ص۳۴۷.
و به تبعیت از او شاگردش استاد «محمد عبده» پایه و اساس این بنیان را پی ریزی کرد، و باب اجتهاد در تفسیر را پس از چندین قرن گشود.
بعد از او هم، شاگردانش، به همین شیوه و سبک عمل کردند، اما کسی که در این راه گوی سبقت را از همه ربوده است علامه و فیلسوف بزرگوار سید محمد حسین طباطبایی (ره) می‌باشد، که در تفسیر المیزان مباحث اجتماعی زیادی را طرح می‌کند. [۸]
معرفت، محمد هادی؛ تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، اول، ۱۳۸۰ ش، ج۲، ص۴۸۳.
۵ - تفسیر اجتماعی در المیزان«یا أیها الّذینَ آمنوا اصْبِروا وَ صابِروا و رابِطوا...»«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در برابر مشکلات و هوس‌ها استقامت کنید! و در برابر دشمنان (نیز)، پایدار باشید و از مرزهای خود، مراقبت کنید...» علامه طباطبایی (ره) در تفسیر این آیه بحث‌هایی را در زمینه‌های مختلف اجتماعی مانند بحث انسان و اجتماع، انسان و رشد و نمو او در اجتماع، عنایت اسلام به اجتماع، رابطه فرد و اجتماع در اسلام و...مطرح می‌کند. [۱۰]
علامه طباطبایی (ره)، ترجمه المیزان، موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۱۴۳ تا ۲۱۲.
هم‌چنین در جاهای مختلفی از تفسیر المیزان، مباحثی چون، اجتماع، اخوت و برادری، اصلاحات اخلاقی حکومت و حاکم، حریت و آزادی و شئون مختلف آن، حیات اجتماعی، عدالت اجتماعی، قوانین اجتماعی، وحدت اجتماعی، هدایت اجتماعی، ضرورت وجود قوانین در جامعه و...را مطرح و بحث می‌کند. [۱۱]
این بحثها در جلدهای مختلف المیزان مانند ۱، ۴، ۵، ۶، ۱۱، ۱۳، ۱۹ و...طرح شده است.
۶ - ویژگیهای تفسیر اجتماعیمفسرانی که به این گرایش تفسیری روی آورده‌اند به عناصر ذیل توجه بیشتری کرده‌اند: ۱- به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان می‌کند بیشتر پرداخته‌اند. ۲- به مشکلات [[|مسلمانان]] مسلمان در عصر خویش توجّه کرده و آیات قرآن را بر زندگی عصر خود تطبیق نموده و درمان مشکلات اجتماعی را در قرآن جستجو کرده‌اند. ۳- به آموزه‌های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص داشته‌اند. ۴- معمولاً از بیانی شیوا و ساده استفاده کرده‌اند تا تفسیر برای عموم مردم (سطح متوسط جامعه) قابل استفاده باشد. ۵- به شبهات و اشکال‌های مخالفان نسبت به قرآن و اسلام توجه کرده و پاسخ می‌دهند. ۶- مفسر در گرایش اجتماعی، روحیه‌ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن، احکام اسلامی را از زاویه فردی نمی‌بیند. ۷- مفسر گرایش اجتماعی، تقلیدگونه با تفسیر برخورد نمی‌کند و می‌کوشد با اسلوبی زیبا، سنت‌های اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و با بیانی د رخور فهم همه ارایه نماید. [۱۲]
تفسیر و مفسران، ج۲، ص۴۸۳.
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه |