رشوه (حقوق جزا)رشوه از اصطلاحات علم حقوق بوده و به معنای مال یا وجهی است که از طرف کارکنان و مامورین دولتی به سبب انجام وظیفه گرفته می‌شود. با توجه به معنای اصطلاحی رشوه، مفاهیم رشا و ارتشا به ترتیب عبارتند از: رشوه دادن و رشوه گرفتن. از نظر حقوقی، جرم رشوه از جرایم عمومی غیر قابل گذشت است؛ همچنین رشوه باید برای انجام یا ترک فعل در خصوص کاری باشد که مربوط به سازمان دولتی، قضائی و نهادها است. فهرست مندرجات۱.۱ - معنای لغوی ۱.۲ - در اصطلاح حقوق ۱.۳ - در اصطلاح فقه ۲ - تاریخچه ارتشا در حقوق موضوعه ایران ۲.۱ - قبل از انقلاب ۲.۲ - بعد از انقلاب ۳ - عناصر تشکیل دهنده ۳.۱ - عنصر قانونی ۳.۲ - عنصر مادی ۳.۲.۱ - رفتار فیزیکی ۳.۲.۲ - شرایط تحقق ارتشا ۳.۲.۲.۱ - سمت مرتشی ۳.۲.۲.۲ - موضوع ارتشا ۳.۲.۳ - نتیجه حاصله ۴ - شروع جرم ۵ - عنصر روانی ۶ - مجازات ۷ - غیر قابل گذشت تعلیق بودن ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - تعریفرشوه دارای تعاریف متعدد لغوی و اصطلاحی است. ۱.۱ - معنای لغویواژه رشوه (Bribery) اسم مصدر از ریشه "رشو" و در معنای لغوی به معنای کود و خاشاک است، [۱]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه دهخدا، ص۴۳۶.
و در اصطلاح عبارتند از: "چیزی که به کسی می‌دهند تا کارسازی به ناحق کند". [۲]
معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۲، ص۱۶۵۸.
رشوه دادن را رشا و رشوه گرفتن را ارتشا می‌گویند.۱.۲ - در اصطلاح حقوقدر اصطلاح حقوقی ارتشا را می‌توان به معنای "اخذ مال یا سند تسلیم وجه یا مال به ماموران دولت یا کارکنان شاغل در نهادهای عمومی یا سایر افراد مذکور در قانون برای انجام یا عدم انجام وظایف سازمان محل اشتغال آنها دانست". [۳]
میرمحمد صادقی، حسین، جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی، تهران، ص۳۶۳، نشر میزان، چاپ: هفتم، زمستان ۱۳۸۵.
وجه ارتباط معنای لغوی با اصطلاحی آن است که همانگونه که کود و خاشاک زمین را برای زراعت آماده می‌کند رشوه نیز مرتشی را برای انجام کار مورد نظر راشی جلب می‌کند.۱.۳ - در اصطلاح فقهدر اصطلاح فقهی رشوه عبارتست از "دادن مال برای قضاوت ناحق است". [۴]
خمینی، روح‌الله، تحریرالوسیله، ج۱، ص۱۹۲، قم، منشورات مکتبه اعتماد کاظمی.
(برای دیدن تعاریف دیگر، رک به: ) به طور کلی فقها بر خلاف حقوقدانان تحقق رشا و ارتشا را محدود به امر قضا دانسته‌اند. به همین دلیل قانونگذار موارد مذکور در ماده۳ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا و.... . را در حکم مرتشی دانسته و عنوان مطلق ارتشا را اطلاق نکرده، مقامات قضایی به این امر استناد کرده‌اند که بر حسب موازین شرعی، ارتشا تنها در مقام قضاوت و صدور حکم است. [۷]
مجموعه نشست‌های قضایی دادگستری، ص۳۸۴، سبزوار، اردیبخشت ۱۳۸۰، به نقل از گلدوزیان، ایرج، حقوق جزای اختصاصی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۶، چاپ: سیزدهم.
رشا و ارتشا از زمره جرایم علیه آسایش عمومی می‌باشند که موجب سلب اعتماد مردم به نظام اداری و فساد ماموران دولتی می‌گردد. در حقوق اسلامی با استناد به کتاب و سنت حرمت رشوه را امری اجماعی می‌دانند. ۲ - تاریخچه ارتشا در حقوق موضوعه ایرانتاریخجه ارتشا در حقوق موضوعه ایران را می‌توان در دو بخش بررسی کرد: ۲.۱ - قبل از انقلابنخستین قانونی که در ایران به موضوع رشوه پرداخت قانون مجازات عمومی‌مصوب ۱۳۰۴ بود که مواد ۱۳۹-۱۴۸ به رشوه اختصاص یافته بود. در سال ۱۳۰۷ قانونی تحت عنوان قانون مجازات ارتشا به تصویب رسید که این قانون، دو ماده ۱۳۹ و۱۴۸ را نسخ نمود، و سایر مواد قانون مجازات عمومی را به قوت خود باقی گذاشت. بعد از آن در سال ۱۳۰۸ ماده واحده‌ای تحت عنوان ماده واحده متمم دیوان کیفر کارکنان دولت به تصویب رسید که بندهای مختلف این ماده، مقرراتی را راجع به انفصال دایم از خدمات دولتی و تعریف مستخدم در جرایم ارتشا بیان می‌کرد، این مقررات تا زمان تصویب قانون تعزیرات مصوب ۱۳۶۲ به قوت خود باقی ماندند. ۲.۲ - بعد از انقلابدر سال ۱۳۶۲ قانون تعزیرات به تصویب مجلس رسید که مواد ۶۵-۷۰ این قانون به رشوه اختصاص داشت، و مقررات قبلی را به طور ضمنی نسخ کرد. در سال ۶۷ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشا، اختلاس و کلاهبرداری مصوب ۲۸/۶/۱۳۶۴ مجلس شورای اسلامی، به تصویب مجمع تشخیص مصلحت نظام رسید که سه ماده از آن راجع به ارتشا می‌باشد، و قوانین قبلی را نسخ کرد. بعلاوه با تصویب قانون تعزیرات در سال ۱۳۷۵ مواد ۵۸۸ -۵۹۴ آن به جرم ارتشا اختصاص دارد، که با توحه به اشاره ماده ۵۹۲ به ماده ۳ قانون تشدید، و اینکه قانون تشدید مصوب مجمع تشخیص مصلحت می‌باشد، تردیدی باقی نمی‌ماند که مواد قانون تعزیرات ناسخ ماده ۳ نمی‌باشد و اهداف دیگری در تصویب آنها وجود دارد. ۳ - عناصر تشکیل دهندهعناصر تشکیل دهنده ارتشا دو عنصر است: عنصر قانونی و مادی. ۳.۱ - عنصر قانونیهمانگونه که قبلا ذکر گردید ماده ۳ قانون تشدید و مواد ۵۸۸-۵۹۲ قانون تعزیرات عنصر قانونی انواع عام ارتشا، و نیز قوانین متفرقه‌ای که گاه و بیگاه در مورد انواع خاص از این جرم به تصویب مقنن رسیده‌اند مثل ماده ۴۳ قانون شورای حل اختلاف مصوب ۱۳۸۷، قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح، مصوب ۱۳۸۲ و.... عنصر قانونی انواع خاص آن است. ۳.۲ - عنصر مادیعنصر مادی صور عام این جرم را باید در سه ماده ۳ قانون تشدید و ماده ۵۹۲ و ۵۹۰ قانون تعزیرات یافت. همانگونه که بعضی از حقوقدانان، عنصر مادی را متشکل از سه جزء رفتار فیزیکی، شرایط، و نتیجه حاصله می‌دانند، به توضیح رکن مادی جرم ارتشا بر اساس این سه جزء می‌پردازیم: ۳.۲.۱ - رفتار فیزیکیبا توجه به مواد ۵۹۰ و ۵۹۲ قانون تعزیرات و ماده ۳ قانون تشدید، عمل فیزیکی لازم برای تحقق عنصر مادی جرم ارتشا عبارتست از: دادن یا قبول کردن وجه یا مال یا سند پرداخت وجه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، و انجام معامله با مبلغ غیر واقعی می‌باشد. با توجه به ظاهر عبارت " قبول نماید " مذکور در ماده ۳، و با توجه به اینکه ماده ۵۹۲ ضمن اشاره به ماده ۳ از دادن وجه یا مال یا سند سخن گفته، تردیدی باقی نمی‌ماند که منظور از قبول نماید، آنست که کارمند مورد بحث، وجه یا مال یا سند را اخذ نماید، و به صرف پذیرش پیشنهاد جرم ارتشا محقق نخواهد شد. در مورد انجام معامله لازم به ذکر است که معامله حتما باید صحیح باشد، و انتقال مال عملا صورت بگیرد، ولیکن مالکیت راشی نسبت به مال مورد رشوه، شرط نمی‌باشد. و با توجه به قبول نظریه کاشف بودن رضای مالک در حقوق ایران، در صورت تنفیذ مالک مال، جرم ارتشا از همان زمان انجام معامله محقق می‌گردد. ۳.۲.۲ - شرایط تحقق ارتشابرخی از شرایط و اوضاء و احوال تحقق جرم ارتشا عبارتند از: سمت مرتشی و موضوع ارتشا. ۳.۲.۲.۱ - سمت مرتشیبر خلاف سمت راشی در تحقق جرم ارتشا، به تصریح ماده ۳ قانون تشدید، مرتشی باید اولا در زمره کارکنان دولت باشد. اگر رشوه گیرنده غیر کارمند باشد، عمل او صرفا اخاذی و کلاهبرداری است. ثانیا اخذ مال یا سند، باید برای انجام یا عدم انجام امری مربوط به وظایف سازمان محل خدمت او باشد، هر چند که مستقیماً وظیفه او نباشد. بر این شرط اشکال وارد شده که، باید مقررات رشوه‌خواری را به همه کسانی که وظایف عمومی را بر عهده دارند، اعمال کرد، [۸]
برای دیدن اشکالات ماده ۱۳۸و۱۳۹ این قانون ر. ک به: شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی، ج۳، ص۴۳۵، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵، چاپ: ۵.
و سمت دولتی را به عنوان کیفیت مشدده محسوب کرد. [۹]
رک، میرمحمد صادقی، حسین، جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی، ص۳۶۲.
[۱۰]
نظر موافق شامبیاتی، هوشنگ، حقوق کیفری اختصاصی، ج۳، ص۴۳۶.
۳.۲.۲.۲ - موضوع ارتشامورد ارتشا باید جنبه مالی داشته باشد و پیشنهاد یا وعده اخذ یا اعطای مال، رشا و ارتشا محسوب نمی‌گردد. علاوه بر این اعمال مقررات کیفری راجع به ارتشا، منوط به وجود نوعی توافق هر چند ظاهری بین راشی و مرتشی است، [۱۱]
رک به: میرمحمد صادقی، حسین، جرایم علیه اموال و مالکیت، ص۵۴، تهران، نشر میزان، چاپ: چهاردهم، تابستان ۱۳۸۵.
ولی از وجود این نوع توافق نباید استنباط کرد که محکومیت به رشوه گرفتن، حتماً مستلزم محکومیت دیگری به رشوه دادن است، زیرا ممکن است یک طرف به علل شخصی (تبصره ماده ۵۹۲ قانون مجازات اسلامی) یا برخورداری از حق (ماده ۵۹۱ قانون مجازات اسلامی) از تعقیب کیفری معاف، ولی طرف مقابل به ارتشا محکوم گردد. [۱۲]
برای تایید نظر، رک به: نظریه شماره۲۶۵۷، ۷ موزخ ۱۹، ۵، ۱۳۷۲، اداره حقوقی قوه قضاییه.
لازم به ذکر است که با وجود نوعی توافق طرفینی مقدم بودن اخذ مال بر انجام کار مورد انتظار توسط مرتشی ضرورتی ندارد واخذ مال می‌تواند پس از انجام کار مورد توافق باشد.۳.۲.۳ - نتیجه حاصلهجرم ارتشا از زمره جرایم مطلق می‌باشد که تحقق آنها منوط به حصول نتیجه خاصی نیست، و به تصریح ماده ۳ قانون تشدید تحقق جرم ارتشا ارتباطی با اینکه مستخدم آن کار را انجام داده یا نه ندارد. ۴ - شروع جرمدر مورد امکان یا عدم امکان شروع به جرم در ارتشا و مصادیق آن، نظرات مختلفی ار سوی حقوقدانان ابراز گردیده است. یکی از حقوقدانان در این زمینه می‌گوید: "بعید است بتوان صرف بیان درخواست را به منزله شروع به ارتکاب دانست بلکه بیان درخواست بیشتر به مقدمات بعیده شبیه است تا به عملیات اجرائی. [۱۳]
نظریه مشورتی شماره ۱۵۶۴، ۷ مورخ ۱۸، ۴، ۱۳۷۳، اداره حقوقی قوه قضاییه. به نقل از: میرمحمد صادقی، حسین، جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی، ص۳۶۸.
در هر صورت درقوانین ایران، مقرراتی راجع به شروع به جرم رشا یافت نمی‌شود، لیکن شروع به ارتشا درتبصره ۳ ماده ۳ قانون تشدید و نیز در ماده ۵۹۴ قانون تعزیرات پیش‌بینی شده، و حداقل مجازات مقرر در جرم تام، برای شروع کننده در نظر گرفته شده‌است. ۵ - عنصر روانیبا توجه به ماده ۵۹۲ قانون تعزیرات، برای تحقق جرم ارتشا، مرتکب باید از روی عمد و اختیار مالی را از دیگری گرفته باشد، علاوه بر این باید به موارد ذیل هم عالم باشد، اول: سمت کارمند بودن مرتشی. دوم: مرتکب باید بداند وجه یا مال یا سند را در قبال انجام دادن یا ندادن امری که مربوط به وظایف سازمان مربوطه گیرنده است داده می‌شود. ۶ - مجازاتماده ۳ قانون تشدید، مجازات‌های حبس، جزای نقدی، شلاق، انفصال از خدمت را تعیین کرده که میزان آن بستگی به قیمت مال ماخوذه و مرتبه مرتکب دارد. مطابق تبصره ۴ ماده ۳ قانون تشدید در صورتی که مبلغ رشوه بیش از دویست هزار ریال باشد، صدور قرار بازداشت به مدت یک‌ماه الزامی است. در صورتی که مرتشی قاضی باشد مجازات ماده ۵۸۹ قانون تعزیرات در مورد او اجرا می‌گردد. علاوه بر مجازات‌های فوق در مواردی به دلیل سمت مرتشی و هچنین در موارد ماده ۴ قانون تشدید، مجازات‌های شدیدتری برای مرتکبین به ارتشا در نظر گرفته شده است. نکته قابل توجه اینکه در تعیین قیمت مال مورد رشوه ملاک، قیمت زمان اخذ در بازار و در نزد مردم است، نه قیمت یارانه‌ای یا خاص آن از نظر دولت. [۱۴]
نظریه مشورتی شماره۷۳۲۱، ۷ مورخه ۱۳۷۳ اداره حقوقی قوه قضائیه.
مجازات واسطه در ارتشا مطابق ماده ۵۹۳ قانون تعزیرات معین می‌گردد.نکته قابل توجه در جرم رشا این است که در مواردی راشی، از مجازات معاف می‌شود این موارد در قانون تشدید مجازات و همچنین در مواد ۵۹۱ و ۵۹۳ قانون مجازات اسلامی پیش‌بینی شده است و اهم آن این است که در صورتی که رشوه برای حفظ حقوق حقه راشی بوده باشد و نامبرده در دادن رشوه مضطر و ناچار باشد از مجازات تعیین شده برای جرم رشا معاف می‌شود. در پایان لازم به ذکر است که موارد خاصی از رشا و ارتشا در قوانین مرتبط با آنها ذکر گردیده، که در هر مورد به آنها ارجاع داده می‌شود مثل رشا و ارتشا در مورد داوران و ممیزان [۱۵]
قانون مجازات اسلامی، ماده ۵۸۸.
ارتشا نظامیان [۱۶]
قانون مجازات جرایم نیروهای مسلح مصوب ۱۳۸۲، ماده ۱۱۸.
ارتشا اعضای شورای حل اختلاف [۱۷]
قانون شورای حل اختلاف مصوب ۱۳۸۷، ماده ۴۳.
۷ - غیر قابل گذشت تعلیق بودنماده ۳ قانون تشدید و ماده ۷۲۷ قانون مجازات اسلامی ذکری از قابل گذشت بودن ارتشا به میان نیاورده است، بنابراین باید این جرم را در زمره جرایم غیر قابل گذشت دانست، و گذشت شاکی تنها به موجب بند ۱ ماده ۲۲ قانون مجازات اسلامی یک کیفیت مخففه محسوب می‌گردد. همچنین مطابق با بند ۲ ماده۳۰ قانون مجازات اسلامی، مقررات تعلیق مجازات در مورد ارتشا اجرا نمی‌گردد و ارتشا جرمی غیر قابل تعلیق است. [۱۸]
جعفری لنگرودی، محمد، ترمینولوژی حقوق، تهران، انتشارات، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۷۸، چاپ اول، ج۳.
[۱۹]
نورزاد، عیوض، رشوه در حقوق کیفری اسلام و ایران، تهران، نشر آریان، ۱۳۸۶، چاپ اول.
[۲۰]
گلدوزیان، ایراج، حقوق جزای اختصاصی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۵ چاپ دوازدهم.
[۲۱]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ص۴۶۳.
۸ - پانویس
۹ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ارتشاء (رشوه)»، تاریخ بازیابی ۹۹/۴/۱۷. • سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «رشوه»، تاریخ بازیابی ۹۹/۴/۱۷. |