قضیه حملیهقضیه حملیه، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای قضیه دالّ بر ثبوت یا سلب نسبتی بدون تقیّد به ثبوت یا سلب نسبت دیگر است. ۱ - تعریف اصطلاححمل یعنی چیزی را به چیزی به ایجاب یا سلب اسناد دادن، و به عبارت دیگر؛ حکم به اتحاد دو چیزی است که نوعی مغایرت میان آنها وجود دارد و قضیه حملیه قضیه‌ای است که در آن به طور مطلق حکم به ایجاب یا سلب نسبتی شده باشد، مثل: "هوا لطیف است". و اما اگر حکم به وجود یا عدم یک نسبت، مشروط به وجود یا عدم نسبت دیگر شده باشد، آن را "قضیه شرطیه" گویند مثل: "اگر باران ببارد هوا تلطیف می‌شود". ۲ - نکات مهم تعریفاز تعریف حمل و تعریف قضیه حملیه فهمیده می‌شود که: ۱. حمل شیء برخودش صحیح نیست؛ زیرا حمل ایجاد اتحاد بین دو چیزی است که از هم جدا هستند به نحوی که درباره آنها بتوان گفت: این همان است، یا: این دارای آن است، مانند حمل "حیوان" بر "انسان" در قضیه: "انسان حیوان است"؛ ۲. باید میان موضوع و محمول نوعی وحدت و هماهنگی باشد تا بتوان یکی را به دیگری حمل کرد و گرنه، مباین، قابل حمل بر مباین نیست؛ ۳. اطلاق حمل در مورد قضایای موجبه به حقیقت است و در قضایای سالبه به مجاز. [۳]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۵۷.
[۴]
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق)، ج۱، ص۳۴.
[۵]
جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق، ص۱۷۸.
[۷]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۸۲.
۳ - اشرفیت ایجاب بر سلباز میان ایجاب و سلب، ایجابْ اشرف از سلب است، زیرا ایجاب، از سنخ وجوب است و سلب، از سنخ عدم و وجود بهتر و اشرف از عدم است. از میان کلیت و جزئیت، کلیت اشرف از جزئیت است زیرا کلیت، اضبط و انفع در علوم است. بر این اساس، در تعیین رتبه و شرافت محصورات اربعه، قضیه موجبه کلیه اشرف محصورات است زیرا از دو اشرف تشکیل شده است و قضیه سالبه جزئیه اخسّ محصورات است چون از دو اخسّ ترکیب یافته است. اما از میان دو قضیه دیگر (سالبه کلیه و موجبه جزئیه) که هر کدام از یک اشرف و یک اخسّ تشکیل شده، کلیت بر ایجاب رجحان دارد زیرا شرافت کلیت از جهات متعدد، و شرافت ایجاب از جهت واحد است، بنابراین، سالبه کلیه اشرف از موجبه جزئیه است. [۸]
صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء، ص۲۱۷.
[۹]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۴۵.
[۱۰]
شیرازی، قطب‌الدین، درة التاج (منطق)، ص۵۴-۵۹.
[۱۱]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۱۵۲-۱۵۳.
۴ - اقسام قضیه حملیهقضیه حملیه از لحاظ محمول بر دو قسم است: محصله و معدوله و از لحاظ نسبت حکمیه نیز بر دو قسم است: موجبه و سالبه و از لحاظ موضوع بر چهار قسم است: شخصیه، طبیعیه، مهمله و محصوره. [۱۳]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۸۸.
[۱۴]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۹۲.
قضیه حملیه محصوره، قضیه‌ای است که در آن به حمل محمول بر افراد طبیعت موضوع حکم شده باشد و کمیت افراد هم بیان شده باشد. در منطق فقط قضایای محصوره معتبر است و سه قسم دیگر قضیه مورد توجه نیست. قضیه حملیه محصوره به لحاظ کمّ (کلیّت و جزئیت) بر دو قسم است: ۱. قضیه حملیه کلیه: قضیه‌ای که حکم در آن برای همه افراد موضوع ثابت شده و یا از همه آنها سلب می‌شود؛ ۲. قضیه حملیه جزئیه: قضیه‌ای که بعضی از افراد موضوع (نه همه آنها) مشمول حکم واقع شده باشند. به لحاظ کیف (سلب و ایجاب) هم بر دو قسم است: ۱. قضیه حملیه موجبه: قضیه‌ای که در آن به ثبوت محمول برای موضوع حکم شده است؛ ۲. قضیه حملیه موجبه: قضیه‌ای که در آن به سلب محمول از موضوع حکم شده است. به لحاظ هر دو (کمّ و کیف) بر چهار قسم است که به آنها "محصورات اربعه" گفته می‌شود: ۱. قضیه موجبه کلیه: قضیه‌ای که حکم در آن برای همه افراد موضوع ثابت شده است، مانند: "هر انسانی حیوان است"؛ ۲. قضیه سالبه کلیه: قضیه‌ای که در آن به سلب محمول از همه افراد موضوع حکم شده است، مانند: "هیچ انسانی سنگ نیست"؛ ۳. قضیه موجبه جزئیه: قضیه‌ای که در آن به ثبوت محمول برای بعضی افراد موضوع حکم شده است، مانند: "بعضی حیوان‌ها انسان هستند"؛ ۴. قضیه سالبه جزئیه: قضیه‌ای که در آن به سلب محمول از بعضی افراد موضوع حکم شده است، مانند: "بعضی حیوان‌ها انسان نیستند". [۱۶]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۴۳.
[۱۷]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۵۵.
[۱۸]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۷۰.
[۲۰]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۸۷-۸۸.
[۲۲]
ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معیار العلم في فن المنطق، ص۸۶.
[۲۳]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۲۵.
۵ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، الشفا (منطق). • جرجانی، میر سید شریف، الکبری فی المنطق. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • صدر، محمدباقر، الاسس المنطقیة للاستقراء. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • علامه حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، منطق المشرقیین. • ابوحامد غزالی، محمد بن محمد، معيار العلم في فن المنطق. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۶ - پانویس
۷ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «قضیه حملیه»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۳/۱۶. |