جمع الجوامع (عبدالوهاب سبکی)جمع‌الجوامع، از مهم‌ترین کتابهای اصولی اهل سنّت، به عربی، اثر تاج‌الدین عبدالوهاب سُبْکی، عالم شافعی (متوفی ۷۷۱) است. فهرست مندرجات۲ - چینش جمع‌الجوامع ۲.۱ - مقدمه‌ها ۲.۲ - عناوین بخشهای اصلی کتاب ۳ - اهمیت جمع‌الجوامع ۴ - شروح جمع‌الجوامع ۵ - حواشی جمع‌الجوامع ۶ - حاشیه حواشی جمع‌الجوامع ۶.۱ - تلخیص جمع‌الجوامع ۷ - چاپ جمع الجوامع ۸ - اثر مهم دیگر سُبکی ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منابع ۱ - مشخصات جمعالجوامعبه نوشته سُبْکی در مقدمه، [۱]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۱، ص ۳۷، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
این کتاب برگزیده دو کتاب اصولی است: یکی شرح او بر مختصر المنتهی اثر ابن‌حاجب (رفع الحاجب عن مختصر ابن‌الحاجب) و دیگری شرح مشترک او و پدرش، تقیالدین سُبکی، بر منهاج‌الوصول بیضاوی (الاءبهاج)؛ البته، بنا به گفته برخی [۲]
مقدمه حمیری، ص ۴۵، عبدالوهاب‌بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۰۲.
[۳]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج ۱، مقدمه عبداللّه ربیع، ص ۲۸، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
و خود سبکی، [۴]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، ج۱، ص ۳۶۹، بیروت ۱۴۰۲.
وی برخی آرای کلامی و اصولی را نخستین بار در این کتاب مطرح کرده است.
او در مقدمه جمع‌الجوامع، [۵]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۱، ص ۳۵، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
این کتاب را چکیده مباحث یکصد منبع پیش از آن شمرده است.
۲ - چینش جمعالجوامعجمع الجوامع در چند مقدمه و هفت بخش اصلی تدوین شده است. ۲.۱ - مقدمههامقدمهها مشتمل‌اند بر کلیاتی که غالباً از مبادی کلامی علم اصول است و آگاهی از آن‌ها برای درک علم اصول ضروری به شمار میرود، مانند تعریف علم فقه و اصول فقه ، اقسام تکلیف ، اقسام واجب و شروط تحقق تکلیف . ۲.۲ - عناوین بخشهای اصلی کتابعناوین بخشهای اصلی کتاب عبارت‌اند از: کتاب ( قرآن ) و مباحث اقوال ( الفاظ )، سنّت ، اجماع ، قیاس ، استدلال ، تعادل و تراجیح و اجتهاد . از این‌رو، این کتاب، همچنانکه مؤلف در مقدمه [۶]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۱، ص ۳۴، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
و اثر دیگر خود، طبقات الشافعیة الکبری ، [۷]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، ج ۲، ص ۲۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
تصریح کرده است، یک منبع اصولی صِرف نیست و مباحث کلامی بسیاری را نیز در بر دارد.
۳ - اهمیت جمعالجوامعجایگاه علمی سُبْکی و ویژگیها و مزایای جمع الجوامع، مانند ساختار و محتوای غنی و ایجاز و اختصار ، استفاده از تعابیر روشن و دقیق، پرهیز از مباحث جدلی و اختلاف‌برانگیز و جامعیت، [۸]
همان مقدمه، ص ۵۴، عبدالوهاب‌بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۰۲.
[۹]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۵ـ۳۷، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
موجب توجه ویژه علمای متأخر به آن شده است، تا آن‌جا که این کتاب یکی از منابع اصلی پنج‌گانه در اصول فقه اهل سنّت به شمار میرود [۱۰]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج ۱، ص ۳۶ـ۳۷، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
و تا سالهای اخیر در حوزه‌های علوم دینی اهل سنّت، مانند جامع‌الازهر ، کتاب درسی مهمی محسوب میشده است. [۱۱]
همان مقدمه، ص ۴۵، پانویس ۱، عبدالوهاب‌بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۰۲.
[۱۲]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۵، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
۴ - شروح جمعالجوامعبر این اساس، شروح متعددی بر آن نگاشته شده که از مهم‌ترین آنهاست: البدرالطالع فی حل جمع‌الجوامع، اثر مشهور جلال‌الدین محمد مَحَلّی (متوفی ۸۴۶)؛ النجم اللامع فی شرح جمع‌الجوامع، اثر محمدبن ابوبکر کنانی شافعی معروف به ابن‌جماعة (متوفی ۸۱۹)؛ شرح شهاب‌الدین احمد رَمْلی قدسی (متوفی ۸۴۴)؛ شرح عبدالوهاب‌بن احمد شَعْرانی (متوفی ۷۹۳) و شرح بدرالدین محمد زَرکشی (متوفی ۷۹۴) به نام تَشْنیفُ المَسامِع بجمعِ الجوامع، که از قدیم‌ترین شروح است. [۱۳]
ج ۱، ستون ۵۹۵- ۵۹۶، حاجی خلیفه.
[۱۴]
ج ۱، ستون ۵۹۵ ۵۹۷، حاجی خلیفه.
[۱۵]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج ۱، همان مقدمه، ص ۳۷ـ۳۹، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
۵ - حواشی جمعالجوامعحواشی متعددی نیز بر این کتاب نوشته شده است. حاشیه‌نویسان مهم آن عبارت‌اند از: احمدبن قاسم عبّادی (الآیات البینات، متوفی ۹۹۴)، بدرالدین محمد فخریه (متوفی ۸۹۳)، شیخ محمد بازلی حموی (متوفی ۹۲۵)، عبدالرحمان‌بن جاداللّه بنّانی (متوفی ۱۱۹۸) و شیخ عبدالرحمان شِرْبینی (متوفی ۱۳۲۶). ۶ - حاشیه حواشی جمعالجوامعبرخی شروح کتاب نیز مورد توجه خاص قرار گرفته و بر آن‌ها حاشیه نوشته شده، که از آن جمله حاشیه معروف شیخ‌حسن عطار بر شرح جلال‌الدین محلی است. [۱۶]
ج۱، ستون ۵۹۵، حاجی خلیفه.
[۱۷]
ج۱، ستون ۵۹۶، حاجی خلیفه.
[۱۸]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج۱، همان مقدمه، ص۳۹ـ۴۰، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
۶.۱ - تلخیص جمعالجوامعبرخی نیز جمع‌الجوامع را تلخیص کرده‌اند، از جمله تلخیصِ منظوم جلال‌الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) در ۴۵۰، ۱ بیت با نام الکوکب‌الساطع، که خود سیوطی بر آن شرح نوشته است با نام شرح الکوکب الساطع؛ و تلخیص محمودافندی عمر باجوری با نام الفصول فی اصول الشریعة. زکریا انصاری (متوفی ۹۱۰) نیز آن را با نام لُبّ الاصول تلخیص کرده و شرحی هم با نام غایة الوصول شرح لبّ الاصول بر آن نگاشته است. [۱۹]
عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، شرح الکوکب‌الساطع، ج ۱، مقدمه حفناوی، ص ۲۵، چاپ محمدابراهیم حفناوی، اسکندریه ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۲۰]
زکریابن محمد انصاری، غایة الوصول: شرح لب الاصول، ج۱، ص ۲، مصر: مطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاه، (بی تا (.
[۲۱]
ج ۱، ستون ۵۹۷، حاجی خلیفه.
[۲۲]
محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، ج ۱، همان مقدمه، ص ۴۱ـ۴۲، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸.
۷ - چاپ جمع الجوامعجمعالجوامع، به‌سبب اختصار آن، در ضمن برخی مجموعه‌ها یا همراه با شروح و حواشی خود چاپ شده است، از جمله در ۱۳۱۰ در مصر در مجموع من مهمات الفنون و نیز در ۱۳۷۸ در قاهره در مجموع المتون الکبیر. [۲۳]
ج ۱، ستون ۱۰۰۳، یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
همچنین بسیاری از شروح وحواشی آن بارها، و گاه به شکل محققانه، چاپ شده است. ۸ - اثر مهم دیگر سُبکیسُبکی اثر مهم دیگری با نام مَنْعُ الموانع عن جمع ِالجوامع دارد که در واقع شرح گونه‌ای بر جمع‌الجوامع است. وی در این کتاب، که به شکل سؤال و جواب تدوین شده، مسائل مهم و مشکل جمع‌الجوامع را توضیح داده و با پاسخگویی به سؤالات و اشکالات برخی معاصران (از جمله شمس‌الدین محمد غَزّی اسدی (متوفی ۸۰۸) در اثرش البروق اللُوامِع فی ما اُورِدَ علی جمعِ الجوامع) [۲۴]
ج ۱، ستون ۵۹۶، حاجی خلیفه.
از آرای خود در جمع الجوامع دفاع کرده است. [۲۵]
همان مقدمه، ص ۴۶، عبدالوهاب‌بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۰۲.
۹ - فهرست منابع(۱) زکریابن محمد انصاری، غایة الوصول: شرح لب الاصول، مصر: مطبعه عیسی البابی الحلبی و شرکاه، (بی تا (. (۲) حاجی خلیفه. (۳) محمدبن بهادر زرکشی، تشنیف المسامع بجمع الجوامع، چاپ سید عبدالعزیز و عبداللّه ربیع، قاهره ۱۴۱۷ـ ۱۴۱۸. (۴) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، جمع‌الجوامع، ضمن حسن‌بن محمد عطار، حاشیه العطار علی جمع‌الجوامع، بیروت: دارالکتب العلمیة،) بی تا. (۵) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، جیزه ۱۴۱۳/۱۹۹۲. (۶) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، منع‌الموانع عن جمع‌الجوامع فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۰۲. (۷) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۸) عبدالرحمان‌بن ابی بکر سیوطی، شرح الکوکب‌الساطع، چاپ محمدابراهیم حفناوی، اسکندریه ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۹) حسن‌بن محمد عطار، حاشیة العطار علی جمع‌الجوامع، بیروت: دارالکتب العلمیة. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمع‌الجوامع»، شماره۴۸۵۸. رده‌های این صفحه : اصول فقه | کتب اصولی اهل سنت
|