محمدحسین فاضل تونیوی از محضر اساتیدی همچون جهانگیرخان قشقایی، ادیب نیشابوری، آخوند فشارکی، میرزا هاشم اشکوری، سیدمحمدصادق خاتون‌آبادی، آقا سیدعلی نجف آبادی و ... بهره برد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده‌اند و آیت اللّه بروجردی در نامه‌ای وی را «عِماد العلماء المتألهین» خطاب کرده بود. او از مدرسان زبان عربی، منطق، فلسفه و ادبیات عرب بود. آیات عظام حسن حسن‌زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی هر دو از شاگردان برجسته وی بودند. ۱ - معرفی اجمالیمحمدحسین فاضل تونی در ۱۲۹۸ در تون متولد شد. پدرش، ملاعبدالعظیم، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم، به مکتب سپرد. تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و تمامی قرآن کریم را نیز حفظ کرد. در همان اوان، پدرش درگذشت. [۱]
حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، ج۱، ص۳۵۷، تهران ۱۳۷۵ش.
تونی در زادگاه خود، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک (البهجة المرضیة) را نزد ملا محمدباقر تونی، و مغنی را نزد آقا میرزا حسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت. در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت. ۲ - اساتیداستادان فاضل تونی عبارت بودند از: ادیب نیشابوری در درس مطوّل، که لقب «فاضل» را او به محمدحسین داد؛ آقامیرزا عبدالرحمان مدرّس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس؛ حجة‌الاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم. [۲]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۵ـ۴۶، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
۳ - اقامت در اصفهانپس از شش سال، فاضل تونی با شیخ محمد (که بعدها در اصفهان به شیخ محمد حکیم معروف شد) به اصفهان رفت تا به تحصیل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکمیل کند. [۳]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۶، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آن‌جا رونق داشت. [۴]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۷، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان حجره محقری گرفتند و با تنگدستی، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند. [۵]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۷، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان، در درس منظومه جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگیرخان دوره منظومه حکیم سبزواری (ملا هادی سبزواری) را در مدت شش سال تدریس می‌کرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمة الاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان می‌کرد. [۶]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۷، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
تونی هم‌زمان با تحصیل منظومه، از علمای بزرگ اصفهان، همچون آقا سید محمدصادق خاتون‌آبادی و آخوند فشارکی و آقا سید علی نجف‌آبادی، فقه آموخت. [۷]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۷ـ ۴۸، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
او یازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و تهذیب نفس اختصاص داد که به گفته خود وی، بهترین ایام عمرش بوده است. [۸]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
۴ - اقامت در تهرانفاضل تونی پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد. اما در بین راه، چون به تهران رسید، با خبر شد که آقا میرزا هاشم اشکوری، استاد نامور فلسفه در مدرسه سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است.چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطه علمی و صفای محضر اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف‌نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب، شرح فصوص الحکم و تمهید القواعد را نیز از وی فرا گرفت. [۹]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۹، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
پس از درگذشت آقا میرزا هاشم اشکوری، تونی به مدرسه دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت. [۱۰]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۴۹ـ۵۰، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
۵ - تدریسفاضل تونی در مدرسه علوم سیاسی و دارالفنون، عربی و فقه و منطق [۱۱]
مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی، ج۱، ص۳، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱).
و از ۱۳۱۳ش در دارالمعلمین عالی، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد.همچنین در دانشکده معقول و منقول از بَدو تأسیس [۱۲]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۰، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
و در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس می‌کرد. [۱۳]
مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی، ج۱، ص۳، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱).
جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با طمأنینه شرح می‌داد، مشکل‌ترین و پیچیده‌ترین مطالب را ساده و روشن می‌ساخت، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان می‌آراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه می‌شد. [۱۴]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۰ ـ۵۱، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
۶ - فضائل علمی و اخلاقیفضائل علمی و اخلاقی فاضل تونی بسیار بوده است. حافظه حیرت‌انگیز، ملازمت با استادان مبرِّز و یگانه، اشتیاق وافر به آموختن و سال‌ها تدریس و تحقیق، موجب شد که وی در ادبیات عربی و فلسفه و عرفان و تفسیر قرآن تبحر یابد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده‌اند. [۱۵]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۰ ـ۵۴، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
آیت‌اللّه بروجردی در نامه‌ای، وی را «عِماد العلماء المتألهین» خطاب کرده بود. [۱۶]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۱، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
بیان محمدعلی فروغی در مقدمه ترجمه فنون سماع طبیعی [۱۷]
فروغی، محمدعلی، ترجمه فنون سماع طبیعی، ج۱، ص۳.
و علی‌اکبر دهخدا ذیل مدخل « ابوعلی بن سینا» [۱۸]
ابن سینا، حسین بن عبدالله، فنون سماع طبیعی، ج۱، ص۸۳۱، آسمان و جهان، کون و فساد از کتاب شفا، ترجمه محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۶ش.
و شهید مرتضی مطهری در مقدمه کتاب التّحصیل (ص الف، د)، بر جلالت قدر و احاطه و دقت‌نظر و خدمت او به علم و حکمت گواهی می‌دهد.حسن حسن‌زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی، هر دو از شاگردان فاضل تونی بودند و از او با احترام فراوان یاد کرده اند. [۱۹]
حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، ج۱، ص۳۵۷ـ۳۷۴، تهران ۱۳۷۵ش.
[۲۰]
جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، ج۲، ص۹۷، قم ۱۳۷۵ش ـ.
[۲۱]
جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، ج۲، ص۱۴۵، قم ۱۳۷۵ش ـ.
فاضل تونی در زهد و تقوا و مواظبت بر فرایض و نوافل و تزکیه نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنیا التفاتی نداشت؛ دارایی او خانه‌ای کوچک و چند قفسه کتاب بود. [۲۲]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۷ـ ۵۸، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
۷ - تالیفاتفاضل تونی به‌واسطه قدرت شگرف حافظه‌اش، احتیاجی به یادداشت نداشت. وی به‌ندرت دست به قلم می‌برد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی می‌نوشت؛ از این‌رو آثار مکتوب او محدود است و غالباً یادداشت‌های دانشجویان او در کلاس، به‌صورت کتاب در آمده است. با این‌همه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی، از جمله اسفار و منطق شفا، حواشی مختصری نوشته و مطالب پیچیده را بخوبی شرح داده است. ۱) جزوه صرف (تهران ۱۳۱۵ش). این کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسه وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آیه، نکاتی دقیق از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است. ۲) تعلیقه بر شرح فصوص الحکم (تهران ۱۳۱۶ش) که متضمن نکات و دقایق عرفانی و به منزله رساله دکتری اوست. این کتاب مشتمل است بر توضیحاتی درباره مقدمه داود قیصری بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربی بدیع‌الزمان فروزانفر بر این تعلیقه، مقدمه نوشته است. ۳) قسمت نحوِ کتاب‌های صرف و نحو و قرائت، که کتاب‌های درسی سال‌های اول و دوم و سوم دبیرستان‌ها بوده‌اند. ۴) منتخب قرآن و نهج‌البلاغه که مجموعه‌ای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج‌البلاغه، با شرح لغات. ۵) منتخب کلیله و دمنه عربی و وفیات الاعیان ابن خلّکان، با شرح و ایضاح لغات مشکل آنها. ۶) جزوه منطق که تقریرات او در رشته فلسفه (دانشکده ادبیات) است. ۷) حکمت قدیم (در طبیعیات) نیز مجموعه تقریرات او در رشته فلسفه است. ۸) الهیات (تهران ۱۳۳۳ش) که شامل امّهات مسائل حکمت الهی است و کتابی پرمحتوا و بسیار گران‌قدر، و آخرین اثر تونی است. [۲۳]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۴ ـ ۵۵، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
فاضل تونی در ترجمه محمدعلی فروغی از فنون سماع طبیعی سهمی به‌سزا داشته، چنانکه فروغی نیز در مقدمه آن [۲۴]
فروغی، محمدعلی، ترجمه فنون سماع طبیعی، ج۱، ص۳.
تصریح کرده است.کتاب‌های فاضل تونی، که دانشکده الهیات دانشگاه تهران آنها را به همت بدیع‌الزمان فروزانفر خریداری کرد، هم‌اکنون در آن‌جا نگهداری می‌شود. ۸ - وفاتفاضل تونی در ۱۳۳۳ ش بازنشسته شد و در ۱۳۳۹ش در تهران درگذشت [۲۵]
مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی، ج۱، ص۳ـ۴، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱).
[۲۶]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۳، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
و در شیخانِ قم دفن شد.جلال‌الدین همایی مادّه تاریخی درباره فوت وی سروده که بر سنگ مزارش حک شده است. [۲۷]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۳۸، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
[۲۸]
خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، ج۱، ص۵۲، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
شماره سومِ سال نهمِ (فروردین ۱۳۴۱) مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در بزرگداشت وی و به‌عنوان یادنامه فاضل تونی انتشار یافت. ۹ - فهرست منابع(۱) ابن سینا، فنون سماع طبیعی، آسمان و جهان، کون و فساد از کتاب شفا، ترجمه محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۶ش. (۲) بهمنیاربن مرزبان، التّحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران ۱۳۷۵ش. (۳) جوادی آملی، عبداللّه، رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه، قم ۱۳۷۵ش ـ. (۴) چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، سال ۹، ش ۳ (فروردین ۱۳۴۱). (۵) حسن‌زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت، تهران ۱۳۷۵ش. (۶) خوانساری، محمد، ترجمه احوال مرحوم فاضل، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران. (۷) دهخدا، فرهنگ لغت نامه. (۸) جلال‌الدین همائی، «قطعه ماده تاریخ وفات شیخ عالم جلیل آقا شیخ محمدحسین فاضل تونی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران. (۹) محمدعلی فروغی، ترجمه فنون سماع طبیعی. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبع• دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدحسین تونی»، شماره۴۰۹۱. رده‌های این صفحه : ادیبان ایران سده 14 (شمسی) | اساتید دانشگاه تهران | اساتید دانشگاه سده چهاردهم(قمری) | درگذشتگان سال 1339 (شمسی) | زادگان سال 1298 (شمسی) | شاگردان جهانگیرخان قشقایی | شاگردان عبدالجواد ادیب نیشابوری | شاگردان محمدحسین فشارکی | شاگردان میرزا هاشم اشکوری | فیلسوفان اسلامی قرن 14 (قمری) | فیلسوفان ایران سده 14 (شمسی) | فیلسوفان شیعه سده 14 (شمسی) | فیلسوفان فارسی‌زبان | مدفونین در قبرستان شیخان
|