فقهای حنفیابوحنیفه سی سال در کوفه حلقه درس داشت و مذهب حنفی از طریق شاگردان بسیار زیاد او به دیگر شهرها و سرزمین‌ها انتقال یافت، در ذیل به نام برخی از فقهای حنفی آوره می‌شود. ۱ - طبقات فقهای حنفیابوحنیفه سی سال در کوفه حلقه درس داشت و مذهب حنفی از طریق شاگردان بسیار زیاد او به دیگر شهرها و سرزمین‌ها انتقال یافت، دو تن از برجسته ترین شاگردان ابوحنیفه، ابویوسف انصاری و شیبانی بودند که در تدوین و گسترش آموزه‌های او سهمی اساسی داشتند. در کتب فقه حنفی، غالبآ آرای این دو در کنار آرای ابوحنیفه مطرح شده و در مواردی که این سه تن اختلاف نظر داشته باشند، برای پذیرش «قولِ مختار» ضوابطی تعیین شده است. ابویوسف ابتدا شاگرد ابن ابی لیلی (از فقیهان کوفه، متوفی ۱۴۸) بود، اما مدتی بعد به حلقه درس ابوحنیفه پیوست و در شمار مبرِّزترین شاگردان او درآمد. [۱]
ابن عبدالبرّ، الانتقاء فی فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء: مالک بن انس الاصبحی المدنی و محمد بن ادریس الشافعی المطلبی و ابی حنیفة النعمان بن ثابت الکوفی، ج۱، ص۳۳۰، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۲]
حسن بن علی صیمری، اخبار ابی حنیفة و اصحابه، ج۱، ص۹۹ـ۱۰۴، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳]
موفق بن احمد اخطب خوارزم، مناقب ابی حنیفة، ج۱، ص۴۷۱، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴]
ابن ندیم (تهران)، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷.
مساهمت او در گسترش مذهب حنفی در نواحی مختلف سرزمین‌های اسلامی بی بدیل بوده است. محمد بن حسن شیبانی، که اندکی نزد ابوحنیفه و سپس نزد ابویوسف درس خواند، اصلی ترین تدوین کننده فقه ابوحنیفه بود و تألیفات بسیارِ او سهم جدّی در نشر و توسعه مذهب حنفی داشت. [۵]
علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، تاریخالتشریع الاسلامی: دراسات فیالتشریع و تطوره و رجاله، ج۲، ص۸۵، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۶]
ابن ندیم (تهران)، ج۱، ص۲۵۷ـ۲۵۸.
[۷]
محمد دسوقی، الامام محمد بن الحسن الشیبانی و اثره فیالفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۴۴ـ۱۸۸، دوحه ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
افزون بر این، شش کتاب او که ظاهرالروایة نامیده می شود، از مهمترین منابع حدیثی و فقهیِ حنفیان است. زُفَر بن هُذَیل عنبری (متوفی ۱۵۸) سومین شاگرد خاص ابوحنیفه بود که به تبیین فقه او کمک کرد. [۸]
حسن بن علی صیمری، اخبار ابی حنیفة و اصحابه، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۹]
ابن عبدالبرّ، الانتقاء فی فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء: مالک بن انس الاصبحی المدنی و محمد بن ادریس الشافعی المطلبی و ابی حنیفة النعمان بن ثابت الکوفی، ج۱، ص۳۳۵ـ۳۳۶، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۰]
عبدالستار حامد، الامام زفر بن الهذیل: اصوله و فقهه، ج۱، ص۲۹ـ۹۷، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
در میان اصحاب ابوحنیفه ، زفر بیش از همه به قیاس عمل می کرد. [۱۱]
ابن عبدالبرّ، الانتقاء فی فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء: مالک بن انس الاصبحی المدنی و محمد بن ادریس الشافعی المطلبی و ابی حنیفة النعمان بن ثابت الکوفی، ج۱، ص۳۳۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۲]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۵۱۴، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۳]
عبدالستار حامد، الامام زفر بن الهذیل: اصوله و فقهه، ج۱، ص۲۶۸ـ۲۸۹، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
دیگر شاگرد مشهور ابوحنیفه، حسن بن زیاد لؤلؤی کوفی (متوفی ۲۰۴) بود که نزد ابویوسف و شیبانی نیز درس خواند و آثار زیادی در فقه حنفی نگاشت. [۱۴]
حسن بن علی صیمری، اخبار ابی حنیفة و اصحابه، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۵]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۱، ص۵۱۴ـ۵۱۵، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲ - فقیهان مشهور حنفیفقیهان مشهور حنفی در طول چند قرن عبارت بودند از : ۲.۱ - قرن سوم و چهارمابراهیم بن رستم مروزی (متوفی ۲۱۱)؛ عیسی بن ابان (متوفی ۲۲۱)؛ هلال بن یحیی مشهور به هلال الرأی (متوفی ۲۴۵)؛ احمد بن عمر شیبانی مشهور به ابوبکر خصّاف (متوفی ۲۶۱، نیز خصاف، احمد)؛ ابوسعید احمد بن حسین بَرْدَعی (متوفی ۳۱۷)؛ ابوجعفر طحاوی (متوفی ۳۲۱)، ابتدا پیرو شافعی و سپس فقه حنفی، دارای آثار متعددی در حدیث و فقه حنفی؛ اسحاق بن ابراهیم شاشی (منسوب به شاش/ چاچ، متوفی ۳۲۵)؛ ابوالفضل محمد حاکم مروزی (مقتول در ۳۳۴)، صاحب الکافی و المُنْتَقی در فقه حنفی؛ ابوالحسن کرخی (متوفی ۳۴۰)؛ ابوبکر احمد بن علی جصاص (متوفی ۳۷۰)؛ و ابواللیثِ سمرقندی (متوفی ۳۷۳ یا ۳۷۵). [۱۶]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۲، ص۱۰۵ـ۱۱۰، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲.۲ - قرن پنجمابوزید عبداللّه بن عمر دَبُوسی (متوفی ۴۳۰)؛ ابوعبداللّه حسین بن علی صیمری (متوفی ۴۳۶)؛ احمد بن محمد قُدوری (متوفی ۴۲۸)؛ عبدالعزیز بن احمد حلوانی (متوفی ۴۴۸)؛ علی بن حسین سغدی (متوفی ۴۶۱)؛ محمد بن علی دامغانی (متوفی ۴۷۸، دامغانی، خاندان)؛ علی بن محمد بزدوی و شمس الائمه محمد بن احمد سرخسی (متوفی ح۴۹۰)، مؤلف المبسوط در فقه حنفی . [۱۷]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۲، ص۲۰۶ـ۲۰۷، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲.۳ - قرن ششمحسام الدین عمر بخاری معروف به صدر شهید (مقتول در ۵۳۶)؛ عمر بن محمد نسفی (متوفی ۵۳۷)؛ محمود بن عمر زمخشری (متوفی ۵۳۸)؛ ابوبکر بن مسعود کاسانی (متوفی ۵۸۷)، مؤلف بدایعالصنائع فی ترتیب الشرایع؛ حسن بن منصور اوزجندی فرغانی معروف به قاضی خان (متوفی ۵۹۲)، صاحب فتاوی قاضیخان؛ برهان الدین بخاری مرغینانی (متوفی ۵۹۳)، مؤلف ب دایةالمبتدی و شرح آن به نام الهدایة. الهدایة کتاب درسی فقه حنفی بوده و شروح زیادی بر آن نوشته شده است. [۱۸]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۲، ص۲۰۸ـ۲۱۰، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲.۴ - قرن هفتمعبیداللّه بن ابراهیم محبوبی، بزرگ حنفیان ماوراءالنهر و معروف به ابوحنیفه ثانی (متوفی ۶۳۰)؛ جمال الدین محمود بن احمد حصیری (متوفی ۶۳۶)؛ ابن جوزی [۱۹]
معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
متوفی ۶۵۴)، صاحب آثار فراوان که ابتدا همچون جدش، ابن جوزی، حنبلی بود و بعد به حنفیه گروید. [۲۰]
ابن ابی الوفاء، الجواهر المضّیة فی طبقات الحنفیة، ج۳، ص۳۴۳ـ۳۴۶، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
[۲۱]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۲، ص۲۱۰ـ۲۱۲، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
۲.۵ - قرن هشتمحافظ الدین عبداللّه بن احمد نَسَفی (متوفی ۷۱۰)؛ عبیداللّه بن مسعود محبوبی مشهور به صدرالشریعة اصغر (متوفی ۷۴۷)، صاحب شرح الوقایة ؛ و علی بن عثمان ماردینی مشهور به ابن ترکمانی (متوفی ۷۵۰). ۲.۶ - قرن نهمشمس الدین محمد بن حمزه فناری (متوفی ۸۳۴)، صاحب فصول البدائع فی اصول الشرایع؛ بدرالدین محمود بن احمد عینی (متوفی ۸۵۵)؛ کمال الدین محمد بن عبدالواحد سیواسی مشهور به ا بن همام (متوفی ۸۶۱)، صاحب فتح القدیر للعاجز الفقیر (شرح بر الهدایه مرغینانی )؛ محمد بن فرامرز مشهور به ملّا خسرو. [۲۲]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج ۳، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲.۶ - قرن نهمشمس الدین احمد بن کمال پاشا (متوفی ۹۴۰)، شیخ الاسلام و مفتی قسطنطنیه (کمال پاشازاده)؛ زین العابدین بن ابراهیم مشهور به ابن نُجَیم (متوفی ۹۶۹ یا ۹۷۰)، صاحب البحر الرائق؛ ابوالسعود محمد بن محمد عمادی، مشهور به ابوالسعود افندی. [۲۳]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج ۳، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۲.۸ - در ادوار بعددر ادوار بعد هم، این فقها در فقه حنفی مشهور و دارای آثار مهم بوده اند: محمد بن عبداللّه تَمِرتاشی (متوفی ۱۰۰۴)، صاحب تنویرالابصار ؛ ملاعلی بن محمد هروی قاری (متوفی ۱۰۱۴)؛ عبدالحلیم اخیزاده (متوفی ۱۰۱۳)؛ علاءالدین محمد بن علی حَصکَفی (متوفی ۱۰۸۸)، صاحب الدرالمختار شرح تنویرالابصار تمرتاشی؛ عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی (متوفی ۱۱۴۳)، ادیب ، صوفی و فقیه مشهور حنفی؛ محمد بن محمد زَبیدی (متوفی ۱۲۰۵)، صاحب تاج العروس و شرح احیاء علوم الدین؛ محمدامین مشهور به ابن عابدین (متوفی ۱۲۵۲)، صاحب ردّالمُحتار شرح الدرالمختار اثر حصکفی؛ و شهاب الدین محمود بن عبداللّه آلوسی (متوفی ۱۲۷۰؛ آلوسی ، خاندان)، صاحب تفسیر روح المعانی . [۲۴]
محمد بن حسن حجوی ثعالبی، الفکرالسامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ج۲، ص۲۱۲ـ۲۲۵، چاپ ایمن صالح شعبان، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۲۵]
احمد نقیب، المذهب الحنفی: مراحله و طبقاته، ج۲، ص۵۱۸ـ۵۸۳، ضوابطه و مصطلحاته، خصائصه و مؤلفاته، ریاض ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حنفیه»، شماره۶۶۰۹. |