عمادالدین طوسیاِبْنِ حَمْزه، عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی، فقیه امامی سده ۵ -۶ ق/۱۱-۱۲ م و صاحب کتاب الوسیله است. ۱ - ابهام در زندگی، مشایخ و شاگردان اواز زندگی، مشایخ و شاگردان وی هیچ گزارش صحیحی در دست نیست. قدیم‌ترین کسی که از او نام برده، منتجب‌الدین (د بعد از ۶۰۰ ق) است که ضمن ذکر او در فهرست [۱]
منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، ص ۱۶۴,به کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
به عنوان فقیه، چند اثر از جمله الوسیلة را به او نسبت داده است. ابن شهر آشوب (د ۵۸۸) فهرست‌نویس دیگر سده ۶ گرچه نامی از وی نبرده، ولی در ضمن کتبی که مؤلف آن‌ها را نمی‌شناخته، از کتابی با عنوان الوسائل الی نیل الفضائل نام برده [۲]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، ص ۱۴۵,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
که می‌تواند همان الوسیلة الی نیل الفضیلة ابن حمزه باشد.۲ - دوران حیاتیاد کردن ابن حمزه از شیخ طوسی (د ۴۶۰ ق) و ابویعلی سلاّر دیلمی (د ۴۶۳ ق) به عنوان متوفی [۳]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، ص ۱۸۰-۱۸۱,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
و ذکر شدن الوسیلة در فهرست منتجب‌الدین که پیش از ۵۸۴ ق تألیف شده [۴]
طباطبایی، عبدالعزیز، مقدمه فهرست,ص۴۸ .
نشان می‌دهد که تألیف الوسیلة در فاصله سال‌های ۴۶۳-۵۸۴ق صورت گرفته است.حال با توجه به این‌که ابن حمزه در این کتاب از ابن براج (د ۴۸۱ق) تأثیر پذیرفته و فقیهان نیمه دوم قرن ۶ ق/۱۲ م از جمله راوندی (د ۵۷۳ ق) از الوسیله استفاده کرده‌اند، می‌توان دوره حیات او را در اواخر قرن ۵ ق/۱۱ م و نیمه اول قرن ۶ ق/۱۲ م تعیین کرد. در منابع سده اخیر گفته شده که مقبره‌ای به نام او در حومه کربلا وجود دارد. [۵]
آقابزرگ، الذریعه,ج۱۰، ص۶۶ .
[۶]
صدر، حسن، ج۱، ص۳۰۵، تأسیس الشیعة، بغداد، شرکة النشر و الطباعة العراقیة.
در نوشته‌های برخی از نویسندگان متأخر در مورد نام ابن حمزه مؤلف کتاب الوسیله اختلافاتی دیده می‌شود که با توجه به تصریح به نام مؤلف در منابع متقدم نمی‌تواند چندان قابل توجه باشد، از جمله محقق کرکی در اجازه خود به قاضی صفی‌الدین، [۷]
مجلسی، محمدباقر، ج۱۰۵، ص۷۶، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
مؤلف الوسیله را هبةالله بن حمزه از فقیهان حلب دانسته که ابداً شخص شناخته شده‌ای نیست. همچنین صاحب نظام الاقوال، کتاب الوسیله را از ابویعلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری [۸]
نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
دانسته [۹]
امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق.
[۱۰]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
که با توجه به وفات او در ۴۶۳ ق نمی‌تواند مقبول باشد. [۱۱]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
[۱۲]
حر عاملی، محمد، امل الامل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
۳ - گرایش فقهیابن حمزه را باید از پیروان مکتب شیخ طوسی به شمار آورد. مقایسه‌ای میان فتاوی او در الوسیله و فتاوی شیخ طوسی نشان می‌دهد که او چهارچوب فقه شیخ طوسی را پذیرفته است. ابن حمزه در تألیف الوسیله از میان آثار شیخ طوسی از نهایه بیش‌تر بهره برده است و حتی گاه ابن ادریس (بدون ذکر نام) او را - در مسأله بطلان تدبیر به ایاق [۱۳]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق
- تابع کتاب نهایه دانسته است. [۱۴]
طوسی، محمد، «النهایة»،ص ۳۸۰-۳۸۱، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
همچنین او را می‌توان در زمره فقیهانی شمرد که حمصی (فقیه نیمه دوم سده ۶ ق) آنان را بازگوکننده فقه شیخ طوسی و در واقع پیرو او دانسته است. [۱۵]
ابن طاووس، علی، کشف المحجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
با این‌همه سخنان ابن ادریس و حمصی را در مورد او باید تا حدودی اغراق‌آمیز دانست، زیرا ابن حمزه نه تنها در مواردی با آرای شیخ طوسی مخالفت کرده و شاید گاهی سعی در تعدیل حکم او داشته است (مانند قول وی به استحباب تقدیم مضمضه بر استنشاق [۱۶]
علامه حلی، حسن، المختلف، ص ۲۶، سطر ۱،تهران، ۱۳۲۴ق.
[۱۷]
علامه حلی، حسن، المختلف، ج۲، سطر ۱۵،تهران، ۱۳۲۴ق.
)، بلکه به طرح فروع جدیدی در فقه پرداخته که در کتب شیخ طوسی مطرح نبوده است. [۱۸]
ابن حمزه، محمد،الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
[۱۹]
علامه حلی، حسن، المختلف، تهران، ۱۳۲۴ق.
۴ - ویژگی‌های فقهییکی از بارزترین مشخصه‌های فقه ابن حمزه را باید روش او در بیان احکام دانست. او ابتدا شقوق مختلف مسأله را با قید عدد به‌طور مجمل مشخص می‌کند و سپس به تفصیل‌ِ یکایک شقوق مزبور می‌پردازد. او در تقسیمات خود واجب و مستحب، حرام و مکروه، فعل و ترک و کمیت و کیفیت را از یکدیگر تمیز داده و هر کدام را جداگانه آورده است. وی در مقدمه الوسیلة [۲۰]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة،ص ۴۲-۴۳,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
می‌گوید این روش تقسیم‌بندی موجب سهولت حفظ احکام می‌گردد. اگرچه ابن حمزه را نمی‌توان مبدع این روش دانست، ولی او این روش را به کمال رسانده است.از دیگر مشخصه‌های فقه ابن حمزه، تعریف او از اصطلاحات فقهی در آغاز برخی از ابواب است. وی بجز شیخ طوسی، از نظریات دیگر فقهای معاصر وی نیز بهره برده است. مثلاً در چندین مورد [۲۱]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة،ص ۱۴۴,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
[۲۲]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة،ص ۱۸۰,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
[۲۳]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة،ص ۱۴۱,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
به صراحت نظریات ابویعلی سلار دیلمی را نقل کرده است. [۲۴]
سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیة،سطر ۱، ص ۱۷, تهران، ۱۳۷۶ق.
[۲۵]
سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیة،ص ۱۸, تهران، ۱۳۷۶ق.
[۲۶]
سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران،ص ۱۴، سطر ۲۰، ۱۳۷۶ق.
با یک بررسی سبک‌شناختی روشن می‌شود که تا حدودی از ابن براج نیز تأثیر پذیرفته است. [۲۷]
ابن براج، عبدالعزیز، المهذب،ص۷۶ ,قم، ۱۴۰۶ق.
[۲۸]
ابن براج، عبدالعزیز، المهذب،ص۷۲, قم، ۱۴۰۶ق.
۵ - رواج فقه اواگرچه در آثار نیمه دوم قرن ۶ ق/۱۲ م نامی از ابن حمزه برده نشده، ولی تأثیر فقه او در این آثار به روشنی مشهود است. مقایسه بین مندرجات فقه القرآن راوندی با الوسیله، [۲۹]
راوندی، سعید، فقه القرآن، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق.
[۳۰]
راوندی، سعید، فقه القرآن، ص ۲۶۵,به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق.
[۳۱]
راوندی، سعید، فقه القرآن، ص ۲۱۲ ,به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق.
تأثر راوندی از ابن حمزه را نشان می‌دهد. راوندی حتی در مواردی چون حکم خون سگ و خوک در لباس نمازگزار [۳۲]
ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق.
[۳۳]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
در فتوای شاذ از او تبعیت کرده است. ابن زهره (د ۵۸۵ ق) نیز در الغنیه تا حدودی از او تأثیر پذیرفته است. [۳۴]
ابن زهره، حمزة بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة، ص ۴۳,تهران، ۱۲۷۶ق.
[۳۵]
ابن زهره، حمزة بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة، ص ۱۱۲-۱۱۴،تهران، ۱۲۷۶ق.
[۳۶]
ابن زهره، حمزة بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة،ص۱۲۱, تهران، ۱۲۷۶ق.
[۳۷]
ابن زهره، حمزة بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة،ص۴۴, تهران، ۱۲۷۶ق.
همچنین، ابن ادریس در السرائر که تألیف آن را در ۵۸۷ - ۵۸۸ ق به پایان برده، از الوسیله با تعبیر «بعض کتب اصحابنا» بسیار نقل قول می‌کند و اغلب با نظریات ابن حمزه به گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌کند. [۳۸]
ابن ادریس، محمد، السرائر، ص۳۵، سطر ۴، تهران، ۱۲۷۰ق.
[۳۹]
ابن ادریس، محمد، السرائر، ص۳۸، سطر ۷، تهران، ۱۲۷۰ق.
[۴۰]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
البته نظر ابن ادریس در مواردی موافق نظر ابن حمزه است. [۴۱]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
[۴۲]
ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق.
[۴۳]
یحیی بن سعید حلی، نزهة الناظر، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق.
رساله ازاحة العلة فی معرفة القبلة از شاذان بن جبرئیل قمی (نیمه دوم سده ۶ ق) را نیز ظاهراً باید تفصیل و تکمیل مندرجات الوسیلة [۴۴]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، ص ۸۵ -۸۶,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
دانست. [۴۵]
طوسی، محمد، المبسوط، ج ۱, ص ۷۷-۷۸,به کوشش محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ق.
کتاب الوسیله در سده ۷ ق/۱۳ م در مکتب حِلّه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. محقق حلی (د ۶۷۶ ق) بدون تصریح به نام ابن حمزه چهارچوب الوسیله را به خصوص در بخش عبادات‌ِ شرایع پذیرفته و نه تنها در فصل‌بندی بخش عبادات دقیقاً از او پیروی کرده، بلکه در عناوین باب‌ها، شکل طرح مسایل و گاهی محتوا نیز تا حدود قابل‌توجهی تحت تأثیر او قرار داشته است. یحیی بن سعید حلی (د ۶۹۰ ق) در نزهة الناظر [۴۶]
یحیی بن سعید حلی، نزهة الناظر،ص ۶، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق.
و آبی (ه م) در کشف الرموز ، تألیف شده در ۶۷۲ ق به نام ابن حمزه تصریح کرده و فتاوی او را نقل کرده‌اند. اوج مطرح شدن ابن حمزه در آثار فقهی حله را باید در مختلف الشیعه علامه حلی (د ۷۲۶ ق) دانست. الوسیله بر اساس آنچه از نامه علقمی وزیر به تاج‌الدین ابن صلایا برمی‌آید، از رایج‌ترین کتب بین شیعه عراق (به خصوص حلّه) در سده ۷ق بوده است. [۴۷]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، ۱۹۷۱م.
در اینجا باید یادآور شویم که صرف‌نظر از یک طریق روایت مخدوش در اجازه کرکی به قاضی صفی‌الدین، [۴۸]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
برخلاف کتب سلار، ابن براج و دیگر فقیهان شیعه، هیچ طریق متصلی برای روایت کتاب الوسیله به مؤلف آن شناخته نشده است. خالی بودن اجازات مهم حله چون اجازه علامه حلی به بنی زهره، اجازه یکی از شاگردان یحیی بن سعید [۴۹]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و مقدمه رجال ابن داوود حلی [۵۰]
ابن داوود، حسن، الرجال،ص ۳- ۸, به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۸۳ق.
از ذکر الوسیله نشان دهنده این نکته است که حتی فقهای حلّه این کتاب را به طریق وجادت شناخته‌اند نه روایت. به هر حال از آن زمان تاکنون استفاده از این کتاب همواره در آثار فقهی امامیه متداول بوده است.۶ - آثار۱. الوسیلة الی نیل الفضیلة؛ این کتاب در تهران، ۱۲۷۶ ق ضمن الجوامع الفقهیة و در نجف، ۱۳۹۹ ق/۱۹۷۹ م به کوشش عبدالعظیم البکاء و در قم، ۱۴۸۰ ق، به کوشش محمد حسون به چاپ رسیده است. ۲. الواسطة؛ این کتاب را منتجب‌الدین [۵۱]
منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة،ص ۱۶۴, به کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
به وی نسبت داده است. در پایان نسخه‌های موجود الوسیله زیادتی وجود دارد [۵۲]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، ص ۴۶۱- ۴۶۹,به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
که از ظاهر عبارتی از آن در ص۴۶۶ برمی‌آید که قطعه‌ای از کتاب الواسطة باشد.۳. المعجزات؛ این کتاب را نیز منتجب‌الدین [۵۳]
منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة،ص ۱۶۴, به کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
به وی نسبت داده و برخی با این تصور که این کتاب همان الثاقب فی المناقب است، آن را به صاحب الوسیله نسبت داده‌اند. [۵۴]
ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
۴و۵ . الرائع فی الشرائع و مسائل فی الفقه. [۵۵]
منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، به کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
یکی از شاگردان صیمری از متأخرین، بدون ارائه مأخذ دو اثر با عناوین التعمیم و التنبیه را نیز به ابن حمزه نسبت داده است. [۵۶]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
۷ - فهرست منابع(۱) آبی، حسن، کشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق. (۲) ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق. (۳) ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق. (۴) ابن حمزه، محمد، الوسیلة، به کوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق. (۵) ابن داوود، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۸۳ق. (۶) ابن زهره، حمزة بن علی، «الغنیة»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق. (۷) ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م. (۸) ابن طاووس، علی، کشف المحجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م. (۹) افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق. (۱۰) امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، ۱۴۰۳ق. (۱۱) حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق. (۱۲) راوندی، سعید، فقه القرآن، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق. (۱۳) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، ۱۹۷۱م. (۱۴) سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۳۷۶ق. (۱۵) شاذان بن جبرئیل قمی، «ازاحة العلة فی معرفة القبلة»، ضمن بحارالانوار، ۸۱/۷۳- ۸۵. (۱۶) صدر، حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، شرکة النشر و الطباعة العراقیة. (۱۷) طوسی، محمد، المبسوط، به کوشش محمدتقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ق. (۱۸) طوسی، محمد، «النهایة»، ضمن الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق. (۱۹) علامه حلی، حسن، المختلف، تهران، ۱۳۲۴ق. (۲۰) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۱) محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م. (۲۲) منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، به کوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق. (۲۳) نجاشی، احمد، الرجال، به کوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق. (۲۴) یحیی بن سعید حلی، نزهة الناظر، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق. (۲۵)آقابزرگ، الذریعة. (۲۶)طباطبایی، عبدالعزیز، مقدمه فهرست. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «عمادالدین ابن‌حمزه»، شماره ۱۱۱۳. رده‌های این صفحه : علمای قرن ششم
|