محمداعلی بن علی فاروقی تهانویتَهانَوی، محمداعلی (علی) بن علی فاروقی حنفی ، دانشمند هندی سده دوازدهم، مؤلف کشّاف اصطلاحات الفنون می‌باشد. ۱ - پدرنام پدرش را اعلی و علاء نیز نوشته‌اند. [۱]
ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ج۱، ص۳۲۸، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
[۲]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیّة، ج۲، جزء۳، ص۳۴۷، بیروت ۱۹۸۳.
[۳]
زرکلی، ج۶، ص۲۹۵.
۲ - نسبتوی منسوب به منطقه کوچکی به نام تهانَه/ تهانه بهون واقع در ۱۷۰ کیلومتری شمال غربی دهلی است. [۴]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، صXXXII، بیروت ۱۹۹۶.
۳ - ولادتاز تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست، احتمالاً در اواخر سده یازدهم به دنیا آمده است. [۵]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، صXXXII، بیروت ۱۹۹۶.
۴ - خاندانخاندان او اهل دانش و نزد مردم محترم بودند و پدرش، ملقب به قطب‌الزمان، از دانشمندان بزرگ هند بود. [۶]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، صXXXIII، بیروت ۱۹۹۶.
۵ - تحصیلاتتهانوی علوم ادبی و شرعی را نزد پدرش بخوبی فرا گرفت، سپس کتاب‌هایی در موضوعات گوناگون گرد آورد و بدون استاد، به مطالعه و یادداشت‌برداری از اصطلاحات علمی آن‌ها پرداخت. [۷]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۶، ص۲۷۸، ج ۶، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۸]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، ص۱، بیروت ۱۹۹۶.
۶ - قضاوتدر زمان حکومت اورنگ‌زیب عالمگیر (۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) در منطقه تهانه، مدتی قاضی بود و گفته‌اند که نقش انگشتری او «خادم شرع والا قاضی محمداعلی» بوده است. [۹]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۶، ص۲۷۸، ج ۶، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۷ - القاباو را با لقب‌هایی چون «باحث» (پژوهنده)، «لغت‌دان» و نیز عباراتی چون «امام عالم بارع در دانش‌ها و اصطلاحات علمی» و «یکی از حسنات اسلام در هند» ستوده‌اند. [۱۰]
زرکلی، ج۶، ص۲۹۵.
[۱۱]
کحاله، ج۱۱، ص۴۷.
[۱۲]
بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، ذیل مادّه، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست (بی تا).
[۱۳]
جمیل احمد، حرکة التألیف باللّغة العربیّة فی الاقلیم الشمالی الهندی فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر، ج۱، ص۱۶۸، دمشق ۱۹۷۷.
۸ - وفاتتاریخ درگذشت وی احتمالاً پس از ۱۱۵۸ بوده است. آرامگاهش در تهانه است و گفته‌اند که هرکس بر سر مزار او کتابی بخواند معانی دقیق بر وی مکشوف می‌شود. [۱۴]
عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۶، ص۲۷۸، ج ۶، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۹ - آثارآثار تهانوی عبارت است از: ۹.۱ - احکامالاراضیاحکامالاراضی، درباره معنای «دارالاسلام» و «دارالحرب» و احکام زمین‌های دارالاسلام و دیگر زمین‌ها. نسخه خطی این رساله در کتاب‌خانه‌های المکتبة الهندیة و بانکی‌پور، در نوزده برگ، موجود است. [۱۵]
جمیل احمد، حرکة التألیف باللّغة العربیّة فی الاقلیم الشمالی الهندی فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر، ج۱، ص۱۷۱، دمشق ۱۹۷۷.
۹.۲ - سَبَق‌الغایات فی نَسَقالآیاتسَبَقالغایات فی نَسَق‌الآیات، که در برخی منابع گفته شده که از آن نشانی نمانده و ناشناخته است، [۱۶]
جمیل احمد، حرکة التألیف باللّغة العربیّة فی الاقلیم الشمالی الهندی فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر، ج۱، ص۱۷۱، دمشق ۱۹۷۷.
[۱۷]
زرکلی، ج۶، ص۲۹۵.
[۱۸]
کحاله، ج۱۱، ص۴۷.
ولی به گفته سرکی [۱۹]
سرکیس، ج ۱، ستون ۶۴۵
این کتاب در ۱۳۱۶/۱۸۹۸ در هند به چاپ رسیده است.۹.۳ - کشّاف اصطلاحات الفنونکشّاف اصطلاحات الفنون، که مشهورترین اثر تهانوی و از پرکاربردترین دانشنامه‌ها ، به زبان عربی و فارسی ، درباره اصطلاحات علوم و فنون است. هر چند پیشینه تدوین اینگونه دانشنامه‌ها به سده چهارم بازمی گردد و تا عصر تهانوی نیز چندین دانشنامه تألیف شده بود، [۲۰]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، مقدمه پروین گنابادی، ص۳ـ۴، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
اما این کتاب به سبب اشتمال بر اصطلاحات گوناگون رایج در ادبیات ، علوم شرعی، طب ، فلسفه ، نجوم ، گیاه‌شناسی، کشاورزی، ریاضیات ، موسیقی و تصوف ، از زمان تألیف در نزد دانشمندان اعتبار یافت و تا کنون نیز مرجع پژوهشگران و منبعی برای وضع اصطلاحات علمی جدید بوده است. [۲۱]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، صXXXV ـ XXXVI، بیروت ۱۹۹۶.
[۲۲]
جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیّة، ج۲، جزء۳، ص۳۴۷، بیروت ۱۹۸۳.
۹.۳.۱ - مقدمهتهانوی در مقدمه کتاب [۲۳]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱ـ۲، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
می گوید که چون کتابی حاوی اصطلاحاتِ دانش‌های متداول زمان نیافتم، به تألیف کشّاف اقدام کردم و اصطلاحات کتاب‌های گوناگون را طبق حروف الفبا و در دو بخش الفاظ عربی و غیرعربی دسته بندی کردم و تألیف کتاب را در ۱۱۵۸ به پایان بردم.وی همچنین مطالب مفیدی در مقدمه مطرح می‌کند که از اهمّ آنهاست: تعریف‌های علم، [۲۴]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۲ـ۳، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
تقسیم علوم به نظری و عملی، آلی و غیرآلی، عربی و غیرعربی، شرعی و غیرشرعی، حقیقی و غیرحقیقی، عقلی و نقلی، جزئی و غیرجزئی [۲۵]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۳ـ۴، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
موضوع و مسائل و مبادی علوم، [۲۶]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۴ـ۱۰، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
رئوس ثمانیه که باید در تألیف آثار به آن‌ها توجه کرد و از مهم‌ترین آن‌ها آوردن مقدمات، فایده، مبادی، مقاصد و مرتبه هر علم است، [۲۷]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۰ـ۱۳، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
دانش‌های ادبی، [۲۸]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۳ـ۲۱، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
دانش‌های شرعی، [۲۹]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۲۲ـ۳۳، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
دانش‌های حقیقی شامل منطق ، حکمت ، اصول ریاضی (مشتمل بر عدد، هندسه ، هیئت ، موسیقی و جرّ اثقال) و اصول طبعی (مشتمل بر طب، بیطره، تعبیرخواب ، سحر ، طلسم ، کیمیا و فلاحت و از این قبیل)؛ [۳۰]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۴۳ـ۵۱، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
علوم ممدوح (شامل طب و فقه و کلام و جز آن‌ها و علوم مذموم شامل سحر و طلسمات و از این قبیل). [۳۱]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۵۱ ـ۵۳، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
۹.۳.۲ - ابوابکشّاف اصطلاحات الفنون مشتمل بر باب‌هایی به ترتیب حرف اول اصطلاحات است و هر باب فصل‌هایی دارد که به اعتبار حرف آخر اصطلاحات تنظیم شده [۳۲]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۵۳، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
و جمعاً شامل ۳۰۴۵ اصطلاح است. [۳۳]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، صXXXIX، بیروت ۱۹۹۶.
تهانوی در تدوین این کتاب، از کتاب‌ها و فرهنگنامه‌های معتبر که بسیاری از آن‌ها به فارسی است، استفاده کرده و عین عبارات مؤلفان را با ذکر منبع نقل کرده است. [۳۴]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۴۱، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
[۳۵]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۱۴۷، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
۹.۳.۳ - چاپکشّاف اصطلاحات الفنون نخستین‌بار در ۱۲۷۸ـ ۱۲۷۹/ ۱۸۶۲ در کلکته، در دو مجلد، به تصحیح مولوی محمد‌وجیه، مولوی عبدالحق و مولوی غلام‌قادر و به اهتمام دو مستشرق به نام‌های آلویس اشپرنگر و ویلیام ناسو لیز، چاپ شد و در ۱۳۴۶ش /۱۹۶۷ در تهران افست گردید. در پایان جلد دوم کتاب، الرسالة الشمسیّة در منطق اثر نجم‌الدین کاتبی قزوینی ضمیمه شده است. در ۱۳۱۷ـ ۱۳۱۸/۱۸۹۹ـ۱۹۰۰ نیز کشّاف در استانبول در یک مجلد و ۹۵۵ صفحه چاپ شد که کامل نیست و به فصل یاء از باب صاد منتهی می‌شود. در برخی منابع، محل چاپ «آستانه» گفته شده که نام دیگر استانبول است. [۳۶]
محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، ج۱، مقدمه پروین گنابادی، ص۶، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
[۳۷]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، صXXXIV، بیروت ۱۹۹۶.
بین سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۷۶ش/ ۱۹۶۳ـ۱۹۹۷ نیز این کتاب در چهار جزء به همت وزارت فرهنگ مصر در قاهره و به تصحیح لطفی عبدالبدیع به چاپ رسید. بخش‌های فارسی کتاب را امین‌النعیم (عبدالمنعم) محمد حسنین به عربی ترجمه کرده است. این چاپ نیز کامل نیست و به حرف صاد ختم می‌شود. [۳۸]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، صXXXV ـ XXXVI، بیروت ۱۹۹۶.
در ۱۳۷۵ش /۱۹۹۶ این کتاب در دو مجلد، به تصحیح رفیق‌العجم و علی دَحروج در بیروت چاپ شده است. این چاپ ویژگی‌هایی دارد، از جمله: داشتن مقدمه‌ای مفصّل در شرح حال مؤلف و ویژگی‌های کتاب؛ آوردن توضیح در پاورقی برای اعلام و کتاب‌های معرفی شده در متن [۳۹]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، ص ۴، پانویس ۲
[۴۰]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، ص ۴، پانویس ۴
[۴۱]
محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، ج۱، مقدمه رفیق العجم، ص ۵، پانویس ۱
؛ ترجمه قسمت‌های فارسی کتاب به عربی به قلم عبداللّه خالدی [۴۲]
تهانوی، ج ۱، ص ۸۷
؛ ذکر معادل انگلیسی و فرانسوی اصطلاحات و عنوان‌ها و داشتن فهرست‌های گوناگون، از جمله فهرست اعلام و اصطلاحات [۴۳]
تهانوی، ج ۲، ص۱۸۱۹ ـ ۲۱۳۲
به رغم این ویژگی‌ها، در این چاپ ترتیب اصلی مراعات نشده، قسمت‌های فارسی متن به پاورقی منتقل و ترجمه عربی آن‌ها در متن آورده شده است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست (بی تا). (۲) محمداعلی بن علی تهانوی، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷. (۳) محمداعلی بن علی تهانوی، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶. (۴) جمیل احمد، حرکة التألیف باللّغة العربیّة فی الاقلیم الشمالی الهندی فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر، دمشق ۱۹۷۷. (۵) عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج ۶، حیدرآباد دکن ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۶) زرکلی. (۷) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیّة، بیروت ۱۹۸۳. (۸) سرکیس. (۹) کحّاله. (۱۰) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمداعلی بن علی فاروقی‌تهانوی»، شماره۴۱۰۳. |