زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

عیب‌جویی در کلام نبوی




از جمله گناهان کبیره‌ای که در سیره و کلام پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدان پرداخته شده و در نکوهش و مذمت آن احادیث و روایاتی از سوی آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وارد شده، سوءظن و بدگمانی است. خداوند به صراحت در قرآن درباره‌ی این صفت نکوهیده و این خصلت ناپسند سخن به میان آورده و فرموده است: «یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیراً من الظنّ انّ بعض الظنّ اثم...، ‌ای کسانی که ایمان آوردید، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید بدرستی که برخی از این گمان‌ها گناه است...»
[۱] حجرات/سوره۴۹، آیه۲۱.    



۱ - سوءظن در کلام پیامبر


رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در احادیث خود سوءظن را دروغ‌ترین سخن، برشمرده
[۲] ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۱۲، ص۲۹۲، بیروت، دارصادر.    
[۳] نیشابوری، مسلم، صحیح، ج۴، ص۱۹۸۵، بیروت، دارالفکر.    
[۴] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، ج۴، ص۴، بیروت، دارالفکر، افست دارالطباعة العامره استانبول.    
و بدترین مردم را کسانی معرفی کردند که به دیگران بدگمانند.
[۵] محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۴۷، قم، آل البیت (علیهم‌السّلام)، ۱۴۰۸.    
ایشان هم‌چنین فرمودند: «بدرستی که خداوند سه چیز مسلمان را بر دیگران حرام کرده است، خونش، مالش و این‌که کسی به او گمان بد برد.»
[۶] طبرسی، علی بن الحسن، مشکاة الانوار، ص۷۸، نجف، کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۵ق.
[۷] فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، ج۱، ص۲۹۳، قم، انتشارات رضی.    
[۸] ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۱، ص۵۲، قم، مکتبة الفقیه.
حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) گمان بد بردن فرد نسبت به برادر مسلمان خود را همانند گمان بد بردن به پروردگارش توصیف کرده،
[۹] متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۳، ص۴۹۷، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹.    
[۱۰] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج۷، ص۵۶۵، قم، مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
راه نجات از این صفت رذیله را ترتیب اثر ندادن و عدم تحقیق در باب سوءظن پیش‌آمده بیان کردند.
[۱۱] شهید ثانی، زین الدین، کشف الریبه، ص۲۲-۲۳، انتشارات مرتضوی، ۱۳۹۰ق.
[۱۲] مناوی، عبدالرئوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۳، ص۴۰۲-۴۰۳، تحقیق احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۴.
[۱۳] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۲، ص۲۰۱، تهران، اسلامیه.    
ایشان هم‌چنین به مسلمانان توصیه می‌فرمودند که: «برای برادرت عذری بطلب و اگر برایش عذری نیافتی برایش عذری درست کن «تا گرفتار گناه بدگمانی نشوی»
[۱۴] ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۲۲، ص۱۴۹، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵.    
[۱۵] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۲، ص۱۹۷، تهران، اسلامیه.    


۲ - سوءظن در سیره پیامبر


در رهنمودها و آموزه‌های دینی اسلام مسلمانان نه تنها از پرداختن به سوءظن و بدگمانی برحذر داشته شده‌اند، بلکه از آنان ‌خواسته شده است که خود را در موقعیتی قرار ندهند که موجبات بدگمانی دیگران را فراهم آوردند.
[۱۶] امام علی (علیه‌السّلام) نهج‌البلاغه، ص۳۷۱، دشتی، قم، دار الهجره.    
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز در مواقعی با زدودن زمینه‌های سوءظن از افتادن اصحاب و یاران در ورطه گمراهی جلوگیری می‌کردند. از صفیه دختر حیی بن اخطب (همسر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)) روایت شده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مسجد، معتکف بودند، پس شبی به زیارت‌شان رفتم و با ایشان دیدار کردم، سپس برخاستم تا برگردم حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با من برخاست تا مرا به خانه برگرداند منزل من در خانه اسامة بن زید واقع بود. در میان راه به دو مرد انصاری برخوردیم، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با دیدن آنان که به سرعت از کنارمان رد می‌شدند، آنان را صدا زده فرمودند: «این زن صفیه دختر حیی بن اخطب، همسر من است آنان گفتنند: سبحان الله، کسی گمانی کرده ما چنین گمانی نکردیم. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «همانا شیطان هم‌چون خون در رگ‌های انسان جریان دارد ترسیدم که چیزی در قلبتان خطور کند.»
[۱۷] نیشابوری، مسلم، صحیح، ج۴، ص۱۷۱۲، بیروت، دارالفکر.    
[۱۸] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، ج۲، ص۲۵۸، بیروت، دارالفکر، افست دارالطباعة العامره استانبول.    
[۱۹] ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۴۴، ص۴۳۳، بیروت، دارصادر.    


۳ - تجسس و عیب‌جویی


از اوصاف زشت و زننده دیگری که موجبات سستی و از هم گسیختگی پیوند دوستی و مودت بین انسان‌ها را فراهم می‌آورد، تجسس در امور دیگران و جستجوی عیوب و لغزش‌های آنان و آشکار نمودن آنهاست.
تجسس در لسان اهل لغت به معنای فحص و جستجو است، این واژه بیشتر در معنای جستجو کردن از بواطن امور و چیزهای پنهانی استعمال شده، معمولاً در معنای کشف نهانی‌های شر به کار می‌رود.
[۲۰] ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، النهایه فی غریب الحدیث، ج۱، ص۲۷۲، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۳۶۴ش.    
[۲۱] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، ص۳۸، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴.    
این خصیصه از حالات درونی افراد و از ثمرات سوء ظن است چرا که نفس انسان با بدبین شدن قانع نشده او را وا می‌دارد که در مورد افراد تحقیق و جستجو کند ثمره این تحقیق، عیب‌جویی و تجسس است.
[۲۲] شهید ثانی، زین الدین، کشف الریبه، ص۲۲-۲۳، انتشارات مرتضوی، ۱۳۹۰ق.
[۲۳] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج۷، ص۵۶۵، قم، مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
از این‌رو رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روایتی بدترین سوءظن دارندگان را تجسس‌کنندگان و بدترین تجسس کنندگان را کسانی معرفی کردند که آن را به زبان جاری سازند.
[۲۴] محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۴۷، قم، آل البیت (علیهم‌السّلام)، ۱۴۰۸.    


۴ - تجسس در کلام نبوی


رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مسلمانان را از این صفت رذیله برحذر داشته ‌فرمودند: «ای گروهی که به زبان اسلام آورده‌اید و قلب‌هایتان از ایمان خالص نشده است مسلمانان را مذمت نکنید و در پی جستن عیوب آنان نباشید که هر کس در صدد عیب‌جویی و جستجوی لغزش‌های برادر مسلمانش برآید خداوند عیوب و لغزش‌های او را دنبال می‌کند و هر کس که خداوند عیوب‌ و لغزش‌هایش را دنبال کند رسوایش سازد اگرچه در‌اندرونی خانه خود باشد.»
[۲۵] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۲، ص۳۵۴، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
[۲۶] شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الاختصاص، ص۲۲۵، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳.    
[۲۷] ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۲، ص۲۰۸، قم، مکتبة الفقیه.
ایشان ضمن تشویق مردم به پرداختن به عیوب خود و بازماندن از جستجو در عیوب مردم، مسلمانان را به جای تجسس در امور مردم و پرداختن به عیوب آنان به عیب‌پوشی مسلمانان دعوت کرده می‌فرمودند: «هر که از برادر خود کار زشتی مشاهده کند و آن را پوشیده نگاه دارد خداوند در دنیا و آخرت عیب‌پوش اوست.»
[۲۸] متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۳، ص۲۵۰، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹.    
[۲۹] حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک، ج۴، ص۳۸۳، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشی.


۵ - تجسس در سیره پیامبر


رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نه تنها مسلمانان را از تجسس و جستن عیوب دیگران برحذر می‌داشت، بلکه خود نیز هیچ‌گاه عیب‌جو نبوده
[۳۰] شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۸۲، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۱ش.
[۳۱] طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الانوار، ص۱۴، نجف، کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۵ق.
در صدد یافتن عیب‌ها و لغزش‌های مردم نیز نبودند.
[۳۲] طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبی، ص۱۷، تهران، اسلامیه، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
ایشان تجسس از عیوب مردم را با ماموریت الهی‌اش در منافات دانسته ‌می‌فرمودند: «من مامور نیستم که درون مردم را بکاوم و درونشان را بشکافم.»
[۳۳] ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۳، ص۴، بیروت، دارصادر.
[۳۴] نیشابوری، مسلم، صحیح، ج۳، ص۱۱۱، بیروت، دارالفکر.
[۳۵] بیهقی، احمد بن حسین، سنن کبری، ج۸، ص۱۹۶، دارالفکر


۶ - پانویس

 
۱. ↑ حجرات/سوره۴۹، آیه۲۱.    
۲. ↑ ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۱۲، ص۲۹۲، بیروت، دارصادر.    
۳. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح، ج۴، ص۱۹۸۵، بیروت، دارالفکر.    
۴. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، ج۴، ص۴، بیروت، دارالفکر، افست دارالطباعة العامره استانبول.    
۵. ↑ محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۴۷، قم، آل البیت (علیهم‌السّلام)، ۱۴۰۸.    
۶. ↑ طبرسی، علی بن الحسن، مشکاة الانوار، ص۷۸، نجف، کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۵ق.
۷. ↑ فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، ج۱، ص۲۹۳، قم، انتشارات رضی.    
۸. ↑ ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۱، ص۵۲، قم، مکتبة الفقیه.
۹. ↑ متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۳، ص۴۹۷، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹.    
۱۰. ↑ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج۷، ص۵۶۵، قم، مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۱۱. ↑ شهید ثانی، زین الدین، کشف الریبه، ص۲۲-۲۳، انتشارات مرتضوی، ۱۳۹۰ق.
۱۲. ↑ مناوی، عبدالرئوف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، ج۳، ص۴۰۲-۴۰۳، تحقیق احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۴.
۱۳. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۲، ص۲۰۱، تهران، اسلامیه.    
۱۴. ↑ ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۲۲، ص۱۴۹، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵.    
۱۵. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۲، ص۱۹۷، تهران، اسلامیه.    
۱۶. ↑ امام علی (علیه‌السّلام) نهج‌البلاغه، ص۳۷۱، دشتی، قم، دار الهجره.    
۱۷. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح، ج۴، ص۱۷۱۲، بیروت، دارالفکر.    
۱۸. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، ج۲، ص۲۵۸، بیروت، دارالفکر، افست دارالطباعة العامره استانبول.    
۱۹. ↑ ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۴۴، ص۴۳۳، بیروت، دارصادر.    
۲۰. ↑ ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، النهایه فی غریب الحدیث، ج۱، ص۲۷۲، تحقیق طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، ۱۳۶۴ش.    
۲۱. ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، ص۳۸، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴.    
۲۲. ↑ شهید ثانی، زین الدین، کشف الریبه، ص۲۲-۲۳، انتشارات مرتضوی، ۱۳۹۰ق.
۲۳. ↑ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر الماثور، ج۷، ص۵۶۵، قم، مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.    
۲۴. ↑ محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۴۷، قم، آل البیت (علیهم‌السّلام)، ۱۴۰۸.    
۲۵. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۲، ص۳۵۴، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.    
۲۶. ↑ شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الاختصاص، ص۲۲۵، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳.    
۲۷. ↑ ابن ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، ج۲، ص۲۰۸، قم، مکتبة الفقیه.
۲۸. ↑ متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۳، ص۲۵۰، تصحیح صفوة السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹.    
۲۹. ↑ حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک، ج۴، ص۳۸۳، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشی.
۳۰. ↑ شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۸۲، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۱ش.
۳۱. ↑ طبرسی، علی بن حسن، مشکاة الانوار، ص۱۴، نجف، کتابخانه حیدریه، ۱۳۸۵ق.
۳۲. ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبی، ص۱۷، تهران، اسلامیه، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
۳۳. ↑ ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۳، ص۴، بیروت، دارصادر.
۳۴. ↑ نیشابوری، مسلم، صحیح، ج۳، ص۱۱۱، بیروت، دارالفکر.
۳۵. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، سنن کبری، ج۸، ص۱۹۶، دارالفکر


۷ - منبع

سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عیب‌جویی در کلام نبوی»۹۵/۰۴/۳۱.    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | رذائل اخلاقی | سیره اخلاقی پیامبر | عیب جویی | مقالات پژوهه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.