تمثل

---

ظهور صورتی مأنوس برای انسان ، هماهنگ با غرضی خاص، از راه باطن یا انعکاس موجودات برزخی و یا متمثل شدن شیاطین را گویند.

۱ - معنای تمثل

---

تمثل مصدر باب تفعّل از ریشه «م ث ل» و در لغت به معنای متصوّر شدن چیزی است و در اصطلاح، متصور شدن حقیقتی برای انسان به صورتی خاص، مأنوس و هماهنگ با غرضی که تمثل برای آن حاصل می شود، بنابراین، تمثل، انقلاب و دگرگونی چیزی به چیز دیگر نیست، زیرا انقلاب ماهیت محال است. از آنجا که در تمثل، ورای صورت ادراکی، حقیقتی خارجی وجود دارد، با سفسطه نیز متفاوت است.

۲ - راه‌های حصول تمثل

---

صورت هایی که برای انسان تمثل می یابند از چند راه حاصل می شوند:۱. حواس ظاهری؛ مانند صور محسوسات که از طریق حواس در حس مشترک متمثل می گردند، زیرا بنابر تحقیق، مدرکات جزئیه تجرد غیر تام مثالی دارند. ۲. اختراع قوه متخیّله. ۳. باطن به واسطه تجلیّات و تمثّلاتی از عالم معانی و عقول قدسیّه؛ مانند رؤیای صادقه . ۴. انعکاس صور موجود در عالم مثال و خیال منفصل. ۵. تمثیل ابالسه و شیاطینی که خارجاز وجود انسان اند. از اقسام مذکور دو قسم اخیر در موضوع مقاله داخل است.

۳ - تمثل در قرآن

---

قرآن کریم به مواردی از تمثل اشاره کرده است؛ مانند:

۳.۱ - تمثل فرشته برای حضرت مریم

تمثل فرشته برای حضرت مریم (علیها‌السلام)به صورت بشر:«فَاَرسَلنا اِلَیها روحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَرًا سَویّا». مراد از این تمثل آن است که مریم(علیها‌السلام) در حیطه ادراکی و شعاع دید خود، صورت انسانی را مشاهده کرد و خارج از ادراک حضرت مریم بشری نبود، بلکه حقیقت جبرئیل بود.
راز اینکه حضرت مریم، فرشته را به صورت انسان مشاهده کرد این بود که تمثل، ظهور شیء برای انسان به صورت مأنوس برای او و متناسب با غرضی است که تمثل برای آن صورت می پذیرد و معهود از رسالت هم آن است که انسانی متحمل رسالت گردد و آن را از طریق گفت و گو به انجام رساند.

۳.۲ - تمثل فرشتگان برای حضرت داود

تمثل فرشتگان به صورت دشمنان متخاصم برای حضرت داوود :«وهَل اَتکَ نَبَؤُا الخَصمِ اِذ تَسَوَّرُوا المِحراب...». حضرت داود در حال عبادت بود که به ناگاه در منظره ای رعب آور دید که دشمنان متخاصم از بالای دیوار نزد او آمدند و گفتند:نترس ما دو گروه متخاصم هستیم که به محکمه تو آمدیم تا میان ما داوری کنی:«فَاحکُم بَینَنا بِالحَقِّ و لاتُشطِط واهدِنا اِلی سَواءِ الصِّراط • اِنَّ هذا اَخی لَهُ تِسعٌ و تِسعونَ نَعجَةً ولِیَ نَعجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ اَکفِلنیها وعَزَّنی فِی الخِطاب • قالَ لَقَد ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعجَتِکَ اِلی نِعاجِهِ...». از این آیات برمی آید که داود(علیه السلام) ادعای مدّعی را شنید؛ اما بدون شنیدن دفاع مدّعی علیه، حکم کرد و همین امر زمینه ای برای استغفار او شد:«وظَنَّ داوودُ اَنَّما فَتَنّهُ فَاستَغفَرَ رَبَّهُ وخَرَّ راکِعًا واَناب».
این قضیه در خارج واقع نشده، زیرا به شهادت روایات، فرشتگان به این صورت تمثل یافته بودند و ظرف تمثل، عالم مثال است و عالم مثال عالم تکلیف و عصیان نیست. ماجرای مذکور مانند این است که انسان در عالم خواب ببیند که آزموده شده و بعد از بیداری استغفار کند تا زمینه کمالات را بیش از پیش فراهم آورده، از آزمون های مشابه آن پیروز به درآید و همان گونه که آنچه انسان در خواب و تمثلات برزخی می بیند معصیت نیست و استغفار از آن در زمان بیداری و در حال عادی طاعت به شمار می آید، توبه و استغفار داود(علیه السلام) نیز هرگز مسبوق به معصیت نبوده است.

۳.۳ - تمثل شیطان برای عابد بنی اسرائیل

تمثل شیطان برای عابد بنی اسرائیل و پیشنهاد کفر ورزیدن به او:«کَمَثَلِ الشَّیطنِ اِذ قالَ لِلاِنسنِ اکفُر...». این آیه ناظر است به برصیصای عابد که بر اثر عبادت، توان درمان دیوانگان و تعویذ ایشان را یافته بود، تا اینکه مرتکب زنا شد و به هنگام اعدام، شیطان بر او متمثل شد و گفت:اگر مرا، هرچند به صورت اشاره و ایما، سجده کنی نجات خواهی یافت، و چون این کار را کرد شیطان از وی برائت جست.

۳.۴ - تمثل یافتن جبرئیل برای رسول خدا

مهم ترین و بیشترین موارد تمثل، تمثل یافتن جبرئیل برای رسول خدا(صلی الله علیه وآله) است که آیاتی چند به این موضوع اشاره دارند. بر پایه روایات، تمثل جبرئیل برای آن حضرت(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به صورت شخصی اعرابی و بیشتر به شکل دحیه کلبی و دوبار نیز به صورت اصلی خویش بوده است.

۴ - تمثل در روایات

---

در روایات نیز مواردی از تمثل مطرح شده است؛ مانند تمثل و سخن گفتن شیطان با بسیاری از پیامبران، چون آدم ، نوح ، ابراهیم و یحیی (علیهم‌السلام)، تمثل شیطان در یوم الندوه برای مشرکان به صورت پیر کهنسال:«واِذ یَمکُرُ بِکَ الَّذینَ کَفَروا لِیُثبِتوکَ اَو یَقتُلوکَ اَو یُخرِجوک» و روز عقبه به صورت منبه بن حجاج و تمثل دنیا برای امیرمؤمنان(علیه‌السلام) به صورت زنی زیبا و فریبا. در برخی روایات نیز تمثل مال، فرزند و عمل برای انسان هنگام مرگ و نیز تمثل اعمال برای وی در قبر و روز قیامت مطرح اند.

۵ - فهرست منابع

---

(۱) احقاق الحق، نورالله الحسینی الشوشتری، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۶ ق.
(۲) الامالی، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، قم، دارالثقافة، ۱۴۱۴ ق.
(۳) بحارالانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ ق.)، بیروت، احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
(۴) تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م. ۱۰۵۰ ق.)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش.
(۵) تفسیر موضوعی قرآن کریم، جوادی آملی، تهران، اسراء، ۱۳۷۳ ش.
(۶) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش.
(۷) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
(۸) شرح چهل حدیث، امام خمینی(قدس سره)(م. ۱۳۶۸ ش.)، تهران، نشر آثار امام(قدس سره)، ۱۳۷۶ ش.
(۹) شرح فصوص الحکم، قیصری (م. ۷۵۱ ق.)، به کوشش آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش.
(۱۰) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش.
(۱۱) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۶ ق.
(۱۲) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق.
(۱۳) مکاشفة القلوب المغربی، الغزالی (م. ۵۰۵ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۲ ق.
(۱۴) ممد الهمم در شرح فصوصالحکم، محی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ ق.)، شرح:حسن زاده آملی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۸ ش.
(۱۵) المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.

۶ - پانویس

---