تیمور بختیارتیمور بختیار، نظامی، سیاستمدار و بنیانگذار ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) بود. که بعد‌ها در زمره مخالفان شاه قرار گرفت و به فرانسه تبعید شد. و سرانجام به دست ساواک به قتل رسید. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات ۳ - مسئولیت‌ها ۳.۱ - مسئول آموزش نظامی ۳.۲ - مقابله با مخالفان ۳.۳ - فرماندهی تیپ کرمانشاه ۳.۴ - نقش وی در کودتای ۲۸ مرداد ۳.۵ - عضو دادگاه نظامی ۳.۶ - فرماندار نظامی تهران ۳.۶.۱ - دستگیری و اعدام مخالفان ۳.۷ - عضو شورای امنیت ملی ۳.۸ - بنیانگذاری ساواک ۳.۹ - معاونت نخست وزیری ۳.۱۰ - روابط استراتژیک با اسراییل ۳.۱۱ - اشراف بر خاورمیانه ۴ - فساد مالی بختیار ۵ - پیشنهاد کودتا ۶ - دیدار با کندی ۷ - عضو کابینه امینی ۸ - تلاش برای حکومت ۹ - دلایل برکناری بختیار ۱۰ - مبارزه با شاه ۱۱ - اقامت در فرانسه ۱۲ - دستگیری و محکومیت در لبنان ۱۳ - قطع روابط ایران و لبنان ۱۴ - پناهندگی به عراق ۱۵ - محکومیت بختیار ۱۶ - فعالیت سیاسی در عراق ۱۷ - تلاش برای جلب حمایت روحانیون ۱۸ - ترور بختیار ۱۹ - عاملین ترور ۲۰ - بهبود روابط ایران و لبنان ۲۱ - کلام آخر ۲۲ - فهرست منابع ۲۳ - پانویس ۲۴ - منبع ۱ - معرفی تیموردر ۱۲۹۳ ش در اصفهان زاده شد. [۱]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش، ج۲، ص۲۷۲.
فرزند فتحعلی خان سردار معظم [۲]
نیکزاد حسینی، کریم، شناخت سرزمین بختیاری، اصفهان ۱۳۵۴ ش، ج۱، ص۲۸۸.
و نوه لطفعلی خان امیر مفخم، از سران ایل بختیاری، بود. [۳]
قاسمی، ابوالفضل، الیگارشی یا خاندان‌های حکومتگر ایران، خاندان اسفندیاری، تهران، ج۲، ص۵۸.
۲ - تحصیلاتدر ۱۳۱۲ ش به دانشکده نظامی سن سیر فرانسه رفت [۴]
سالنامه دنیا، سال ۱۲ (۱۳۳۵ ش)، ج۱، ص۲۰۸.
و در ۱۳۱۵ ش از آن‌جا فارغ التحصیل و در ۱۳۲۶ ش وارد دانشگاه جنگ شد.۳ - مسئولیتهادر نخستین سال‌های خدمتش، بترتیب، فرمانده دسته، آجودان هنگ، رئیس رکن چهارم ستاد لشکر، فرمانده سواران و رئیس ستاد لشکر گارد شاهنشاهی بود. [۵]
مشار، خان‌بابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش، ج۲، ص۲۷۲ـ۲۷۳.
در ۱۳۲۵ ش، با درجه سرگردی به ارتش پیوست و در رویارویی با فرقه دمکرات به زنجان و آذربایجان رفت. ۳.۱ - مسئول آموزش نظامیوی چندی عهده دار آموزش نظامی تفنگداران محلی تحت امر ذوالفقاری‌ها در زنجان بود. ۳.۲ - مقابله با مخالفانگفتهاند که یک بار نیروهای فرقه دمکرات دستگیرش کردند ولی او توانست با خواهش و تمنا آزاد شود. [۶]
جامی، گذشته چراغ راه آینده است، چاپ بیژن نیک بین، ج۱، ص۴۰۹، تهران ۱۳۶۲ ش.
تیمور بختیار در واپسین حمله به نیروهای فرقه دمکرات در آذر ۱۳۲۵، به فرماندهی سرلشکر ابراهیم ضرابی، در شکست دادن آن فرقه نقش داشت، و در نتیجه به درجه سرهنگ دومی رسید. [۷]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۱۶، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۸]
دلدم، اسکندر، خاطرات من و پهلوی، ج۲، ص۵۲۸.
هنگام شورش ابوالقاسم خان بختیار در منطقه بختیاری، در دوره نخست وزیری مصدق، تیمور بختیار که از اقوام نزدیک ابوالقاسم خان بود، مأمور مقابله با او شد و با دو گردان پیاده به اصفهان رفت. [۹]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۴۷، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
[۱۰]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، ۱۳۷۷، ج۲، ص۱۸۸.
۳.۳ - فرماندهی تیپ کرمانشاهمصدق ، او را پس از توفیق در این مأموریت، با درجه سرهنگی به فرماندهی تیپ کرمانشاه برگزید. [۱۱]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۳۶۵، تهران ۱۳۶۶ ش.
همزمان با مخالفت‌های جدیِ دربار و نظامیانِ حامی شاه با حکومت مصدق، بختیار به عضویت افسران فدایی شاه درآمد. [۱۲]
اتابکی، منصور وبنی احمد، احمد، پنج روز رستاخیز ملت ایران، ج۱، ص۱۶۱، تهران.
۳.۴ - نقش وی در کودتای ۲۸ مرداداو در جریان وقایع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از افسران مؤثر بود [۱۳]
معینیان، نصرت الله، قیام در راه سلطنت، ج۱، ص۱۶۰، تهران (۱۳۳۳ ش).
و از طریق جوگودوین (معاون کرمیت روزولت) با طراحان خارجی همکاری می‌کرد. در ۲۶ مرداد، سرهنگ عباس فرزانگان برای رساندن پیام روزولت و زاهدی به بختیار و جلب همکاری او، به کرمانشاه رفت. [۱۴]
نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۳۶۱.
در این دیدار، قرار گذاشتند که تیپ کرمانشاه با کودتاچیان همکاری کند، و اگر مصدق برای این تیپ فرمانده جدیدی معرفی کرد، بختیار او را دستگیر سازد [۱۵]
اتابکی، منصور وبنی احمد، احمد، پنج روز رستاخیز ملت ایران، ج۱، ص۱۷۲ـ ۱۷۵، تهران.
و در صورت لزوم، برای تصرف تهران و سرنگونی دولت مصدق به مرکز حرکت کند. [۱۶]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۵۱، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
[۱۷]
فردوست، جستارهای از تاریخ معاصر ایران، تهران، اطلاعات، ج۱، ص۴۱۷.
بختیار، آمادگی خود را برای حمله به تهران اعلام کرد. [۱۸]
نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران ۱۳۶۸ ش ، ج۱، ص۴۲۷.
با این‌همه، نیازی به همکاری تیپ کرمانشاه پیش نیامد و کودتا بسرعت پیروز شد. [۱۹]
اتابکی، منصور وبنی احمد، احمد، پنج روز رستاخیز ملت ایران، ج۱، ص۱۷۹، تهران.
[۲۰]
بهنود، مسعود، دولتهای ایران، تهران، فرهنگ و ارشاد، ص۳۸۳.
پس از پیروزی کودتا، بختیار در ۲۹ مرداد به درجه سرتیپی ترفیع یافت و به فرماندهی لشکر تازه تأسیس ۲ زرهی منصوب شد. [۲۱]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۹ـ۱۰، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۲]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، ۱۳۷۷، ج۲، ص۹۰۸۷.
۳.۵ - عضو دادگاه نظامیدر آبان ۱۳۳۲، همزمان با آغاز محاکمه مصدق، بختیار به عضویت دادگاه نظامی برگزیده شد. [۲۳]
جلیل بزرگمهر، محمد مصدق در محکمه نظامی، ج۱، ص۷۹، تهران ۱۳۶۳ ش.
۳.۶ - فرماندار نظامی تهراندر ۶ دی همان سال، فرماندار نظامی تهران شد. [۲۴]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۷، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
با انتصاب او به این سمت، شکنجه جسمی و روحی در بازداشتگاه‌ها گسترش یافت. [۲۵]
مدنی، جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش ج۱، ص۲۹۶، پانویس ۳.
در این زمان، مشاوران آمریکایی در اداره امور فرمانداری نظامی به او کمک می‌کردند. [۲۶]
هالیدی، فرد، دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران، ج۱، ص۸۶، ترجمه فضل الله نیک آیین، تهران ۱۳۵۸ ش.
۳.۶.۱ - دستگیری و اعدام مخالفاندر دوره فرمانداری بختیار موج دستگیری و اعدام مخالفان، از جمله افسران حزب توده بالاگرفت؛ حسین فاطمی،وزیر امورخارجه مصدق ،و سران فداییان اسلام نیز اعدام شدند. بختیار در مراسم اعدام بسیاری از افسران توده‌ای و فاطمی شخصاً حضور داشت. [۲۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۴۴، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
[۲۸]
نجاتی، غلامرضا، پانویس، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران ۱۳۶۸ ش، ج۱، ص۴۷۳.
بختیار، سیدعبدالحسین واحدی از رهبران فداییان اسلام را، پس از درگیری لفظی، شخصاً به ضرب گلوله کشت و علت مرگ او را تیرخوردن به هنگام فرار اعلام کرد. [۲۹]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۶۰، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۰]
فردوست، جستارهای از تاریخ معاصر ایران، تهران، اطلاعات، ج۲، ص۴۱۸.
دفترامورکمک آموزشی به دستور تیمور بختیار، درپی دستگیری شبکه‌های نظامی حزب توده ، پرونده‌های بازجویی و محاکمه‌های آنان را با عنوان کتاب سیاه درباره افسران حزب توده و اثر دیگری را به نام سیرکمونیزم در ایران از شهریور ۱۳۲۰ تا فروردین ۱۳۳۶ با مقدمه بختیار منتشر کرد. گفته‌اند که امان الله قریشی، از سران نادم حزب توده کتاب اخیر را به نام تیمور بختیار تألیف کرده است. [۳۱]
مدنی، جلال الدین ، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش ج۱، ص۳۲۶، پانویس ۴.
۳.۷ - عضو شورای امنیت ملیدر ۱۳۳۴ ش، حجت الاسلام محمدتقی فلسفی سخنرانی‌هایی در مخالفت و محکوم کردن بهاییان ایراد کرد و از سوی روحانیون بزرگی چون آیت اللّه العظمی حاج آقا حسین بروجردی، مرجع تقلید شیعیان، مورد تأیید قرار گرفت. در آن هنگام بختیار و سرلشگر نادر باتمانقلیج رئیس ستاد ارتش نیز با شش کامیون سرباز مسلح به حظیرة القدس (مرکز فعالیت بهائیان در تهران) حمله کردند و پس از تخریب گنبد آن، محل مزبور را به رکن ۲ ارتش اختصاص دادند. [۳۲]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۵۱، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
در این زمان، بختیار به عضویت شورای عالی هماهنگی امنیت ملی، به ریاست سرلشکر فردوست، برگزیده شد. [۳۳]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۳۸۹ـ۳۹۰، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
۳.۸ - بنیانگذاری ساواکپس از تشکیل این شورا، بختیار برای مشورت با مقامات آمریکایی و بررسی عملکرد سیا و اف بی آی و تشکیل ساواک به آمریکا رفت. آن روزها، برای اداره ساواک، بین رکن ۲ ارتش و فرمانداری نظامی رقابت سختی وجود داشت. [۳۴]
مصور رحمانی، غلامرضا، کهنه سرباز: خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی، ج۱، ص۳۳۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
لایحه تأسیس ساواک در ۲۳ اسفند ۱۳۳۵ به تصویب مجلس و در ۲۹ اسفند به امضای شاه رسید. [۳۵]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۷۴، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
[۳۶]
آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران: از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا اصلاحات ارضی، ج۳، پیوست، ص۹۰ـ۹۲، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، ج ۳، تهران ۱۳۶۸ ش.
بختیار بنیانگذار ساواک به ریاست آن انتخاب شد. برخی گفته‌اند که شاه او را رئیس ساواک کرد تا سرگرم شود و از فرماندهی نیروهای نظامی دور باشد؛ بویژه آن‌که بختیار امید داشت هرچه زودتر رئیس ستاد ارتش و یا نخست وزیر شود. [۳۷]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۱۷، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
۳.۹ - معاونت نخست وزیریتیمور بختیار از ۱۳۳۶ ش در کابینه‌های اقبال، شریف امامی و امینی معاون نخست وزیر و رئیس ساواک بود. [۳۸]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۴۲۱، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۳۹]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۴۴۳، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۴۰]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۴۵۷، تهران ۱۳۶۶ ش.
کارمندان ساواک را، که از ابتدا با کمک آمریکا و اسراییل تأسیس شده بود، از افراد دفتر فرمانداری نظامی تهران و اداره اطلاعات رکن ۲ ارتش برگزیدند. [۴۱]
لاجوردی، حبیب، اتحادیه‌های کارگری و خودکامگی در ایران، ج۱، ص۳۷۹، ترجمه ضیاء صدقی، تهران ۱۳۶۹ ش.
۳.۱۰ - روابط استراتژیک با اسراییلآمریکاییها و انگلیسی‌ها مشغول کمک به تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور در ایران بودند. سپهبد تیمور بختیار رییس ساواک به «پاریس» رفت و خواستار ملاقات با "تسور" سفیر « اسراییل » شد و به نام شاه پیشنهاد همکاری و مبادله اطلاعات در امور امنیتی کرد. دیدار بعدی در نوامبر ۱۹۷۵م. بین بختیار و "ایسار هاول" رییس سابق پایگاه موساد در «روم» صورت گرفت و طرفین تصمیم به همکاری در امور امنیتی گرفتند. [۴۲]
مهدوی، هوشنگ، صحنه‌هایی از تاریخ معاصر ایران، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۸، ص۴۰۹.
بختیار همچنین بخش‌های پراکنده در شهربانی، وزارت کشور، ضداطلاعات ارتش و فرمانداری نظامی را حول محور ساواک گردآورد. [۴۳]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۴۲۵، تهران ۱۳۶۶ ش.
در ابتدا معاونان او، سرلشکر حسن پاکروان (معاون عملیاتی) و سرلشکر حسن علوی کیا (معاون اداری) [۴۴]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۱۰، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
بودند.۳.۱۱ - اشراف بر خاورمیانهاو علاوه بر سیطره سیاسی و امنیتی در داخل ایران، بر تحولات منطقه خاورمیانه نیز اشراف داشت. شاپور بختیار، به دستور او، کمیته طرفداری از کشورهای افریقایی و آسیایی را تشکیل داد. [۴۵]
سنجابی، کریم، امیدها و ناامیدی ها: خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۴، لندن ۱۳۶۸ ش.
ظاهراً بختیار پیش از سرنگونی رژیم سلطنتی عراق، از این واقعه اطلاع داشته و آن را به آگاهی امیر عبداله ولیعهد عراق رسانده بود. [۴۶]
فنصه، نذیر، عاصفة علی شرق الاوسط، ج۱، ص۱۳۸، بیروت ۱۴۰۱.
۴ - فساد مالی بختیاربختیار که سال‌های نخست زندگی نظامی خود را در فقر به سربرده و بعداز ۱۳۳۲ ش، به اوج قدرت و ثروت رسیده بود [۴۷]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۱۵، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
متهم به دزدیها و حیف ومیل‌های کلان بود. [۴۸]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۰۹، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
روزنامه‌های آن زمان بختیار را جزو قدرتمندترین و ثروتمندترین افراد در نظام حکومتی ایران می‌شناختند. بختیار علاوه بر داشتن اموال و املاک فراوان در کارخانه‌هایی چون قند اصفهان از سهامداران عمده بود. [۴۹]
محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدّنی جدید در ایران، ج۳، ص۳۶۰، ج ۳، چاپ کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران ۱۳۶۸ ش.
تیمور در مسائلی که در حیطه مسئولیتش نبود، دخالت می‌کرد؛ اگر صاحب منصبی به درخواست‌های غیرقانونی وی تن نمی‌داد، با کارشکنی و گزارش‌های دروغ، در برکناری او تلاش می‌کرد. [۵۰]
صدیق، عیسی، یادگار عمر، ج۳، ص۲۳۹ـ۲۴۰، ج ۳، تهران ۱۳۵۳ ش.
در فساد و عیاشی نیز که بدون هیچگونه پنهان‌کاری بدان دست می‌یازید، شهرت یافته بود. [۵۱]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۱۸ـ۴۱۹، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
[۵۲]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۴۳۳، تهران ۱۳۶۶ ش.
۵ - پیشنهاد کودتابختیار در ۱۳۳۷ ش و در دیدار از آمریکا به کرمیت روزولت و آلن دالس، رئیس سیا، پیشنهاد کودتا و برکناری شاه را کرد. [۵۳]
روبین، باری، جنگ قدرتها در ایران، ج۱، ص۹۴، ترجمه محمود مشرقی، ۱۳۶۳ ش.
دالس پیشنهاد او را رد کرد و به، وزیر امورخارجه آمریکا نیز توصیه کرد که در ملاقاتش با بختیار اجازه طرح چنین مسائلی را ندهد. [۵۴]
شوکراس، ویلیام، آخرین سفر شاه، ج۱، ص۱۹۸، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران ۱۳۶۹ ش.
۶ - دیدار با کندیبختیار در اول مهر ۱۳۳۹، به درجه سپهبدی رسید. [۵۵]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۱۵، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
با انتخاب جان کندی به ریاست جمهوری آمریکا، تیمور بختیار به عنوان نماینده شاه، پیام او را به کندی رساند و با دین راسک، وزیر امورخارجه، نیز گفتگو کرد. [۵۶]
اطلاعات سال، ۱۳۴۰ ش، ج۱، ص۴.
۷ - عضو کابینه امینیاو پس از بازگشت به ایران، در کابینه امینی، معاون نخست وزیر و رئیس ساواک بود، ولی از همان ابتدا، به امید رسیدن به قدرت مطلق، با برنامه‌های سیاسی و اقتصادی امینی آشکارا مخالفت کرد. ۸ - تلاش برای حکومتحسین علا، وزیر دربار وقت، در نامه ای به شاه در ۱۰ خرداد ۱۳۴۰، او را از تصمیم بختیار درباره کودتا و دردست گرفتن قدرت آگاه کرد [۵۷]
علا، حسین، گزارش حسین علا وزیر دربار به محمدرضا پهلوی، سند ش ۵۶ـ۳۲ـ۷۵۳۳ ع مرکز اسناد مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی.
و بختیار کمی بعد به پیشنهاد امینی و موافقت شاه برکنار و سرلشکر پاکروان جانشین او شد.پس از دستگیری برخی از رجال سیاسی و نظامی، از جمله سرلشکر علوی کیا، معاون سابق بختیار و شریک فسادهای مالی او به جرم اختلاس، احتمال دستگیری بختیار نیز افزایش یافت. او به امینی پیغام داد که مأمور دستگیری خود را خواهد کشت، در نتیجه امینی از شاه خواست تا بختیار را از ایران تبعید کند. بختیار را متهم اصلی تظاهرات و ناآرامی‌هایی معرفی کردند که در زمستان ۱۳۴۰ رخ داد. بالأخره ناسزا‌گویی بختیار علیه امینی شدت گرفت و او نیز به محمدرضا شکایت کرد و محمدرضا که حمایت آمریکایی‌ها را از امینی می‌دانست، پشتش گرم شد و روزی دستور داد که تیمور را تحت‌الحفظ به فرودگاه و او را به اروپا ببرند. [۵۸]
دلدم، اسکندر، خاطرات من و پهلوی، ج۲، ص۵۳۵.
درست است که او ظاهراً در مخالفت با امینی از کار برکنار شد؛ ولی برکناری او دلایل مهمتری داشت.ظاهراً او نیز فعالیت‌هایی انجام داده بود و با گروه برادران رشیدیان جداگانه تماس داشت. بختیار همچنین به بازاریان وعده داده بود که در حکومت او ایران از پیمان سنتو خارج خواهد شد [۵۹]
نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج۲، ص۳۳۱، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ ش.
و نیز شایع بود که شاپور بختیار (رئیس شاخه دانشجویی جبهه ملی)، محمدعلی خنجی و مسعود حجازی به نفع تیمور بختیار فعالیت می‌کنند. تیمور بختیار از سران جبهه ملی خواست که او را در رسیدن به حکومت یاری کنند و در مقابل از دکتر مصدق به خاطر گذشته پوزش بخواهد. [۶۰]
ملکی، خلیل، خاطرات سیاسی خلیل ملکی، ج۱، ص۱۳۶، پانویس، با مقدمه محمدعلی (همایون) کاتوزیان، تهران ۱۳۶۸ ش.
شاپور بختیار ادعا کرده است که پیشنهادهای مکرر همکاریِ تیمور بختیار را رد کرده است. به گفته او، جبهه ملی در دولت بختیار شرکت نمی‌کرد ولی در صورت موفقیت بختیار، برای خنثی کردن تلاش‌های او نیز سعی نمی‌نمود. [۶۱]
اسناد لانه جاسوسی، تهران، ج۲۰، ص۱۳۶ـ ۱۳۸، ج ۸، ۱۳۶۴ ش، ج ۲۰، ج ۶۰، ۱۳۶۶ ش.
همچنین مظفر بقایی معتقد بود که اقدامات تیمور بختیار را او دیکته می‌کرده است.۹ - دلایل برکناری بختیارسپهبد بختیار در سال ۱۳۳۹ بلافاصله بعد از انتخاب "کندی" با موافقت شاه سفری به آمریکا کرد و به دیدار کندی رفت. کندی به بختیار گفت، شاه قادر به انجام اصلاحات اساسی مبارزه با فساد و تشکیل یک حکومت مردمی نیست، او امکان مقابله با اطرافیان دزد و رشوه‌خوار را ندارد، چه رسد به مبارزه با کمونیست‌ها، بعد با ایهام به بختیار اشاره کرد که اگر اقدام کند، آمریکا از رسیدن او به قدرت حمایت می‌کند. بختیار تا آن زمان هنوز نسبت به شاه وفادار بود و وجود او را لازم می‌دانست. [۶۲]
بهزادی، علی، شبه خاطرات، ۱۳۷۷، ج۲، ص۱۹۰.
بختیار در بازگشت به ایران، جریان مذاکرات خود را با کندی به اطلاع شاه رسانید و به شاه فهماند که کندی از طرز سلطنت و حکومت او رضایت ندارد. علت کنار گذاشتن او این بود که شاه نگران شد و فکر کرد كه بختيار در آینده می‌تواند، برای او خطرساز باشد و با گسترش اختلاف امینی و بختیار از این فرصت استفاده کرد و او را کنار گذاشت. [۶۳]
سپهبد تیمور بختیار به روایت اسناد ساواک، ج۳، ص۱۲.
۱۰ - مبارزه با شاهدر این هنگامه، حتی نام اعضای کابینه احتمالی بختیار، در خارج منتشر شد و امینی بر همین اساس مدعی شد که بختیار قصد تصاحب قدرت را دارد. [۶۴]
نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج۲، ص۲۶۷ـ ۲۶۸، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ ش.
روز پنجم بهمن ۱۳۴۰، بختیار به دربار احضار شد.وی سپس تهران را به مقصد ایتالیا و سوئیس ترک کرد و همزمان حدود ۳۰۰ افسر به اتهام همکاری با بختیار بازنشسته شدند. بختیار در مصاحبه ای در فرودگاه رم آشکارا مخالفت خود را با دیکتاتوری شاه و سیاستهای علی امینی اعلام کرد. [۶۵]
کیهان، ۵ بهمن ۱۳۴۱.
سه روز بعد تیمور بختیار برای بررسی اتهاماتش به تهران احضار شد. [۶۶]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۱۳۶ـ۱۳۷، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
به دنبال سقوط دولت امینی، بختیار که تصور می‌کرد شاه او را به ایران فرا خواهد خواند، در اول مهر ۱۳۴۱ بازنشسته شد. [۶۷]
اطلاعات سال، ۱۳۴۲ ش، ج۱، ص۴۲.
از این پس آشکارا با شاه وارد مبارزه شد و در سوییس به تحریکات سیاسی برضد حکومت ایران پرداخت. [۶۸]
اسناد لانه جاسوسی، تهران، ج۸، ص۵۲، ج ۸، ۱۳۶۴ ش، ج ۲۰، ج ۶۰، ۱۳۶۶ ش.
از این پس رژیم پهلوی نیز در همه مشکلات سیاسی و تشنجات داخلی، به گونه ای تیموربختیار را مسئول اعلام می‌کرد. برای نمونه ساواک و دولت علم پس از واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ادعا کردند که بختیار در ماجرا دست داشته است. [۶۹]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۲۱، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
به دنبال گسترش فعالیت بختیار در اروپا، شاه دستور مصادره اموال او را داد؛ و همزمان، عده ای از رجال داخلی نیز به اتهام همکاری با بختیار دستگیر شدند. [۷۰]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۰۸، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
۱۱ - اقامت در فرانسهبختیار که در این زمان در جنوب فرانسه به سر می‌برد، [۷۱]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۱۹ـ۴۲۰، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
دستاویز خوبی برای تبلیغات ضدِ ایرانی عراق شد. ایران از فرانسه تقاضای دستگیری و استرداد بختیار را کرد، ولی فرانسه به استناد گذرنامه و تابعیت عراقیِ بختیار، از این امر سرباز زد. [۷۲]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۰۸، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
۱۲ - دستگیری و محکومیت در لبنانبختیار در پانزدهم اردیبهشت ۱۳۴۷، به دعوت رهبران عراق، به بیروت رفت تا از آن‌جا به بغداد برود؛ ولی در فرودگاه بیروت به همراه دستیارش امیرشاپور زندنیا، به اتهام حمل غیرمجاز سلاح، دستگیر شد. [۷۳]
سپهبد تیمور بختیار به روایت اسناد ساواک، ج۲، ص۱۵.
[۷۴]
اطلاعات، ۱۳۴۷، ۱۶ اردیبهشت
دولت لبنان پس از مدتی اعلام کرد که آن دو را به ایران تحویل خواهد داد. [۷۵]
کیهان، ۱۸ تیر ۱۳۴۷.
۱۳۴۷ دولت ایران بختیار را به قتل یک راننده تاکسی در ۱۳۴۰ متهم کرده بود. ژان پل سارتر، نویسنده و متفکر فرانسوی، در نامه‌ای به مقامات قضایی و رئیس جمهور لبنان با استرداد بختیار به دولت ایران مخالفت کرد. [۷۶]
کیهان، ۱۹ تیر ۱۳۴۷.
بختیار که خود را در خطر جدی می‌دید، از هر راهی برای آزادی خویش تلاش می‌کرد؛ از جمله از علی نقی منزوی، فرزند آقابزرگ طهرانی که در مجامع فرهنگی و علمی لبنان نفوذ داشت، درخواست وساطت کرد ولی با پاسخ منفی و صریح آقابزرگ که یکی از فرزندانش (محمدرضا منزوی) پس از کودتای ۱۳۳۲ ش، زیر شکنجه پلیس بختیار کشته شده بود، روبرو شد. [۷۷]
روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۲، ص۳۶۶ـ ۳۶۸، ج ۲، تهران ۱۳۶۵ ش.
سرانجام، دولت لبنان بختیار را به جرم حمل سلاح غیر مجاز به ۹ ماه زندان محکوم کرد. [۷۸]
اطلاعات، ۱۳۴۷، ۵ مرداد.
به دنبال استنکاف ضمنی لبنان از تقاضای ایران، روابط دوکشور تیره شد و تقریباً به حالت تعلیق درآمد. [۷۹]
کیهان، ۵ شهریور ۱۳۴۷.
دولت ایران برای واداشتن مقامات لبنان به پذیرش خواسته خود، به توصیه سفیر ترکیه ناگزیر به پرداخت رشوه به سیاستمداران لبنانی شد. وکلای بختیار نیز برای آزادی او شایعاتی در میان مسیحیان مارونی لبنان پراکندند و وانمود کردند که بختیار مسیحی معتقد و مترجم انجیل به زبان فارسی است. [۸۰]
مرکز اسناد مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، ش موقت ۱۲۱۳ .
ایران از پاپ درخواست کمک کرد ولی پاپ دخالتی نکرد و شاه سفیر خود را از واتیکان فراخواند.۱۳ - قطع روابط ایران و لبنانایران پس از نومیدی از استرداد بختیار، رسماً روابط سیاسی خود را در ۱۲ فروردین ۱۳۴۸ با لبنان قطع کرد. [۸۱]
کیهان، ۱۴ فروردین ۱۳۴۸.
گرچه آمریکا با این اقدام موافق نبود. [۸۲]
اسناد لانه جاسوسی، تهران، ج۶۰، ص۳۸، ج ۸، ۱۳۶۴ ش، ج ۲۰، ج ۶۰، ۱۳۶۶ ش.
شاه نگران بود که بختیار در صورت رفتن به عراق، با جلال طالبانی بر ضد رژیم ایران ائتلاف کند.۱۴ - پناهندگی به عراقعراق از لبنان خواست تا با آزادی و عزیمت او به عراق موافقت کند. [۸۳]
اطلاعات ۱۳۴۸، ۲۰ اردیبهشت.
بختیار در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۴۷ با تشریفات خاص به بغداد وارد شد و در قصرالسلام، محل سکونت سابق نوری السعید، اقامت کرد. [۸۴]
اطلاعات ۱۳۴۹، ۲۰ دی.
دولت ایران در مقابل لایحه مصادره کامل اموال بختیار را که قبلاً به امضای شاه رسیده بود، در تاریخ ۲۳ تیر ۱۳۴۸ از تصویب مجلس گذراند. براساس ارزیابی دولت، ثروت بختیار ۵/۴ میلیارد ریال تخمین زده شد. [۸۵]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۳۱، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
دولت عراق در برابر این امر و نیز لغو قرارداد مرزی ۱۹۳۷ دوکشور، رسماً به سپهبد بختیار پناهندگی سیاسی داد و ایستگاه‌های رادیویی مجهزی برای پخش تبلیغات ضد رژیم پهلوی در اختیار او گذارد. [۸۶]
پارسادوست، منوچهر، ریشه‌های تاریخی اختلاف جنگ عراق و ایران (۱۵۱۴ـ۱۹۸۰)، ج۱، ص۲۳۸ـ۲۳۹، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۵ - محکومیت بختیاردر ۳۱ شهریور همان سال، دادگاه عالی شماره یک ارتش، بختیار را غیاباً به اعدام محکوم کرد. [۸۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
در همین راستا، دولت ایران بار دیگر تعدادی را به احتمال همکاری با بختیار دستگیر کرد.۱۶ - فعالیت سیاسی در عراقبختیار ابتدا در نامه سرگشاده ای به احمد حسن البکر، رئیس جمهور عراق، از سرنوشت ملت ایران و دیکتاتوری حاکم ابراز نگرانی کرد. او در طول اقامتش در عراق با افراد و گروه‌های مختلفی تماس بر قرار کرد. از طریق عبدالرحمان قاسملو، با حزب دمکرات کردستان همکاری داشت [۸۸]
کردستان، امپریالیزم و گروه‌های وابسته، ج۱، ص۳۷، تهران ۱۳۵۹ ش.
همچنین از طریق عباس شهریاری (رئیس تشکیلات تهران حزب توده و عامل مهم ساواک) با حزب توده مرتبط بود. [۸۹]
اسکندری، ایرج، «مصاحبه اسکندری، ایرج با تهران مصور»، ج۱، ص۲۴۸، تهران مصور، دوره جدید، سال ۱، ش ۲۱ـ۲۲ (خرداد ۱۳۵۸ ش).
[۹۰]
هالیدی، فرد، دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران، ج۱، ص۲۴۸، ترجمه فضل الله نیک آیین، تهران ۱۳۵۸ ش.
همچنین شایع شده بود که حزب توده و طرفداران بختیار، با حمایت مالی و نظامی دولت عراق جبهه مشترکی بر ضد حکومت ایران به وجود آورده اند. [۹۱]
پارسادوست، منوچهر، ریشه‌های تاریخی اختلاف جنگ عراق و ایران (۱۵۱۴ـ۱۹۸۰)، ج۱، ص۲۳۹، تهران ۱۳۶۷ ش.
۱۷ - تلاش برای جلب حمایت روحانیونبختیار به دلیل موقعیت مذهبی و اعتقادی عراق، تصمیم به جلب حمایت روحانیون مقیم آن کشور از جمله امام خمینی (ره) گرفت و در جلسه ای با حضور احمدحسن البکر با آیت الله سیدمصطفی خمینی فرزند او ملاقات کرد ولی با همه تلاش‌های رهبر عراق، آنان نتوانستند نظر آیت الله و خانواده اش را به همکاری با بختیار جلب کنند. [۹۲]
روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۲، ص۴۲۰، ج ۲، تهران ۱۳۶۵ ش.
بختیار به صورت ناشناس، همراه استاندار نجف، به دیدار امام خمینی رفت ولی حتی در صحبت حضوری با او نیز ناموفق ماند. او همچنین دیدارهایی با آیات عظام سیدابوالقاسم خویی و سیدمحمود شاهرودی کرد که بی نتیجه بود. رژیم عراق برای جلب همکاری روحانیون ایرانی مقیم عراق با بختیار، رفع هرگونه مشکل ویزا، اقامت و گذرنامه آنان را منوط به همکاری با بختیار کرد. [۹۳]
روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۲، ص۴۲۹ـ۴۳۱، ج ۲، تهران ۱۳۶۵ ش.
۱۸ - ترور بختیارساواک از ابتدای ۱۳۴۹ ش در تشکیلات و حتی خانه شخصی بختیار نفوذ کرد. به ادعای مقامات امنیتی ایران، همه عوامل مهم و غیر مهم همکار بختیار، از عناصر جاسوسی رژیم ایران بودند. ساواک یک شبکه ساختگی به نام «جنبش آزادی بخش ملت ایران» ترتیب داده بود و اکثرخرابکاری‌ها، ترورها، و آتش سوزی‌های داخلی را به آن نسبت می‌داد و با منسوب کردن آن جنبش به بختیار او را فریب می‌داد. [۹۴]
اطلاعات ۱۳۴۹، ۲ دی.
ظاهراً عامل اصلی در نفوذ ساواک به درون تشکیلات بختیار، عباس شهریاری بوده است.بختیار در نظر داشت خود را از ایلام به کوه‌های بختیاری برساند و پس از گردآوری نیرو، با حرکت‌های چریکی، حکومت مرکزی را ساقط کند. [۹۵]
فردوست، حسین، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، ج۱، ص۴۲۱، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش.
در این زمان، شایعات بسیاری مبنی بر حمایت انگلستان از بختیار بر سرزبانها بود اما آن کشور بارها این را تکذیب می‌کرد. [۹۶]
روحانی، حمید، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج۲، ص۳۶۵ـ۳۶۶، ج ۲، تهران ۱۳۶۵ ش.
سرانجام، به ابتکار ساواک، در ۲۱ مرداد ۱۳۴۹، بختیار ترور شد و پس از مدتی درگذشت.۱۹ - عاملین تروردرباره قتل او روایات متناقضی هست. [۹۷]
«مصاحبه مقام امنیتی (پرویز ثابتی) با مطبوعات»، خواندنی‌ها، ۵، ۸، ۱۲ (دی ۱۳۴۹).
در این‌که قاتل او عامل ساواک بود شکی نیست. ظاهراً در شکارگاهی نزدیک مرز ایران، نخست فرزندانش را از او جدا می‌کنند و سپس مأمور قتل، که از نزدیکان او بوده، کار را به انجام می‌رساند. نام علاءالدین لجمی، منوچهر خسروداد، ایلگون میتاسوییان [۹۸]
اطلاعات ۱۳۵۹، ۲۹ بهمن، ص ۱-۲.
و هژبر یزدانی به عنوان دست اندرکاران قتل بختیار مطرح شده است. [۹۹]
آل‌احمد، شمس الدین، از چشم برادر، ج۱، ص۹۱، قم ۱۳۶۹ ش.
همچنین به دلیل همزمانی ربوده شدن هواپیمای ایرانی از سوی مخالفان رژیم ایران و بردن آن به بغداد، چنین شایع شد که ربایندگان در واقع عوامل ساواک و مأمور ترور بختیار بودند. [۱۰۰]
دعائی، محمود، «متن کامل سخنان حجت الاسلام دعائی درباره سازمان مجاهدین خلق»، ج۱، ص۳، جمهوری اسلامی، سال ۲، ش ۳۱۷، ۱۶ تیر ۱۳۵۹.
صدام حسین نخست وزیر وقت عراق که از دوستان نزدیک بختیار و هنگام قتل وی در مسکو بود، از قتل بختیار به شدت ناراحت شد. [۱۰۱]
اطلاعات ۱۳۵۹، ۲۹ بهمن ص۱ـ۲.
شاه سالها بعد مسئولیت ترور بختیار را برعهده خود و ساواک نهاد.۲۰ - بهبود روابط ایران و لبنانپس از بختیار، تشکیلات او بسرعت متلاشی شد. [۱۰۲]
بهنود، مسعود ، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، ج۱، ص۵۵۷، تهران ۱۳۶۶ ش.
روابط ایران و لبنان نیز در تیرماه ۱۳۵۰ به حال عادی بازگشت. [۱۰۳]
مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران: از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی (۱۳۲۴ـ۱۳۵۷)، ج۱، ص۲۳۷، تهران ۱۳۶۸ ش.
۲۱ - کلام آخرسپهبد تیمور بختیار نمونه شاخصِ افسران وابسته به خاندان‌های مشهور ایران بود که با استفاده از فضای پرآشوب سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰، توانستند به قدرت برسند. بختیار با استفاده بجا از دگرگونی‌های سیاسی پس از کودتای ۱۳۳۲، خود را به بالاترین رده‌های نظامی و امنیتی کشور رساند. دوستی و دشمنی او با افراد، دسته‌ها و جریانات سیاسی کاملاً براساس منافع و آمال شخصی بود و از هیچ اصل اخلاقی و سیاسی پیروی نمی‌کرد. این طرز رفتار، گرچه موجبات ترقی او را فراهم آورد، در عین حال سبب شد که کسی با توجه به پیشینه بختیار، دیگر با او همکاری نکند. کشتنِ او نیز هرچند تبلیغی مناسب برای قدرت‌نمایی ساواک (که خود او مؤسس آن بود) به شمار می‌رفت، آسیبی به حرکت‌های ضد رژیم پهلوی وارد نیاورد. ۲۲ - فهرست منابع(۱) شمس الدین آل‌احمد، از چشم برادر، قم ۱۳۶۹ ش. (۲) پیتر آوری، تاریخ معاصر ایران: از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا اصلاحات ارضی، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، ج ۳، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳) منصور اتابکی و احمدبنی احمد، پنج روز رستاخیز ملت ایران، تهران. (۴) ایرج اسکندری، «مصاحبه ایرج اسکندری با تهران مصور»، تهران مصور، دوره جدید، سال ۱، ش ۲۱ـ۲۲ (خرداد ۱۳۵۸ ش). (۵) اسناد خاندان بختیاری، ش موقت ۱۲۱۳ مرکز اسناد مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی. (۶) اسناد لانه جاسوسی، تهران، ج ۸، ۱۳۶۴ ش، ج ۲۰، ج ۶۰، ۱۳۶۶ ش. (۷) بهرام افراسیابی، ایران و تاریخ، تهران ۱۳۶۷ ش. (۸) جلیل بزرگمهر، محمد مصدق در محکمه نظامی، تهران ۱۳۶۳ ش. (۹) مسعود بهنود، دولتهای ایران از سیّدضیاء تا بختیار، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۰) منوچهر پارسادوست، ریشه‌های تاریخی اختلاف جنگ عراق و ایران (۱۵۱۴ـ۱۹۸۰)، تهران ۱۳۶۷ ش. (۱۱) پرویز ثابتی، «مصاحبه مقام امنیتی (پرویز ثابتی) با مطبوعات»، خواندنی‌ها، ۵، ۸، ۱۲ (دی ۱۳۴۹). (۱۲) محمود دعائی، «متن کامل سخنان حجت الاسلام دعائی درباره سازمان مجاهدین خلق»، جمهوری اسلامی، سال ۲، ش ۳۱۷، ۱۶ تیر ۱۳۵۹. (۱۳) باری روبین، جنگ قدرتها در ایران، ترجمه محمود مشرقی، ۱۳۶۳ ش. (۱۴) حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، ج ۲، تهران ۱۳۶۵ ش. (۱۵) سالنامه دنیا، سال ۱۲ (۱۳۳۵ ش). (۱۶) کریم سنجابی، امیدها و ناامیدی ها: خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی، لندن ۱۳۶۸ ش. (۱۷) ویلیام شوکراس، آخرین سفر شاه، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۸) عیسی صدیق، یادگار عمر، ج ۳، تهران ۱۳۵۳ ش. (۱۹) باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش. (۲۰) حسین علا، گزارش حسین علا وزیر دربار به محمدرضا پهلوی، سند ش ۵۶ـ۳۲ـ۷۵۳۳ ع مرکز اسناد مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی. (۲۱) حسین فردوست، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج ۱، تهران ۱۳۷۰ ش. (۲۲) نذیر فنصه، عاصفة علی شرق الاوسط، بیروت ۱۴۰۱. (۲۳) ابوالفضل قاسمی، الیگارشی یا خاندان‌های حکومتگر ایران، ج ۲: خاندان اسفندیاری، تهران. (۲۴) کردستان، امپریالیزم و گروه‌های وابسته، تهران ۱۳۵۹ ش. (۲۵) گذشته چراغ راه آینده است، چاپ بیژن نیک بین، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲۶) حبیب لاجوردی، اتحادیه‌های کارگری و خودکامگی در ایران، ترجمه ضیاء صدقی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۲۷) حسین محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدّنی جدید در ایران، ج ۳، چاپ کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران ۱۳۶۸ ش. (۲۸) جلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم ۱۳۶۱ـ۱۳۶۲ ش. (۲۹) خان‌بابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش. (۳۰) غلامرضا مصور رحمانی، کهنه سرباز: خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی، تهران ۱۳۶۶ ش. (۳۱) نصرت الله معینیان، قیام در راه سلطنت، تهران (۱۳۳۳ ش). (۳۲) خلیل ملکی، خاطرات سیاسی خلیل ملکی، با مقدمه محمدعلی (همایون) کاتوزیان، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۳) غلامرضا نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۴) نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج ۲، تهران ۱۳۶۱ ش. (۳۵) کریم نیکزاد حسینی، شناخت سرزمین بختیاری، اصفهان ۱۳۵۴ ش. (۳۶) فرد هالیدی، دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران، ترجمه فضل الله نیک آیین، تهران ۱۳۵۸ ش. (۳۷) عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران: از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی (۱۳۲۴ـ۱۳۵۷)، تهران ۱۳۶۸ ش. (۳۸) اطلاعات سال، ۱۳۴۰ ش. (۳۹) اطلاعات سال، ۱۳۴۲ ش. (۴۰) اطلاعات، ۱۳۴۸. (۴۱) اطلاعات، ۱۳۵۹. (۴۲) اطلاعات، ۱۳۴۹. ۲۳ - پانویس
۲۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تیمور»، شماره۶۵۱. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله«تیمور بختیار»، تاریخ بازیابی:۱۳۹۵/۷/۷ رده‌های این صفحه : تاریخ ایران | حکومت پهلوی | رجال سیاسی عصر پهلوی | ساواک | مقالات پژوهه | مقامات عالی ساواک | نظامیان عصر پهلوی
|