حجب (حقوق خصوصی)حجب، از اصطلاحات به‌کار رفته در علم حقوق و به معنی محروم شدن کلی یا جزئی از ارث به واسطه وجود وارث یا خویشاوندی است که مانع از رسیدن ارث به شخص می‌شود. در این مقاله بعد از بیان معنای لغوی به بررسی مفهوم حجب، انواع و شرایط تحقق آن در موارد مختلف می‌پردازیم. ۱ - تعریفحجب (حَ ج̉ ب̉) در لغت به معنای پوشانندگی و زیر پرده کشیدن می‌باشد [۱]
سیّاح، احمد، فرهنگ جامع عربی-فارسی، ص۲۳۴، تهران، کتاب فروشی اسلام، ۱۳۵۴، چاپ هشتم، جلد اوّل.
و در اصطلاح حقوقی به حالت وارثی می‌گویند که به واسطه بودن وارث یا خویشاوند دیگر، کلاً یا جزئاً از ارث بردن محروم می‌شود. [۲]
کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۱۸۳، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۲ - اقسامبا توجه به تعریف فوق می‌توان گفت، حجب بر دو قسم است: حجب حرمانی و حجب نقصانی. [۳]
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دوره حقوق مدنی ارث، ج۱، ص۱۳۵، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
۲.۱ - حجب حرمانیحجب حرمانی یا حجب از اصل ارث عبارت است از اینکه وجود خویشاوندی، خویشاوند دیگر را از اصل ارث بردن محروم کند. [۴]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۲۳۰، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
این حالت بر اساس قاعده "الاقرب یمنع الابعد" اعمال می‌شود و مفهوم ساده آن این است که، خویشاوندی که به متوفی نزدیکتر است خویشاوندان دورتر را از ارث بردن محروم می‌کند. [۵]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۲۳۱، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
قاعده حجب از اصل ارث، در موارد مختلفی اعمال می‌شود و این موارد مختصراً، به ترتیب مقرر در ذیل می‌باشند.موارد اعمال: وارثان هر طبقه حاجب حرمانی وارثان طبقات بعدی می‌باشند. [۶]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۲۳، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
اقربای نزدیکتر به میت، حاجب حرمانی اقربای دورتر، در همان صنف هستند. [۷]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۲۳، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
برخی از اقربای ابوینی میت، حاجب حرمانی برخی از اقربای ابی میت می‌باشند. ۲.۱.۱ - هر طبقه نسبت به طبقات بعدیوارثان هر طبقه حاجب حرمانی وارثان طبقات بعدی هستند. توضیح آن‌که، در نظام حقوقی ایران، ورّاث به سه طبقه تقسیم می‌شوند و افراد هر طبقه، تنها در صورتی از ترکه متوفی ارث می‌برند که هیچ کس از افراد طبقه قبل موجود نباشند (م ۸۶۳ ق. م). طبقات ارث مذکور در قانون مدنی از قرار ذیل می‌باشند: طبقه اول: پدر و مادر و اولاد و اولاد اولاد؛ طبقه دوم: اجداد و جدّات و خواهر و برادر و اولاد آن‌ها؛ طبقه سوم: اعمام و عمّات و اخوال و خالات و اولاد آن‌ها (اعمام و عمات و اخوال و خالات در این ماده، ترتیباً به معنای عمو‌ها و عمه‌ها و دائی‌ها و خاله‌ها می‌باشند.) [۸]
قانون مدنی، ماده ۸۶۲.
به علاوه اینکه به حکم ماده ۱۰۳۲ ق. م، در هر طبقه نیز درجات دوری و نزدیکی به متوفی، به عده نسل‌ها در آن طبقه معین می‌شود. مثلاً قرابت میت با اولاد خویش از درجه اول، و با اولاد اولاد خویش از درجه دوم است. در مقام جمع می‌توان گفت، خویشاوندان طبقه اول متوفی، حاجب حرمانی خویشاوندان طبقه دوم و سوم متوفی هستند. همچنین خویشاوندان طبقه دوم متوفی نیز، حاجب حرمانی خویشاوندان طبقه سوم متوفی می‌باشند. [۹]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۲۳۰-۲۳۱، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
۲.۱.۲ - بعضی اقارب نسبت به دیگر اقاربدر میان افراد موجود در هر طبقه از خویشاوندن نیز، برخی از آن‌ها حاجب حرمانی برخی دیگر می‌شوند. بدین توضیح که وارثان طبقه اول و دوم، هر یک خود، به دو صنف تقسیم می‌شوند، که در هر صنف، افرادی که به لحاظ درجات دوری و نزدیکی، به متوفی نزدیک‌ترند، دیگران را از اصل ارث محروم می‌کنند. [۱۰]
کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۲۹۴-۲۹۵، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
بعنوان مثال، طبقه اول ورّاث، از صنف پدر و مادر و صنف اولاد تشکیل می‌شود. بنابراین اگر متوفی فرزند بلا واسطه داشته باشد، این فرزند مانع ارث بردن نوه‌های متوفی، که از همان صنف اولاد هستند می‌شود. لیکن این مانعیت فقط داخل همین صنف مؤثر است و فرزند متوفی مانع ارث بردن پدر یا مادر میت نمی‌شود.در طبقه دوم هم که از صنف اجداد و جدّات و صنف خواهر و برادر و اولاد ایشان تشکیل می‌شود نیز، به همین منوال عمل می‌گردد. اما در طبقه سوم همه وارثان از یک صنف هستند. پس علی‌القاعده کسی که به لحاظ درجات قرب و بعد به متوفی نزدیکتر است، وارثان دیگر را از ارث بردن محروم می‌کند. بعنوان مثال با وجود عمه متوفی، پسر عمه یا پسر دائی متوفی از او ارث نمی‌برد. اما این قاعده یک استثنا دارد و آن‌هم اینکه اگر تنها وارثان متوفی، یک عموی ابی و یک پسر‌عموی ابوینی متوفی باشند، پسر عموی ابوینی علی‌رغم اینکه به لحاظ درجه، از میت دور تر است، عموی ابی را از ارث بردن محروم می‌کند. به نظر می‌رسد که قانون مدنی، این استثنا را تنها به دلایل تاریخی و مذهبی پذیرفته باشد. [۱۱]
کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۵-۳۰۶، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
قانون‌گذار این حکم را در ماده ۹۳۶ ق. م بیان کرده است. این حکم به هیچ قاعده‌ای بر نمی‌گردد و در فرض تعدّد عمو‌های ابی میت یا وجود خاله یا دائی در میان وراّث، پسر عموی ابوینی ارث نمی‌برد. [۱۲]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۷۴-۱۷۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
با این وجود زن و شوهر را نباید در زمره وارثانی آورد که در ماده ۹۳۶ ق. م عدم وجود آنان شرط شده است. زیرا همان‌گونه که در مقاله مربوط به ارث زوجین گفتیم، زن و شوهر به همراه تمام وارثان نسبی ارث می‌برند و سایر ورثه در میراث آنان اثری ندارند. ظاهراً مقصود ماده ۹۳۶ ق. م شرط بودن عدم وجود وارثان نسبی دیگر در طبقه سوم است. [۱۳]
کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۱۸۷، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
۲.۱.۳ - اقربای ابوینی میت برای اقربای ابی میتبرخی از اقربای ابوینی میت، حاجب حرمانی برخی از اقربای ابی میت هستند. علاوه بر ۲ مورد مذکور در فوق، در طبقات دوم و سوم برخی از اقربای ابوینی حاجب حرمانی برخی از اقربای ابی میت هستند. بدین توضیح که، از میان وارثان طبقه دوم، برادران و خواهران متوفی (یا همان صنف اخوه)، به اعتبار ارتباطی که با متوفی دارند به ۳ گروه یا تیره تقسیم می‌شوند: ۱. برادران و خواهرن ابوینی میت بدین ترتیب که در گروه نخست، پدر و مادر وارثان و متوفی مشترک است و در گروه دوم پدر و در گروه سوم مادر ایشان. [۱۴]
کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۰، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
اعمال قاعده حجب حرمانی در این مورد بدین صورت است که، خواهر و برادر‌های ابوینی، خواهر و برادر‌های ابی را از اصل ارث بردن محروم می‌کنند و همچنین اولاد اخوه ابوینی، اولاد اخوه ابی را از ارث بردن محروم می‌کند. در این میان باید توجه داشت که وجود هیچ یک از اخوه ابوینی یا ابی، اخوه امّی را از ارث بردن محروم نمی‌کند. [۱۵]
کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، ص۳۰۱، تهران، نشر میزان، ۱۳۸۶، چاپ نهم.
همین ترتیب در میان اقربای ابوینی و ابی و امّی میت در طبقه سوم نیز رعایت می‌شود. بدین توضیح که مستنداً به ماده ۹۳۰ ق. م اگر میت اعمام یا اخوال ابوینی داشته باشد اعمام یا اخوال ابی ارث نمی‌برند. ۲.۱.۴ - وارثانی که حاجب حرمانی ندارندبه استناد ماده ۸۹۱ ق. م هر یک از خویشاوندان طبقه نخست، یعنی پدر و مادر و اولاد بلاواسطه، یعنی پسر و دختر متوفی و زوج و زوجه متوفی، حاجب از اصل ارث ندارند، زیرا پدر و مادر و فرزندان بلاواسطه، در درجه اول از طبقه نخست قرار دارند و از همه خویشاوندان به متوفی نزدیک‌ترند و هر یک از زوج و زوجه نیز چنانکه در مقاله مربوط به ارث طبقه اول خواهیم گفت، همواره به همراه سایر ورّاث متوفی ارث برده و حاجب حرمانی ندارند. [۱۶]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۲۳۴، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
۲.۲ - حجب نقصانیحجب نقصانی حالت وارثی است که بخاطر وجود خویشاوند دیگر، سهم‌الارث وی از حداکثر به حداقل کاهش می‌یابد. [۱۷]
جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دوره حقوق مدنی ارث، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
پس این وارث همواره سهم معینی از ترکه دارد، لیکن‌اندازه این سهم، در دو صورت مختلف، تفاوت می‌کند. این دو میزان از ترکه را، اصطلاحاً نصیب بالا (حد اعلی) و نصیب پائین (حد ادنی) می‌نامند. [۱۸]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۲۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
نکته قابل توجه این است که، برخلاف آنچه در حجب حرمانی گفته شد، در حجب نقصانی، ممکن است، کسانی که موجب نقصان می‌شوند (یا همان حاجبین)، خودشان وارث نباشند. مثل برادر و خواهر میت که با وجود پدر و مادر میت، ارث نمی‌برند، لیکن به نحوی که خواهیم گفت، موجب نقصان سهم مادر میت می‌شوند. به طور کلی حجب نقصانی ۳ نوع دارد: ۲.۲.۱ - حجب اولاداصطلاح حجب اولاد زمانی به‌کار می‌رود که اولاد یا اولاد اولاد میت، حاجب برخی از ورثه می‌شوند و باعث می‌گردند که سهم ایشان از نصیب بالا به نصیب پائین تنزّل یابد. این نوع از حجب نقصانی خود مشتمل بر ۲ مورد است: مورد نخست حجب نقصانی اولاد، جایی است که با وجود اولاد برای میت، سهم هر یک از پدر و مادر متوفی به یک‌ششم ترکه کاهش می‌یابد. این در حالی است که اگر متوفی اولاد نداشت، سهم مادر یک‌سوم از ترکه بود و پدر مابقی ترکه را به قرابت به ارث می‌برد. [۱۹]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۲۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
[۲۰]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۳۸، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
مورد دوم حجب نقصانی اولاد، جایی است که، وجود اولاد برای متوفی، باعث می‌شود سهم زوج از یک‌دوم به یک‌چهارم تقلیل یابد و سهم زوجه نیز از یک‌چهارم به یک‌هشتم تنزل یابد. [۲۱]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۲۳۵، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
قانون‌گذار احکام مربوط به این موارد از حجب را در بند الف ماده ۸۹۲ ق. م بیان نموده است. ۲.۲.۲ - حجب اخوهاصطلاح حجب اخوه زمانی بکار می‌رود که خواهر یا برادران میت، حاجب مادر میت می‌شوند و باعث می‌گردند که سهم وی از نصیب بالا به نصیب پائین تنزّل یابد. [۲۲]
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، ج۳، ص۲۳۵-۲۳۶، تهران، انتشارات کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۷۶، چاپ سیزدهم.
به موجب بند ب ماده ۸۹۲ ق. م وقتی که میت چند برادر یا خواهر داشته باشد در این صورت سهم الارث مادر میت از یک‌سوم به یک‌ششم ترکه تنزّل خواهد یافت، مشروط بر اینکه: ۱. اخوه میت، لااقل دو برادر یا یک برادر با دو خواهر یا چهار خواهر باشند. مواردی از حجب نقصانی که در قانون ذکر نشده علاوه بر مواردی که در ماده۸۹۲ ق. م از آن‌ها بعنوان مصادیق حجب نقصانی نام برده شده است، موارد دیگری از حجب نقصانی می‌توان یافت. یکی از این موارد حکم ماده ۸۹۹ ق. م است که بیان می‌دارد، در صورتی که فرزند متوفی تنها یک دختر باشد، سهم او یک‌دوم از کل ترکه می‌باشد. این درحالی است که اگر فرزندان متوفی دو یا چند دختر باشند، فرض مجموع دختر‌ها دو‌سوم کل ترکه می‌باشد. واضح است که در چنین حالتی می‌توان هر یک از دختر‌ها را حاجب نقصانی دختر دیگر دانست. بعنوان مثال اگر میت بجای یک دختر، دو دختر داشته باشد، سهم هر یک از آن‌ها بجای نصف ترکه، یک‌سوم ترکه خواهد بود. [۲۳]
شهیدی، مهدی، ارث، ص۱۳۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ ششم.
همین منوال در موردی که متوفی بجای یک خواهر ابوینی یا ابی، دو یا چند خواهر ابوینی یا ابی دارد نیز جاری می‌باشد. ۳ - پانویس
۴ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حجب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۳/۱۳. |