شمس‌الدین محمد بن عبدالله تمرتاشیتِمِرتاشی، محمد بن عبداللّه، ملقب به شمس‌الدین، اصولی و فقیه حنفی در قرن دهم و اوایل قرن یازدهم است. ۱ - معرفی اجمالیتِمِرْتاشی، شمس‌الدین محمد بن عبدالله عمری غَزّی (۹۳۹-۱۰۰۴ق/۱۵۳۲-۱۵۹۶م)، وی که نامش تُمُرتاشی هم ضبط شده است. در ۹۳۹ در غَزّه، از شهرهای فلسطین، به دنیا آمد. فقیه و خطیب حنفی. در نسخۀ یکی از آثار خود وی، سال ۱۰۰۶ق به‌عنوان تاریخ وفات او ضبط شده است. او از خاندانی اهل علم بود، خاندانی که خطابت در میان آن‌ها پیشینه‌ای کهن داشت. ۲ - فعالیت علمیوی در آغاز نزد شمس‌الدین محمد ابن مشرقی، فقیه شافعی غزه به آموختن فقه پرداخت. سپس راهی قاهره شد ظاهراً چندین‌بار به قاهره سفر کرد که اسباب آموختن فقه حنفی را برای او فراهم آورد. تمرتاشی در قاهره نزد برخی از بزرگان آن دیار همچون ابن عبدالعال، علی بن امراللّه حِنّائی، قاضی القضاة مصر، ابن نُجیم فقیه حنفی مصری، فقه و اصول و کلام فرا گرفت و پس از آن به وطن خود بازگشت و مرجع استفتای مردم گردید. که ظاهراً شخص اخیر بیشترین تأثیر را بر او داشته است. [۶]
GAL، ج۲، ص۴۰۱.
با استناد به تاریخ تألیف برخی از آثار او، و نیز طبقۀ رجالی استادانش در قاهره، به‌نظر می‌رسد که وی در آخرین سفر به آن دیار شیخی تمام بوده است (دنبالۀ مقاله). شاید در همین سفر و حضور تمرتاشی در قاهره بوده که نیای محبی، صاحب خلاصة الاثر به حضور او شتافته، در محضرش شاهد توانایی‌های علمی او بوده، و سپس وی را با اوصافی ارزشمند ستوده است. صیت شهرت تمرتاشی که در فقه سرآمد گشته بود، همه جا گسترد و در شهر خویش، مردم برای استفتائات خود نزد او می‌شتافتند. بسیاری کسان همچون عبدالنبی خلیلی (که راوی کتاب تنویر الابصار او هم بوده است) نزد وی علم آموختند. ۳ - مهارت‌های علمیگذراندن دورۀ فقه شافعی نزد استادان آن مذهب و سپس آموزش فقه حنفی او را در این زمینه‌ها صاحب‌نظر کرده بود. افزون بر آراء و فتاوی او بر مذهب حنفی، گاه در منابع، یادکردها و نقلیات وی از شافعی نیز بیانگر این توانایی اوست. در باب مسائل فقهی باید تمرتاشی را در شمار مجتهدان جای داد. او گاه با عدول از رأیی خاص، به «اختیار» فراتر از مذهب به‌خصوص می‌پرداخته، و مجموعه‌ای از اختیارات او در منابع فقهی وارد شده است. در نگاهی به نشانه‌هایی از زیست فرهنگی تمرتاشی و با توجه به برخی از آثار منسوب به وی، به‌نظر می‌رسد دست‌کم به‌سبب سرزمینی که در آن می‌زیسته، با برخی موضوعات اجتماعی و همچنین صاحبان مذاهب و ادیان دیگر ارتباط تنگاتنگی داشته است. تألیف آثاری همچون رسالة النفائس فی احکام الکنائس در باب رفتار با مسیحیان بلاد اسلامی، رسالة فی احکام الدروز و الاَرفاض در باب رفتار با شیعیان و دروزیان، رسالة فی عصمة الانبیاء، و نیز رسالة فی النقود، بیانگر همین امر است. ۴ - وفاتوی در ۱۰۰۴ در غزّه درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد. [۱۶]
Carl Brochelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۴, Supplementband , ۱۹۳۷،۱۹۴۲، ج۲، ص۴۲۷.
۵ - تألیفاتتمرتاشی عالمی پر کار بود و آثاری در زمینه‌های مختلف از خود برجای نهاد. در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان آثار او را در زمینه‌های فقه، اصول، ادبیات عرب، کلام و تصوف جای داد. ۵.۱ - چاپی۱. تنویر الابصار و جامع البحار، که در میان آثار او بیشترین میزان توجه را به خود جلب نموده است. این کتاب که در ۹۹۵ق/۱۵۸۶م تألیف شده، با انبوهی نسخۀ خطی موجود در کتابخانه‌های مختلف جهان، اثری کم‌حجم در فقه حنفی است. در این کتاب مسائل گوناگون و مهمی، برای استفاده قاضیان و مفتیان، از متون معتبر گردآوری شده است. بر این اثر شروح و حواشی بسیاری نگاشته شده که بروکلمان شمار زیادی از آن‌ها را به همراه نشانه‌هایی از نسخ خطی آن‌ها فهرست کرده است. [۱۷]
Carl Brochelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳،۱۹۴۴, Supplementband , ۱۹۳۷،۱۹۴۲، ج۲، ص۴۲۷ـ۴۲۹.
از میان این آثار شرح علاءالدین حصکفی با عنوان الدر المختار دارای اشتهار فراوانی است. ابن عابدین نیز در اثری با نام رد المحتار علی الدر المختار بر این شرح، حاشیه زده است (مآخذ). ۲. ترتیب فتاوی العلامة زین بن نجیم مصری که در استانبول (۱۲۹۶ق) به چاپ رسیده است.۵.۲ - خطیبجز تنویر الابصار، دیگر آثار تمرتاشی به صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های گوناگون جهان نگهداری مـی‌شود: ۱. اعانة الحقیر، در شـرح کتـاب زاد الفقیر ابن همام (د ۸۶۱ ق)، در فقه حنفی. مؤلف این اثر را در ۹۸۲ق/۱۵۷۴م به‌پایان برده است. نسخی از آن در مجموعۀ خدیویه [۲۰]
خدیویه، فهرست، ج۳، ص۶-۷.
و کتابخانۀ دولتی آلمان یافت می‌شود. [۲۱]
Ahlwardt، شم ۴۶۰۹.
۲. تک‌نگاری فقهی در قالب «رساله» ای در نقل آراء و سخنان بزرگان و عالمان حنفی در برخی مباحث فقهی (تألیف: ۹۷۹ق) که در انتهای نسخۀ اعانة الحقیر موجود است. [۲۲]
خدیویه، فهرست، ج۳، ص۷.
۳. فتاوی التمرتاشی، که نسخه‌ای از آن در مجموعۀ خدیویه موجود است. [۲۳]
خدیویه، فهرست، ج۳، ص۸۸.
بروکلمان نسخه‌های دیگری از آن را در موصل، اسکندریه و پتنه معرفی کرده است، [۲۴]
GAL، ج۲، ص۹۶.
۴-۶. کتاب آموزشی معین المفتی علی جواب المستفتی؛ شرح مؤلف بر تنویر با عنوان منح الغفار؛ و اثری با عنوان مواهب المنان از دیگر آثار فقهی تمرتاشی به شمار می‌روند که نسخه‌هایی از آن‌ها باقی‌مانده است. ۷. الوصول الی قواعد الاصول، در علم اصول نیز که به‌نام تحفة طالب الوصول هم شناخته می‌شود، نمونۀ دیگری از توجه مؤلف به امر آموزش است. نسخه‌ای از الوصول به خط خود مؤلف که تحریر آن را در اوایل ربیع الاول ۱۰۰۰/ دسامبر ۱۵۹۱ به پایان برده، در مجموعۀ خدیویه موجود است [۲۷]
خدیوی، فهرست، ج۲، ص۲۶۹.
۸. عقد الجواهر النیرات فی بیان خصائص الکرام العشرة الثقات، که در بیان عشره مبشره و در ۱۲ باب تدوین گشته، و نسخه‌ای از آن در خدیویه موجود است. [۲۸]
خدیوی، فهرست، ج۷، ص۱۵۵.
۵.۳ - آثار یافت نشدهآثاری چون رسالة فی دخول الحمام؛ رسالة فی مسح الخفین؛ رسالة فی النقود؛ رسالة النفائس فی احکام الکنائس، که از تک‌نگاری‌های فقهی تمرتاشی بوده‌اند؛ رسالة فی احکام الدروز و الارفاض نیز نشان دهندۀ آگاهی او از دیگر مذاهب است. آثاری چون رسالة فی علم الصرف، شرح کتاب العوامل جرجانی در نحو، و قطعة من شرح القطر الندی بازتابندۀ توانایی او در ادب عرب است. تألیف رسالة فی التصوف نیز به نظر می‌رسد تحت تأثیر گـرایش‌های صوفیانه مهم‌ترین استادش (ابن نجیم) بوده باشد. [۳۱]
غزی، محمد، الکواکب السائرة، ج۳، ص۱۵۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵-۱۹۵۸م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن عابدین، محمدامین، رد المحتار، بیروت، ۱۴۱۵ق. (۲) ابن نجیم، زین‌الدین، البحر الرائق، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، ۱۴۱۸ق. (۳) بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین. (۴) حاجی‌خلیفه، محمد بن خیاط، کشف الظنون. (۵) حصکفی، محمد، الدر المختار، بیروت، ۱۴۱۵ق. (۶) خدیویه، فهرست. (۷) زرکلی، خیرالدین، اعلام. (۸) سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م. (۹) غزی، محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، ۱۹۴۵-۱۹۵۸م. (۱۰) محبی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق. (۱۱) Ahlwardt. (۱۲) GAL. (۱۳) GAL، S. (۱۴) Carl Brochelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۴, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲. ۷ - پانویس۸ - منابعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تِمِرتاشی»، شماره۶۰۸۷. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تِمِرتاشی»، شماره۳۸۷۱. رده‌های این صفحه : تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن دهم | فقهای حنفی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|