صورة الارض (کتاب)«صورة الارض» یا همان «المسالک و الممالک» اثر ابن حوقل، ابو القاسم محمد بن حوقل نصیبی، یکی از منابع اساسی و معتبر دانش جغرافیا و تا حدودی جغرافیای تاریخی به شمار می‌رود. این کتاب به زبان عربی و متعلق به قرن چهارم هجری است. اغلب مورخان و جغرافی دانان و پژوهشگران به عنوان ماخذ مهم بدان نگریسته و در تحقیقات خود از آن بهره برده و به مطالب آن استناد کرده‌اند. ۱ - ساختار کتابکتاب مشتمل بر دو جزء است. در جزء اول کشورها و شهرهایی مسیر مسافرت نویسنده تا عراق و در جزء دوم شهرهای ایران از خوزستان تا ماوراء النهر به ترتیب ذکر شده است. شیوه نگارش کتاب همانند آثار جغرافیایی پیش از آن است. ۲ - گزارش محتواابن حوقل در این کتاب به گزارش سفرهای خود پرداخته که می‌توان مسیر مسافرت وی را چنین ترسیم کرد: آفریقای شمالی ، اسپانیا و مرزهای جنوبی صحرا، مصر و نواحی شمالی قلمرو اسلام یعنی ارمنستان و آذربایجان ، جزیره (بین النهرین)، عراق، خوزستان و فارس . حدود سرزمین‌های اسلام بنابر آنچه در «صورة الارض» آمده چنین است: «بلاد اسلام بر حسب طول از مرز فرغانه آغاز می‌شود و تا خراسان و جبال و عراق و دیار عرب تا سواحل یمن ادامه می‌یابد و مسافت آن حدود پنج ماه (راه) است و بر حسب عرض از کشور روم آغاز می‌گردد و تا شام و جزیره و عراق و فارس و کرمان تا سرزمین منصوره بر کناره دریای فارس ادامه می‌یابد و مسافت آن چهار ماه است». مؤلف همانند دیگر جغرافی دانان کلاسیک تقریبا هم خود را مصروف شرح بلاد اسلام به ویژه ایران می‌کند اما در موارد خاصی از قلمرو جهان اسلام فراتر می‌رود. وی در میان کلیه جغرافی دانان کلاسیک نخستین کسی است که به امور مغرب آشناست. در این کتاب همچنین به شرح حال بزرگان، پادشاهان، توانگران و نیز برخی وقایع تاریخی و اجتماعی اشاره شده است. ۲.۱ - وجه تسمیه خلیج فارسدر مورد خلیج فارس، ابن حوقل صریحا به گفتگو پرداخته و یکی از فصول کتاب را به دریای فارس اختصاص داده است. وی در هزار سال پیش علت تسمیه خلیج فارس را چنین شرح داده است: «دریای فارس خلیجی از بحر محیط در حد چین و شهر واق است و این دریا از حدود بلاد سند و کرمان تا فارس امتداد دارد و از میان سایر ممالک به نام فارس نامیده شده است؛ زیرا فارس از همه این کشورها آبادتر است و پادشاهان آنجا در روزگاران قدیم سلطه بیشتر داشتند و هم اکنون به همه کرانه‌های دور و نزدیک این دریا مسلطاند و در همه بلاد دیگر کشتی‌هایی که در دریای فارس حرکت می‌کنند و از حدود مملکت خود خارج می‌شوند و با جلال و مصونیت برمی گردند همه متعلق به فارس هستند.» ۲.۲ - روش تألیفابن حوقل علاوه بر استفاده از کتابهای جغرافی که در دسترس داشته، از مشهودات خود نیز در تالیف کتاب سود جسته و در موارد لازم تحقیق و استقرا کرده است. خود وی روش کارش را چنین شرح می‌دهد: «درباره وضع شهرها و نواحی از مسافران و وکیلان بازرگانان بسیار می‌پرسیدم و کتابهای بسیاری را که در این زمینه نوشته شده بود می‌خواندم، و چون کسی را که به گمان من راست گفتار و آگاه بود می‌دیدم از وی مطلبی را که به درستی آن اعتقاد داشتم می‌پرسیدم اما به نادرستی آن مطلب پی می‌بردم و گوینده را نیز در سخنانی که می‌گفت نادان می‌یافتم. سپس این سخنان را با قول سومی مطابقت می‌دادم و به آرا و عقاید گوناگون متضاد برمی خوردم و همین سبب بود که اندیشه مسافرت به شهرها و اقالیم را در من استوار ساخت». ۲.۳ - ویژگی کتاباز مآخذ و نیز از نوشته‌های ابن حوقل درمی یابیم که وی «مسالک و ممالک» اصطخری را با تغییرات و افزوده‌هایی به ویژه در بخشهای عراق و ارمینیه و ماوراء النهر پایه کار خود قرار داده و در تنظیم کتاب از روش پیشنیان پیروی کرده و کتابی دقیق و مفصل با توضیحاتی درباره نقاط مهم فراهم آورده است. شرح سرزمین‌ها و شهرها و بیان مسافات در این کتاب، ازدقت کافی برخوردار است اما نقشه‌های کتاب که ابن حوقل آنها را تصویر کرده و به کتاب خود منضم نموده است نباید بیانگر دقیق سرزمین‌ها و دریاهای موصوف انگاشته شود. نکته‌های اقتصادی که در اثر ابن حوقل آمده، کاملا تازه و ابتکاری است. وی به کالاهای قیمتی و کمیاب کمتر از محصولات اساسی کشاورزی و صنعتی اهمیت می‌دهد و در هر فرصت وضع اقتصادی خاصی را نسبت به زمانی معین یا نسبت به معیاری معلوم مورد مطالعه قرار می‌دهد. اثر ابن حوقل از حیث زبان فارسی نیز حائز اهمیت است، زیرا واژه‌ها و نام‌های فارسی بسیاری در آن آمده است. البته با تمام این ویژگی‌ها، این کتاب از نقص و کاستی مبرا نیست چنانکه برخی چون حاجی خلیفه و دیگران بر آن خرده گرفته‌اند. ۳ - وضعیت کتابکتاب فاقد فهرست است. محقق کتاب اختلاف نسخ و توضیح برخی الفاظ را در پاورقی اثر آورده است. [۱]
مقدمه و متن کتاب دائرة المعارف بزرگ اسلامی،مدخل ابن حوقل،ج سوم،ص ۳۸۱- ۳۸۴.
[۲]
تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی،ترجمه ابو القاسم پاینده،کراچکوفسکی،ایگناتی یولیانوویچ،ص ۱۶۰- ۱۶۷.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |